Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 522/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa „K.” S.A.
przeciwko C. Spółce z o.o., następcy prawnemu CT S.A.,
o zapłatę kwoty 1.972.310 zł,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 czerwca 2008 r., sygn. akt [...],
1. umarza postępowania kasacyjne w części dotyczącej
wyroku oddalającego apelację w zakresie kwoty
166 514,34 zł (sto sześćdziesiąt sześć tysięcy pięćset
czternaście 34/100);
2. uchyla zaskarżony wyrok w pkt 2 w pozostałej części
oraz w pkt 3 i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem łącznym z dnia 3 października 2007 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
powództwa o zapłatę wniesione przez „K." S.A. przeciwko C. S.A. Orzeczenie to
zostało oparte o ustalenia wskazujące, że dnia 31 stycznia 2002 r. strony zawarły
umowę spedycyjną na przewóz węgla, na mocy której strona pozwana
zobowiązana była do spedycji wraz z płatnościami dla przewoźnika za przewóz
miału węglowego taborem kolejowym. Według umowy strona pozwana przejęła na
siebie wszelką odpowiedzialność za terminowe regulowanie należności
przewozowych w stosunku do przewoźnika. Jednocześnie w przypadku podnajmu
przez stronę pozwaną do wykonania umowy podmiotów trzecich zleceniodawca na
własny koszt i ryzyko miał ponosić wszelką odpowiedzialność z tego tytułu w
sytuacji, gdy na skutek niewłaściwego wywiązania się z umowy przewoźnik wystąpi
z roszczeniem w stosunku do powoda. Sąd Okręgowy uznał za bezsporne, że w
sprawach objętych sporem strona powodowa uregulowała kwotę należną na
podstawie listów przewozowych, ale nie została ona przekazana przez spółkę O.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, P. S.A. Sąd ustalił, iż przesyłki, za które
należności są kwestią sporną w niniejszej sprawie zostały odebrane przez
powódkę. P. S.A. wystąpiła dnia 25 kwietnia 2003 roku z pozwem przeciwko HW.
Spółka Akcyjna oraz przeciwko stronie powodowej o zapłatę w postępowaniu
upominawczym. P. S.A. wskazała jako podstawę roszczenia dokonanie przez nią
na rzecz „K." S.A. przewozu węgla, za który to przewóz należności nie zostały w
całości opłacone. Sąd Okręgowy oddalił to powództwo, jednakże Sąd Apelacyjny
zmienił zaskarżony wyrok i powództwo uwzględnił.
Sąd Okręgowy stwierdził, iż w obydwu sprawach połączonych do wspólnego
rozpoznania jedynie część należności za przewóz zapłaconych przez stronę
powodową została przekazana przez O. Sp. z o.o. bezpośrednio na rzecz P. S.A.
Według Sądu Okręgowego należało uznać, iż zlecenie spedycji zostało wykonane z
momentem odebrania przesyłki – transportu węgla – przez powoda i w tej dacie
zaczął biec w stosunku do roszczeń z przedmiotowej umowy spedycji roczny termin
przedawnienia. Z tego względu roszczenie strony powodowej uległo przedawnieniu.
3
Sąd l instancji uznał również, iż brak jest przesłanek do przyjęcia, iż
w sprawie doszło do przerwania biegu przedawnienia. Sąd nie uwzględnił także
twierdzeń strony powodowej, odnośnie zrzeczenia się zarzutu przedawnienia przez
stronę pozwaną.
Ponadto Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska strony powodowej
w przedmiocie nadużycia prawa przez stronę pozwaną w związku z podniesieniem
zarzutu przedawnienia stwierdzając, że uznanie zgłoszenia zarzutu przedawnienia
za nadużycie prawa (art. 5 k.c.) ma charakter zupełnie wyjątkowy i może mieć
miejsce jedynie w rażących okolicznościach, które w niniejszej sprawie nie mają
miejsca.
Apelacja strony powodowej została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 czerwca 2008 r., który podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji za wyjątkiem oceny, od jakiego momentu należy liczyć bieg
rocznego terminu przedawnienia.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zaskarżyła powyższe orzeczenie
w całości zarzucając w ramach naruszenia prawa materialnego: błędną wykładnię
art. 120 § 1 k.c., niewłaściwe zastosowanie art. 471 k.c. w zw. z art. 794 § 1 k.c.
i art. 803 § 1 k.c., nie zastosowanie art. 118 k.c., błędną wykładnię art. 5 k.c. oraz
123 § 1 pkt 2 k.c., niewłaściwe zastosowanie art. 803 § 1 k.c. oraz art. 65 § 2 k.c.,
błędną wykładnię art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c. Skarżąca zarzuciła również
naruszenie przepisów postępowania: art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Ostatecznie powódka ograniczyła zakres zaskarżenia do kwoty 1.972.310 złotych
i cofnęła skargę kasacyjną w zakresie kwoty 166.514,34 złotych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec częściowego cofnięcia przez stronę powodową skargi kasacyjnej
postępowanie w tym zakresie zostało umorzone na podstawie art. 391 § 2 w zw.
z art. 39821
k.p.c. W pozostałym zakresie skarga kasacyjna podlegała rozpoznaniu
przez Sąd Najwyższy.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżący zarzucił
wyłącznie naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., co miałoby
wskazywać na wadliwość uzasadnienia Sądu drugiej instancji. Zarzut ten jest
4
nieuzasadniony, gdyż wbrew stanowisku skarżącego uzasadnienie zaskarżonego
wyroku odpowiada zarówno ogólnym wymogom uzasadnienia przewidzianym
w art. 328 § 2 k.p.c. z uwzględnieniem, że zostało sporządzone w postępowaniu
apelacyjnym, jak również jego zakres uwzględnia rodzaj zarzutów zawartych
w apelacji strony powodowej.
Bezzasadna była również większość zarzutów naruszenia prawa
materialnego, poczynając od zarzutów naruszenia art. 471 k.c. w zw. z art. 794 § 1
i 803 § 1 k.c. oraz zarzutu naruszenia art. 118 k.c.
Sądy obydwu instancji przyjęły zasadnie, że roszczenie odszkodowawcze
dochodzono przez stronę powodową jest roszczeniem wynikającym z zawartej
między stronami umowy spedycji i w związku z tym podlega rocznemu terminowi
przedawnienia. Obowiązek zapłaty przewoźnego jest bowiem inną czynnością
związaną z umową przewozu w rozumieniu art. 794 § 1 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2006 r., III CSK 104/05, niepubl.). W kilku
orzeczeniach Sądu Najwyższego wyrażono również ocenę, że roszczenie, którego
źródłem jest uchybienie przez spedytora obowiązkowi zapłaty przewoźnego jest
roszczeniem z umowy spedycji i podlega ono przedawnieniu w terminie określonym
w art. 803 § 1 k.p.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2008 r.,
IV CSK 22/08, niepubl., 25 kwietnia 2008 r., IV CSK 29/08, niepubl., 24 lipca
2008 r., OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 56). Ocenę tę Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną strony powodowej podzielił.
Sąd Apelacyjny przyjął prawidłowo, że szkoda po stronie powodowej
powstała w chwili, gdy nie zostało zaspokojone wymagalne roszczenie
przewoźnika, na poczet którego strona powodowa przekazała wcześniej środki
spółce O. za pośrednictwem strony pozwanej. Powstało bowiem wówczas
zobowiązanie do opłacenia przewoźnego mimo wcześniejszego wypłacenia
środków na ten cel, a zatem konieczność uregulowania należności za przewóz
„podwójnie". Stwierdzenie przez Sąd, że szkoda z tego tytułu stanowiła pasywa nie
uzasadnia zarzutu naruszenia art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c. w wyniku
uznania tożsamości pojęcia szkody na gruncie tych przepisów i pojęcia „pasywa".
Z motywów uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że pojecie pasywów
5
zostało użyte jedynie dla opisania rodzaju szkody, której doznała strona powodowa
na skutek niewykonania zobowiązania polegającego na zapłacie należności za
przewóz. Nie można też podzielić stanowiska skarżącego, że szkoda w tym
zakresie powstało dopiero po zasądzeniu należności za przewóz na rzecz P. Wyrok
tego rodzaju potwierdzał istnienie wcześniej powstałego zobowiązania strony
powodowej, które spowodowało odpowiadającą mu rozmiarem szkodę.
Należy podzielić ocenę Sądu Apelacyjnego, że art. 803 k.c. nie reguluje na
zasadach przepisu szczególnego rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia
wskazanego wyżej roszczenia odszkodowawczego. Zasadnym było zatem
odwołanie się do regulacji ogólnej z art. 120 § 1 k.c. i przyjęcie, że roszczenie
odszkodowawcze strony powodowej podlegało przedawnieniu z upływem roku od
dnia, w którym strona pozwana powinna uiścić należność za wykonaną usługę
przewozową. Strona powodowa mogła bowiem wówczas wezwać stronę pozwaną
do zapłaty odszkodowania i spowodować w ten sposób wymagalność tego
roszczenia, skoro jak wyżej wskazano, w tym czasie powstała już szkoda
zawiązana z niewykonaniem zobowiązania. Niezasadny był zatem także zarzut
naruszenia art. 120 § 1 k.c.
Uzasadniony okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 5 k.c., mimo trafnej
uwagi Sądu Apelacyjnego, że w stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami jedynie
wyjątkowo można uznać podniesienie zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00, OSNC
2002, nr 3, poz. 32). Oceniając to zagadnienie na tle okoliczności rozstrzyganej
sprawy Sąd drugiej instancji podkreślił, że strona powodowa nie tylko nie wykazała,
że skorzystanie przez stronę pozwaną z zarzutu przedawnienia było sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego, ale nie wykazała nawet, jaka zasada
współżycia społecznego mogła być naruszona przez skorzystanie z tego zarzutu
przez stronę pozwaną., Powyższa ocena wskazuje na błędną wykładnię art. 5 k.c.
Dla skutecznego podniesienia zarzutu nadużycia prawa przez stronę powodową nie
było konieczne wskazanie czy zdefiniowanie przez nią konkretnej zasady
współżycia społecznego naruszonej przez podniesienie zarzutu przedawnienia. W
sposób wystarczający mogły wskazywać na tę zasadę okoliczności przytoczone
przez stronę powodową dla uzasadnienia tego zarzutu. Możliwość skorzystania
6
przez stronę powodową z zarzutu opartego o brzmienie art. 5 k.c. nie była
uzależniona również od wykazania odrębnie, że skorzystanie z zarzutu
przedawnienia było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. Rozpoznanie powyższego
zarzutu powinno nastąpić, zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa,
z uwzględnieniem całokształtu okoliczności konkretnej sprawy. Brak oceny pod tym
kątem okoliczności faktycznych ustalonych już w toku postępowania w sprawie nie
uzasadniał zatem stwierdzenia, że przesłanki do zastosowania art. 5 k.c. nie
zostały wykazane.
Strona powodowa wskazywała w szczególności na negocjacje prowadzone
przez strony, w których strona pozwana miała zapewniać, że ureguluje swoje
zobowiązania wynikające z wyrządzenia szkody stronie powodowej. Z dokonanych
w sprawie ustaleń wynika, że rozmowy dotyczące tej kwestii toczyły się miedzy
stronami na przełomie 2004 i 2005 r. Sąd Apelacyjny zasadnie stwierdził, że w tym
czasie roszczenie strony powodowej uległo już przedawnieniu i gdyby nawet
przyjąć, że ówczesne stanowisko strony powodowej oznaczało uznanie
niewłaściwe długu, to nie mogło ono spowodować przerwania biegu przedawnienia.
Z tego względu zarzut naruszenia art. 123 § 1 pkt 2 k.c. był nie uzasadniony. Tego
rodzaju zachowanie strony pozwanej powinno być natomiast ocenione pod kątem
naruszenia zasad współżycia społecznego przy podniesieniu zarzutu
przedawnienia. Nie było w tym zakresie wystarczające stwierdzenie Sądu drugiej
instancji, że chwila prowadzenia negocjacji przez strony wyklucza uznanie
zachowania strony pozwanej jako zmierzającego do „uśpienia czujności powoda"
przy podejmowaniu czynności procesowych we właściwym czasie. Sąd Apelacyjny
nie ocenił w tym zakresie również stanowiska strony pozwanej w procesie o zapłatę
należności przewozowych z powództwa P. Strona powodowa twierdziła zaś, że
była zapewniana o uregulowaniu należności przewozowych i bezzasadności tego
powództwa. Mogło mieć to znaczenie również dla realnej możliwości wytoczenia
powództwa odszkodowawczego przed terminem jego przedawnienia. Z tego
względu budzi zastrzeżenia stanowisko Sądu Apelacyjnego, że strona powodowa
powinna od razu wytoczyć powództwo o odszkodowanie i ewentualnie domagać się
zawieszenia postępowania w tej sprawie, do czasu rozstrzygnięcia sporu z
7
przewoźnikiem. Stanowisko to dodatkowo nie uwzględnia tej okoliczności, że w
okresie kiedy powództwo o odszkodowanie miałoby być wytoczone przed upływem
terminu przedawnienia, występowały rozbieżności w orzecznictwie sądów, w tym
także Sądu Najwyższego, co do zasadności roszczeń przewoźników w stanach
faktycznych analogicznych jak w rozpoznawanej sprawie. W tych okolicznościach
trudno było zatem wymagać od strony powodowej przekonania o zasadności jej
roszczenia odszkodowawczego, przemawiającego za wytoczeniem odpowiedniego
powództwa.
Wobec częściowej zasadności zarzutów skarga kasacyjna podlegała
uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.