Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 13/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Wojciech Jan Katner (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa J. U.
przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Spraw Zagranicznych i Ministrowi Skarbu
Państwa
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 czerwca 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
kwotę 3.600,- (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
W pozwie z dnia 2 lipca 2003 r. J. U. żądał zasądzenia od Skarbu Państwa
kwoty 639.863 złotych z tytułu odszkodowania za mienie pozostawione poza
obecnymi granicami Rzeczpospolitej Polskiej. Wartość tego mienia została
określona drogą administracyjną na kwotę 858.403 złotych, z czego 218.514
złotych powód zrealizował w postaci uprawnienia, wynikającego z prawa zaliczenia
wartości nieruchomości, nabytej w drodze przetargu od Skarbu Państwa. Dalszych
takich uprawnień, mimo podejmowanych prób nie mógł zrealizować. Sąd I instancji
zasądził dochodzoną kwotę, uznając Ministra Skarbu Państwa za właściwą
jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa, z której działalnością wiąże się
dochodzono roszczenie. Apelacja pozwanego, zarzucająca naruszenie art. 67 § 3,
art. 67 § 2 i art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 361 § 1 w zw. z art. 6 k.c., jak też art. 361
§ 2 w zw. z art. 362 k.c. oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 417 k.c.
i art. 33 w zw. z art. 67 § 2 k.p.c. została uwzględniona a powództwo oddalone
wyrokiem Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 24 listopada 2006 r. Podstawą wyroku
były przepisy ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z
tytułu pozostawionych nieruchomości poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.
U. Nr 169, poz. 1418, dalej jako: „ustawa z 2005 r.").
Na skutek skargi kasacyjnej powoda Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
22 listopada 2007 r. III CSK 143/07 (Lex nr 398315) uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania wraz
z rozstrzygnięciem o kosztach. Uznał, że wprawdzie wymieniona ustawa
wyczerpała prawo do odszkodowania z tytułu rekompensaty za pozostawione
mienie, ale nie wyłączyła możliwości dochodzenia od Skarbu Państwa
odszkodowania za tzw. delikt normatywny, przy wykazaniu spełnienia przesłanek
odpowiedzialności ex delicto. Zakres szkody powinien być w takim przypadku
wyznaczony przez nadwyżkę wartości dawnego prawa ustaloną bez uwzględnienia
przepisów uznanych przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją
(chodzi o art. 212 ustawy o gospodarce nieruchomościami z 1997 r.), nad wartością
prawa do rekompensaty przewidzianego wymienioną ustawą z 2005 r.
3
W następstwie powyższego wyroku Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 27 czerwca 2008 r. zmienił swój wyrok poprzedni, zasądzając na
rzecz powoda kwotę 110.830,60 złotych z odsetkami ustawowymi, oddalając
powództwo w pozostałej części, jak też apelację w pozostałej części, znosząc
wzajemnie między stronami koszty procesu. Ze względu na objęcie przez powoda
swoim roszczeniem całości wartości niezrealizowanego prawa zaliczania
w stosunku do wartości pozostawionego mienia, Sąd Apelacyjny powołał się na
art. 39820
k.p.c. (mylnie w uzasadnieniu wskazany jako art. 49820
k.p.c.), jako
przepis nakazujący uwzględnić stanowisko Sądu Najwyższego, który przesądził, że
tak skonstruowane roszczenie powodowi nie przysługuje.
Skarga kasacyjna powoda, odnosząca się do części zaskarżonego wyroku,
w jakiej oddalone zostało powództwo co do kwoty 529.033 złotych, została oparta
na obu podstawach, wymienionych w art. 3983
k.p.c. W odniesieniu do naruszenia
prawa materialnego przez zaskarżony wyrok powołano się na niewłaściwe
zastosowanie art. 361 k.c. w zw. z art. 363 k.c., a naruszenie prawa procesowego
mające istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy związano z naruszeniem art. 39820
k.p.c. Wniesiono o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów.
W odpowiedzi na skargę Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa wniosła
o oddalenie skargi z zasądzeniem kosztów.
Sąd Najwyższy zważył., co następuje:
Skarga kasacyjna jest niezasadna.
Podstawowe zagadnienie, które należy rozpatrzeć w związku z zarzutami
skarżącego sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy wspomniana już ustawa
z 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawionych
nieruchomości poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej, wyłączyła odpowiedzialność
Skarbu Państwa z tytułu deliktu normatywnego. Rozstrzygnięcie tej kwestii pozwoli
także ustalić prawidłowość zastosowania przez zaskarżony wyrok wykładni prawa,
dokonanej przez Sąd Najwyższy w dotyczącym tej samej sprawy wyroku z dnia
22 listopada 2007 r. sygn. akt III CSK 143/07, którą to wykładnią Sąd ponownie
rozpoznający sprawę był związany na podstawie art. 39820
k.p.c.
4
Na postawione ogólnie pytanie odpowiedział Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 2 lutego 2007 r. IV CSK 376/06 (Lex nr 369145), stwierdzając, że
przewidziane przepisami wymienionej ustawy z 2005 r. prawo do odszkodowania
pieniężnego, nazwane „prawem do rekompensaty" wyczerpuje prawo do
odszkodowania z tytułu pozostawienia nieruchomości poza granicami Państwa
w wyniku wypędzenia z byłego terytorium RP lub jego opuszczenia w związku
z wojną rozpoczętą w 1939 r. Jeśli ktoś domaga się rekompensaty w formie
świadczenia pieniężnego, to sposób ustalania tego świadczenia i jego wysokość
określa ta ustawa. Odbywa się to na drodze administracyjnej, wypłaty
rekompensaty dokonuje bank, droga sądowa jest wyłączona. Nie zamyka to
wszakże możliwości, jak stwierdził SN w tym wyroku, a co aprobuje skład
orzekający w niniejszej sprawie, dochodzenia odszkodowania, które może
przewyższać kwotę rekompensaty, jeśli ma miejsce delikt (czyn niedozwolony)
Skarbu Państwa. Delikt ten polega na działaniach normatywnych, niezgodnych
z Konstytucją oraz na działaniach faktycznych, uniemożliwiających zrealizowanie
prawa przewidzianego ustawowo. Chodzi w tym ostatnim przypadku o możliwość
zaliczenia wartości nieruchomości pozostawionej za granicą na poczet ceny
nieruchomości nabywanej od Skarbu Państwa („prawo do zaliczenia").
W tym samym wyroku z dnia 2 lutego 2007 r. Sąd Najwyższy przypomniał,
że przypisanie Skarbowi Państwa odpowiedzialności deliktowej wymaga wykazania
przez powoda przesłanek tej odpowiedzialności. Powód winien zatem najpierw
wykazać szkodę doznaną na skutek niemożliwości zrealizowania swego prawa,
pozostającą w normalnym związku przyczynowym z deliktem Skarbu Państwa.
Szkodą taką mogłaby być strata lub utracona korzyść (art. 361 § 2 k.c.),
przewyższająca wysokość rekompensaty, jaka przysługuje uprawnionemu na
podstawie wymienionej ustawy z 2005 r., będąca normalnym następstwem (art. 361
§ 1 k.c.) niemożliwości skorzystania z prawa do zaliczenia.
Ponownie należy się odwołać do wyroku SN z dnia 22 listopada 2007 r.,
uchylającym poprzedni wyrok Sądu II instancji w niniejszej sprawie, w którym
przyjęte zostało stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone z kolei w wyroku z dnia
21 listopada 2003 r. I CK 323/02 (OSNC 2004, nr 6, poz. 103). Uznano w nim, że
szkoda Zabużan polega na obniżeniu wartości prawa zaliczenia i jest wyznaczana
5
przez różnicę między wartością prawa zaliczenia, ustaloną bez uwzględnienia
przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją a wartością tego prawa istniejąca
w konsekwencji ich obowiązywania. Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela
stanowisko wyrażone w tezie powyższego wyroku z dnia 22 listopada 2007 r.,
w której stwierdza się, że „w sytuacji, w której prawo zaliczenia o obniżonej wartości
zostaje przez ustawodawcę zastąpione przez inne uprawnienie, należy uznać, że
szkoda ulega kompensacie w zakresie, w jakim nowe uprawnienie przewyższa
prawo dawne (o obniżonej, na skutek bezprawnych działań, wartości). Zakres
szkody powinien być zatem wyznaczony przez nadwyżkę wartości dawnego prawa
ustaloną bez uwzględnienia przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją, nad
wartością prawa do rekompensaty przewidzianego ustawą z 2005 r. o realizacji
prawa do rekompensaty z tytułu pozostawionych nieruchomości poza granicami
Rzeczypospolitej Polskiej."
W odpowiedzi na skargę kasacyjną Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
podniosła, że wyrok SN z dnia 22 listopada 2007 r. nie przedstawił nowej koncepcji,
tylko podzielił przytoczony wcześniej pogląd Sądu Najwyższego z lutego 2007 r.
Stanowisko to nie koliduje zatem z rozstrzygnięciem zawartym w wyroku Sądu
II instancji w niniejszej sprawie i jego uzasadnieniem, dlatego zarzut naruszenia
art. 39820
k.p.c. jest bezzasadny.
To pozwala stwierdzić, że Sąd II instancji, wydając zaskarżony wyrok
wykonał treść wyroku SN z dnia 22 listopada 2007 r., uchylającego poprzedni
wyrok tego samego Sądu i uznał, ze szkoda powoda polega na zawyżeniu wartości
nieruchomości nabytych przez niego od Skarbu Państwa w ramach wykonania
prawa do zaliczenia. Różnica tej wartości wynosiła 157.690 złotych, a więc
zasądzona kwota w zaskarżonym wyroku stanowiła różnicę między tą kwotą
a kwotą uzyskaną ze sprzedaży nieruchomości. Przyjęta została cena uzyskana
przez powoda, a w toku postępowania powód nie wykazał innej szkody,
w szczególności szkody spowodowanej innym działaniem organów publicznych, niż
zawyżenie wskazanej wartości nieruchomości. Na wcześniejszych etapach sprawy
pojawiło się wprawdzie ograniczanie powodowi uczestniczenia w przetargu na
uzyskanie kolejnej nieruchomości w celu uzyskania dalszej rekompensaty, ale nie
jest to przedmiotem niniejszego postępowania ze skargi kasacyjnej.
6
Stwierdzić również należy, że skarżący nie wykazał normalnego związku
przyczynowego pomiędzy zdarzeniem powodującym szkodę a jej wysokością,
szacowaną przez niego na 639.863 złotych. W szczególności nie wykazał, aby
poniesiona szkoda przewyższała wysokość rekompensaty, należnej na podstawie
ustawy z 2005 r. Wysokość szkody powoda jest zasadnie ustalona przez Sąd
II instancji w odniesieniu do wartości prawa do zaliczenia, przysługującego
powodowi na gruncie ustawy z 2005 r.
Zaznaczyć należy, że skarżący od początku sprawy nie zgadza się
z określeniem należnej rekompensaty w wysokości 20% w stosunku do wartości
mienia, tak jak to przewiduje ustawa z 2005 r. Konsekwentnie twierdzi, że
przysługuje mu 100% wartości utraconego majątku i wszelkie odliczenia
dotychczasowej realizacji roszczeń powinny następować od tej kwoty
z przyznaniem mu odszkodowania w wysokości różnicy. Tymczasem, zgodnie
z wcześniej już przytoczonym wyrokiem SN z dnia 21 listopada 2003 r.
stwierdzono, że kwestia wykazania szkody i jej wysokości obciąża powoda, ale
szkodą w rozumieniu prawnym nie jest uszczerbek rozumiany jako wartość
utraconego mienia, zaś rekompensata w 100% wysokości nie stanowi
przysługującego mu odszkodowania. Sprzeciwia się temu obowiązywanie
przepisów odrębnych, „w których ustawodawca – w ramach autonomii legislacyjnej
– uregulował formę i tryb realizacji prawa do ekwiwalentu". Trzeba uznać na
gruncie obecnie obowiązujących przepisów, że takimi przepisami odrębnymi jest
ustawa z 2005 r., przewidująca 20% ekwiwalent w mieniu zamiennym albo
w świadczeniu pieniężnym.
W powyższym wyroku SN podaje się także ważny argument, że ze względu
na mały procent zrealizowanych roszczeń Zabużan nie można powodować
nierówności wśród uprawnionych, którzy powinni korzystać z jednakowych
uprawnień. Można zrozumieć subiektywne poczucie krzywdy wśród osób, które
utraciły majątki na terenach, które nie są dzisiaj w granicach Państwa Polskiego,
nie otrzymując pełnej rekompensaty, chociaż z roszczeniami występują już z reguły
5 jak w sprawie niniejszej – ich następcy prawni. Powinni jednak zauważyć, że
kwestia rozliczeń majątkowych, związanych z II wojną światową i jej następstwami
nie jest jeszcze uregulowana wobec innych grup poszkodowanych. W przypadku
7
Zabużan to nastąpiło, jest zatem konieczne respektowanie przepisów odrębnych
ich dotyczących, obowiązujących w czasie rozstrzygania sprawy. Do takich
przepisów należy ustawa z 2005 r. W związku z tym twierdzenie skarżącego o
naruszeniu art. 361 k.c. w zw. z art. 363 k.c. jest bezzasadne.
Mając na uwadze zasadę pełnego odszkodowania przewidzianego
przepisami kodeksu cywilnego, należy stwierdzić, że po uwzględnieniu legis
speciali w stosunku do kodeksu cywilnego, w postaci przepisów ustawy z 2005 r.,
jest w stosunku do Zabużan zachowana ta zasada, ponieważ wysokość
rekompensaty przewidzianej w ustawie z 2005 r. odpowiada pełnemu
odszkodowaniu, należnemu zgodnie z tą ustawą. Jeżeli zatem poszkodowany
z tytułu pozostawienia nieruchomości poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej
(Zabużanin) nie wykazał innej szkody, spowodowanej działaniami organów
publicznych, niż zawyżenie wartości nieruchomości nabytych przez niego od
Skarbu Państwa, w ramach wykonania prawa do zaliczenia, to nie należy mu się od
Skarbu Państwa odszkodowanie wyższe, niż różnica pomiędzy wartością
rekompensaty w wysokości 20% wartości pozostawionej nieruchomości, w postaci
mienia zamiennego albo świadczenia pieniężnego (zgodnie z ustawą z 2005 r.),
a wartością rynkową nieruchomości nabytych od Skarbu Państwa. Dlatego
rozstrzygnięcie Sądu w zaskarżonym wyroku jest prawidłowe.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39814
k.p.c. 5 rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 98
k.p.c. w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
md