Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 41/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Syndyka Upadłości I.I.T.S. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w O.
przeciwko W. F.
o zwrot nienależnie pobranej odprawy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w O.
z dnia 28 listopada 2008 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego 900 (dziewięćset)
zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Powód syndyk Masy Upadłości I.I.T.S.sp. z o.o. w O. wniósł przeciwko W. F., B.
S., R. D. i R. N. powództwo o zasądzenie odpowiednio kwot: 27 258,00 zł, 7 936,69
zł, 3 205,69 zł 3 205,69 zł tytułem nienależnie pobranych kwot odprawy. W
uzasadnieniu pozwu podał, że pracownikom tym w wyniku przedłożenia syndykowi
uzupełniającej listy płac wypłacono wyższe odprawy niż maksymalne przewidziane
w art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących
pracowników, Dz. U. 2003 Nr 90, poz. 844 ze zm., powoływanej dalej, jako „ustawa
o grupowych zwolnieniach”), które wynosiły 14 040 zł. Dochodzone kwoty stanowią
różnicę między kwotami wypłaconymi wynikającymi z porozumienia z 14 sierpnia
2007 r. zawartego na podstawie art. 3 tej ustawy między działającymi w zakładzie
związkami zawodowymi a syndykiem, a limitowaną wysokością odpraw wynikającą
z art. 8 ust. 4 tej ustawy.
Pozwani wnieśli o oddalenie powództw w całości. W uzasadnieniu odpowiedzi
na pozew podnieśli, że strony w porozumieniu z 14 sierpnia 2007 r. w sposób,
korzystniejszy niż wynika to z regulacji ustawowych unormowały wysokość odpraw
w związku ze zwolnieniami grupowymi, a wypłata kwot dochodzonych pozwem
nastąpiła w oparciu o przelew i listę płac zatwierdzoną przez syndyka.
Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. wyrokiem z 13
czerwca 2008 r. w sprawie IV Pm …/08 oddalił powództwa i orzekł o zwrocie
kosztów procesu na rzecz każdego z powodów.
Sąd ustalił, że 14 sierpnia 2007 r. w oparciu o art. 3 ustawy o grupowych
zwolnieniach syndyk Masy Upadłości I.I.T.S. sp. z o.o. w O. oraz działający tam
związek zawodowy zawarli porozumienie w sprawie zwolnień grupowych
(powoływanego dalej, jako „porozumienie z 14 sierpnia 2007 r.”. Według punktu 4
tego porozumienia zwalniani pracownicy otrzymają odprawę pieniężną zgodnie z
art. 8 cyt, wyżej ustawy w wysokości: - jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli
pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata, -
dwumiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego
pracodawcy od 2 do 8 lat, - trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był
3
zatrudniony u danego pracodawcy ponad 8 lat. W myśl punktu 6 „w sprawach
nieobjętych porozumieniem mają zastosowanie przepisy prawa pracy oraz
postanowienia zawarte w ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników”. Na podstawie punktu 4 przedmiotowego
porozumienia wypłacono pracownikom W. F., B. S., R. D. i R. N. odpowiednio
odprawy w kwotach 52 980 zł, 25 377,69 zł, 17 977,69 zł, 17 977,69 zł.
W ocenie Sądu Rejonowego roszczenia powoda nie zasługują na
uwzględnienie. W orzecznictwie sądowym nie budzi wątpliwości, że porozumienie
zawarte w oparciu o art. 3 ustawy o grupowych zwolnieniach stanowi źródło prawa
pracy - art. 9 § 1 k.p. (por. wyrok z dnia 26 września 2000 r., I PKN 56/00, OSNAP
2002 nr 9, poz. 207). W tej sytuacji porozumienie to należy interpretować w sposób
właściwy dla przepisów prawa, gdzie pierwszeństwo ma wykładnia językowa,
następnie funkcjonalna i systemowa (uzasadnienie wyroku SN z 10 października
2003 r. I PK 409/02 OSNP 2004 nr 19, poz. 334) a nie dla umów (wykładnia
oświadczeń woli - art. 65 § 1 k.c.). Wykładnia językowa spornego punktu 4 oraz
punktu 6 porozumienia z 14 sierpnia 2007 r. jest w ocenie Sądu pierwszej instancji
jasna. Punkt 4 porozumienia zawiera pełną i kompletną regulację wysokości
odpraw uzależnioną od zakładowego stażu pracy. Z kolei punkt 6 stanowi, że „w
sprawach nieobjętych porozumieniem mają zastosowanie przepisy prawa pracy
oraz postanowienia zawarte w ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników ". Skoro właśnie sprawa wysokości odpraw była
regulowana porozumieniem (strony nie ustaliły tam maksymalnej górnej granicy
wysokości odprawy), to nie mogła mieć zastosowania do niej regulacja art. 8 ust. 4
ustawy o tzw. zwolnieniach grupowych, który ingerował w ich wysokość. Przepisy
przedmiotowej ustawy miały zatem zastosowanie jedynie w sprawach
nieuregulowanych tym porozumieniem, a do takich nie należała kwestia wysokości
odpraw, gdyż była ona regulowana porozumieniem. Sąd Rejonowy podkreślił, że
strony mogły w zawartym porozumieniu zawrzeć korzystniejsze regulacje
dotyczące wysokości odpraw, niż wynikające z art. 8. Porozumienie to w sposób
korzystniejszy niż ustawa regulowało nie tylko wysokość odpraw, ale też termin ich
4
wypłaty (punkt 4), a także gwarancje naliczania odpraw od wysokości
wynagrodzenia otrzymywanego do 31.08.2007 r., w stosunku do osób, których
potrzeba zatrudnienia istniałaby w okresie przeprowadzenia upadłości, a zakres
obowiązków po tym okresie nie uzasadniałby kształtowania wynagrodzenia na
dotychczasowym poziomie (punkt 3). Ostatecznie Sąd Rejonowego doszedł do
przekonania, że intencją zawarcia porozumienia było co do zasady ustalenie
korzystniejszych regulacji w przypadku osób zwalnianych w trybie tzw. zwolnień
grupowych w stosunku do postanowień ustawowych, co dotyczy również wysokości
odpraw. W związku z powyższym nie sposób twierdzić, że wypłacone pozwanym
kwoty odpraw ponad limit ustalony w art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 13 marca 2003 r.
były świadczeniami nienależnymi.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniósł powód, domagając się jego
zmiany i zasądzenia na rzecz powoda od: W. F. 27.258 zł, R. N. 3.205,69 zł, R. D.
3.205,69 zł, B. S. 7.936,69 zł (wszystkich kwot z ustawowymi odsetkami i kosztami
postępowania). Powód zarzucił naruszenie art. 8 ust. 4 ustawy o grupowych
zwolnieniach w związku z pkt 4 porozumienie z 14 sierpnia 2007 r., a także
naruszenie art. 410 k.c. w związku z art. 300 k.p. i art. 206 ust. 1 pkt 7 ustawy z
dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze w związku z art. 213 ust.
1 tej ustawy i art. 58 k.c.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Okręgowy oddalił
apelację i rozstrzygnął o kosztach postępowania w instancji odwoławczej;
Sąd Okręgowy stwierdził, że poczynione przez Sąd Rejonowy ustalenia są
prawidłowe, w związku z czym w pełni je podziela i przyjmuje za własne. W
szczególności wyjaśnienia pozwanej B. S. są jednoznaczne i logiczne. Jako
autorka projektu porozumienia w sprawie zwolnień grupowych przekazała ten
projekt syndykowi przed spotkaniem ze związkami zawodowymi. Miała
świadomość, że porozumienie pozwala na zwiększenie limitu określonego w art. 8
ust. 4, i że może zawierać elementy, które są korzystne dla pracownika. Były
sporządzane symulacje i pokazano syndykowi jaka jest różnica kiedy następuje
wypłata z ograniczeniem a kiedy bez ograniczenia (k. 131). W świetle
zgromadzonego materiału dowodowego próbę wycofania się przez syndyka z
zawartego porozumienia, po podpisaniu list płac, zaakceptowaniu przelewów i
5
wypłaceniu odpraw pozwanym należy uznać za chybioną. Nie znajduje w sprawie
zastosowania instytucja bezpodstawnego wzbogacenia z art. 405-414 k.c. w
związku z art. 300 k.p. Jak wskazuje sama nazwa tej instytucji, uzyskanie korzyści
majątkowej musi nastąpić bez podstawy prawnej. Tymczasem porozumienie
zawarte ze związkami zawodowymi w niniejszej sprawie zostało oparte na ustawie i
jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., które wiąże pracodawcę.
Powołane w apelacji przepisy prawa upadłościowego i naprawczego nie mają w tej
sprawie zastosowania. Nadto odprawy w chwili podpisywania porozumienie z 14
sierpnia 2007 r. nie były roszczeniami spornymi. Reasumując Sąd stwierdził, że
wyżej wymienione porozumienie było zgodne z prawem, także w zakresie
pominięcia limitowanej wysokości odpraw, przewidzianej w art. 8 ust. 4 ustawy o
grupowych zwolnieniach. Strona pracodawcy reprezentowana była przez
profesjonalistów: syndyka, jego syna jako koordynatora do spraw upadłości i radcę
prawnego. Gdyby wolą stron było przyznanie odpraw na poziomie ustawowym, z
ograniczeniem do 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę, to
zapisywanie tego w porozumieniu byłoby zbędne.
W skardze kasacyjnej, odniesionej do części wyroku Sądu Okręgowego
dotyczącej pozwanego W. F., powód wniósł o jego zmianę w zaskarżonej części i
zasądzenie na rzecz powoda od tego pozwanego 27 258 zł z odsetkami
ustawowymi od 29 września 2007 r. do dnia zapłaty oraz kosztami postępowania
przed Sądami I i II instancji i Sądem Najwyższym, albo o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w O. do ponownego
rozpoznania. Skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:
a. art. 3 ust. 1 ustawy o grupowych zwolnieniach, przez przyjęcie, że
porozumienie, o którym mowa w tym przepisie może regulować prawa
pracowników objętych grupowym zwolnieniem jedynie w sposób bardziej dla nich
korzystny niż wynikający z przepisów powszechnie obowiązujących, w
szczególności zaś z przepisów wymienionej ustawy, a nie może zawierać jedynie
przeniesienia jej zapisów;
b. art. 8 ust. 4 ustawy o grupowych zwolnieniach w związku z pkt. 4
porozumienia z 14 sierpnia 2007 r., przez jego nieuzasadnione pominięcie i
niezastosowanie w przedmiotowej sprawie;
6
c. naruszeniu art. 410 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez uznanie, że
dochodzona od pozwanego kwota, stanowiąca nadwyżkę ponad ograniczenie, o
którym mowa w art. 8 ust. 4 ustawy o grupowych zwolnieniach, nie stanowią
świadczeń nienależnych i w związku z tym nie podlegają zwrotowi;
d. art. 206 ust. 1 pkt 7 w związku z art. 213 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003
r. - Prawo upadłościowe i naprawcze i w związku z art. 58 k.c., przez uznanie
ważności czynności syndyka w zakresie, w jakim wykracza ponad minimalne
standardy zastrzeżone w art. 8 ustawy o grupowych zwolnieniach, pomimo
dokonania takiej czynności przy braku zgody sędziego komisarza.
W uzasadnieniu podstaw skargi pełnomocnik powoda podkreślił, że Sąd drugiej
instancji pominął, że Sąd Rejonowy dokonał błędnej wykładni językowej pkt. 4
porozumienia z 14 sierpnia 2007 r., który stanowi, że „zwalniani pracownicy
otrzymają odprawę pieniężną zgodnie z art. 8 cyt. wyżej ustawy...". To
postanowienie porozumienia odwołuje się więc do art. 8 ustawy o grupowych
zwolnieniach jako pewnej całości (w tym do art. 8 ust. 4), określającej przede
wszystkim wysokość odprawy. W związku z tym, przede wszystkim do wysokości
odprawy stosować należy postanowienia art. 8 ustawy o grupowych zwolnieniach.
Punkt 4 porozumienia wymienia wysokości odpraw identyczne, jak w art. 8 ust. 1
ustawy, i w zdaniu ostatnim modyfikuje podstawę odprawy w sposób odmienny niż
przewidziany w art. 8 ust. 3 ustawy. Z językowej wykładni pkt. 4 porozumienia
wynika zatem, że odprawy przysługujące zwalnianym pracownikom winny być
określane w wysokości przewidzianej w art. 8 z ewentualnymi modyfikacjami
przewidzianymi w porozumieniu. Jedyną taką modyfikacją (odbiegającą od zapisów
ustawy) jest podstawa obliczenia odprawy, a nie maksymalna jej wysokość. Z tego
względu winno zostać zastosowane ograniczenie wynikające z art. 8 ust. 4 ustawy
o grupowych zwolnieniach. W związku z tym świadczenia wypłacone przez upadłą
Spółkę pozwanym ponad kwotę ograniczenia, o której mowa w art. 8 ust. 4 tej
ustawy, stanowią świadczenia nienależne i winny zostać przez pozwanych
zwrócone.
Poza tym, nawet gdyby przyjąć argumenty sądów dotyczące niemożliwości
stosowania tego przepisu, to zdaniem skarżącego, porozumienie z 14 sierpnia
2007 r. jest nieważne w zakresie, w jakim wykracza ponad minimum przewidziane
7
w ustawie o grupowych zwolnieniach. Wynika to stąd, że według art. 206 ust. 1 pkt
7 w związku z art. 213 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze „uznanie,
zrzeczenie się i zawarcie ugody co do roszczeń spornych" wymaga zgody
sędziego-komisarza. Takimi w przedmiotowej sprawie są roszczenia pracowników
przekraczające minimum zagwarantowane przez ustawodawcę w ustawie o
grupowych zwolnieniach. Zawarcie takiego porozumienia stanowiłoby zatem
„uznanie (...) roszczeń spornych" w rozumieniu cytowanych wyżej przepisów,
powodujące, ze względu na brak wskazanej zgody, jego częściową nieważność (a
przynajmniej bezskuteczność) w części wykraczającej ponad minimum
zagwarantowane przez ustawodawcę. W rezultacie postanowienia porozumienia
wyłączające stosowanie art. 8 ust. 4 ustawy należałoby uznać za nieważne na
podstawie art. 58 k.c., który stanowi, że „nieważna jest czynność prawna sprzeczna
z ustawą”.
W odpowiedzi na skargę pozwany wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od
powoda kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona i dlatego podlega oddaleniu. Według art.
8 ust. 4 ustawy o grupowych zwolnieniach, wysokość odprawy pieniężnej nie może
przekraczać kwoty 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego
na podstawie odrębnych przepisów, obowiązującego w dniu rozwiązania stosunku
pracy. Zgodnie z ukształtowaną w orzecznictwie i doktrynie wykładnią tego przepisu
ogranicza on wysokość odpraw przysługujących na podstawie ustawy, nie stoi on
jednak na przeszkodzie wprowadzeniu w zakładzie pracy, w drodze zawartych
porozumień zbiorowych bądź też w umowach o pracę, odpraw w wysokości
przekraczającej wymienioną granicę (uchwała z 24 listopada 1993 r. (I PZP46/93,
OSNC 1994 nr 6, poz. 131; uchwała Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2002 r., III ZP
31/01, OSNP 2002 nr 12, poz. 284; wyrok z 10 października 2002 r., I PKN 455/01,
niepublikowany; wyrok z 25 listopada 2005 r., I PK 86/05, OSNP 2006 nr 19-20,
poz. 295. A. Woźniak, Wyższe odprawy z tytułu zwolnień grupowych i ich
konsekwencje ubezpieczeniowe, PiZS 2004, nr 8; K.W. Baran, Zbiorowe prawo
8
pracy. Komentarz, Oficyna, 2007, komentarz do art. 8; K. Jaśkowski, E.
Maniewska, J. Stelina, Grupowe zwolnienia. Komentarz, Oficyna, 2007, wyd. II,
komentarz do art. 7). Wbrew twierdzeniom skarżącego przyjęta przez Sąd
Okręgowy wykładnia punktu 4 porozumienia z 14 sierpnia 2007 r., prowadząca do
wniosku, że strony przyjęły w nim możliwość uzyskania przez pracowników odpraw
w wysokości wyższej od przewidzianej w art. 8 ust. 1 ustawy o grupowych
zwolnieniach, jest przekonująca. Trafnie też Sąd Okręgowy, w odróżnieniu od Sądu
pierwszej instancji, nie ograniczył się do wykładni językowej i systemowej
wskazanego wyżej postanowienia, lecz odwołał się również pomocniczo do woli
stron tego porozumienia, potwierdzając w ten sposób wynik wykładni tekstu
normatywnego. Należy bowiem wskazać, że zaliczenie porozumienia zbiorowego,
jak porozumienie mające podstawę w art. 3 ust. 1 – 3 ustawy o grupowych
zwolnieniach, do przepisów prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., nie wyłącza
dopuszczalności posiłkowego stosowania reguł wykładni umów określonych w art.
65 § 2 k.c., szczególnie w zakresie, w jakim wykładnia językowa i systemowa
porozumienia nie prowadzi do ustalenia normy prawnej zawartej w treści
interpretowanych postanowień takiego aktu (wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca
2008 r., I PK 235/07, Monitor Prawa Pracy 2008 nr 9, s. 472 i cytowane tam
wcześniejsze orzecznictwo i piśmiennictwo). Wobec tego zarzut niezastosowania
przez Sąd art. 8 ust. 4 tej ustawy, ograniczającego wysokość odprawy do kwoty 15-
krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę, okazał się nietrafny.
Zarzut naruszenia art. 3 ust. 1 ustawy o grupowych zwolnieniach nie został
uzasadniony. Pełnomocnik skarżącego nie wskazał nawet, czy zarzuca jego błędną
wykładnię, czy niewłaściwe zastosowanie, nie wypełniając tym samym
podstawowego warunku wymaganego do oparcia skargi na podstawie naruszenia
prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Uniemożliwia to kasacyjną ocenę
tego zarzutu. Wadliwość polegająca na braku wskazania sposobu naruszenia
prawa materialnego (przez błędną wykładnię, czy niewłaściwe zastosowanie)
dotyczy także pozostałych przepisów wskazanych w podstawie skargi, co
dyskwalifikuje związane z nimi zarzuty z punktu widzenia wskazanych powyżej
podstawowych wymagań stawianych skardze kasacyjnej. Oczywiście
nieuzasadnione są też, ze względów czysto merytorycznych, argumenty
9
wspierające te zarzuty. W szczególności nie można twierdzić, że czynność syndyka
polegająca na zawarciu porozumienia zbiorowego dotyczącego przyznania
pracownikom odpraw wyższych od przewidzianych w art. 8 ust. 1 ustawy o
grupowych zwolnieniach, miała charakter uznania roszczeń spornych bez zgody
sędziego-komisarza w rozumieniu art. 206 ust. 1 pkt 7 w związku z art. 213 ustawy
- Prawo upadłościowe i naprawcze, skoro, jak wynika z niepodważonych w skardze
ustaleń faktycznych przyjętych w sprawie, prawo pracowników do odpraw w dniu
podpisywania porozumienia nie było sporne. W tej sytuacji twierdzenie, że odprawa
wypłacona powodowi była świadczeniem nienależnym (art. 410 k.c. w związku z
art. 300 k.p.) jest bezpodstawne.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego – na podstawie art. 98 § 1
k.p.c.
/tp/