Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 51/09
POSTANOWIENIE
Dnia 19 sierpnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku Henryka G.
przy uczestnictwie Janiny B., Stefana B. i Marianny G.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 19 sierpnia 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 9 kwietnia 2009 r.,
„Czy - w przypadku niezgodności stanu posiadania na dzień
4.XI.1971 r. z mapą ewidencji gruntów przyjętą za podstawę
wydanego aktu własności ziemi - nabycie własności części
nieruchomości pochodzącej z podziału większej całości następuje
w granicach wynikających z mapy dołączonej do akt księgi wieczystej
założonej dla nowopowstałej po podziale nieruchomości, czy też
w granicach przysługującej faktycznie poprzednikom prawnym
własności stwierdzonej aktem własności ziemi, a wyznaczonej
stanem posiadania na 4.XI.1971 r.?”
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 3 lipca 2008 r. rozgraniczył
nieruchomość składającą się z działki nr 45/2 położoną w P. objętą księgą
wieczystą nr [...], stanowiącą współwłasność małżonków Marianny i Henryka G. z
nieruchomością położoną w tej samej miejscowości stanowiącą działkę nr 44/2,
która nie ma urządzonej księgi wieczystej ani zbioru dokumentów stanowiącą
współwłasność małżonków Janiny i Stefana B. według linii wyznaczonej pkt 4404a -
2-3-4-5-6-76-8-9-10 oraz pkt 13-14 przedstawionej na szkicu granicznym przyjętym
do państwowego zasobu geodezyjno-kartograficznego Starostwa Powiatowego w
K. za nr [...].
Przy rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy i uczestników Janiny i Stefana B.
Sąd Okręgowy w K. przedstawił Sądowi Najwyższemu – na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. - przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.
Wskazał, że aktem własności ziemi z dnia 30 grudnia 1975 r. uczestnicy stali
się z mocy prawa na zasadzie małżeńskiej wspólności ustawowej właścicielami
nieruchomości rolnej położonej w P., w skład której wchodziła między innymi
działka 44/2. Tego samego rodzaju decyzją z dnia 30 maja 1975 r. stwierdzone
zostało, że małżonkowie Franciszek i Marianna G. nabyli z mocy prawa - na
prawach wspólności majątkowej małżeńskiej - nieruchomość położoną w P. w skład
której weszła działka oznaczona nr 475, odpowiadająca następnie działce nr 45,
której część stanowi obecnie działka 45/ 2.
W dniu 4 listopada 1971 r. granicę posiadania pomiędzy tymi
nieruchomościami wyznaczał drewniany płot i miedza, dla której punkt odniesienia
stanowił rząd rosnących nad rzeką na zachód od tych nieruchomości drzew.
Umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 10 lutego 1987 r.
małżonkowie Franciszek i Marianna G. sprzedali wnioskodawcy -synowi Henrykowi
G. działkę nr 45/2 o pow. 56 arów wyodrębnioną na skutek podziału działki 45
(dawnej 475) na trzy mniejsze: 45/1, 45/2 i 45/3, dokonanego mapą wpisaną do
ewidencji w dniu 11 marca 1986 r. za nr [...]. Granica północna działki 45 została
przedstawiona na mapie podziału według danych ewidencji, zgodnie z jej
3
przebiegiem w 1967 r., odmiennie od istniejącego w dniu 4 listopada 1971 r. stanu
posiadania.
Dla nieruchomości stanowiącej działkę 45/2 urządzona została księga
wieczysta nr [...]. Jej granica północna oznaczona została na podstawie
dokumentów znajdujących się w aktach księgi wieczystej (mapy podziału)
i przebiegała przez pkt 4404 – 4402, gdy tymczasem granica posiadania na dzień
4 listopada 1971 r. przebiegała przez pkt 4404a-2-3-4-5-6-7-15-17, według
oznaczenia szkicu granicznego inż. J. K. z dnia 25 lutego 2009 r.
Sąd Okręgowy podniósł, że w judykaturze utrwalił się pogląd, iż dokonując
rozgraniczenia nieruchomości rolnych nabytych na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych
(Dz.U. Nr 27, poz. 250) w tym postępowaniu można samodzielnie stwierdzić zakres
posiadania każdego z właścicieli i zgodnie z nim wytyczyć granicę
odzwierciedlającą w tym wypadku stan prawny.
Zdaniem tego Sądu, w sprawie jednak występują szczególne okoliczności,
gdyż granica południowa działki 44/2 (poprzednio działki 474) stanowiącej własność
małżonków Janiny i Stefana B., sięga do linii wyznaczonej pkt 4404a- 2-3-4-5-6-7-
15-17. Gdyby doszło do obrotu prawnego niepodzielonej działki nr 45, to następca
stałby się jej właścicielem w granicach własności przysługującej zbywcom. W
sytuacji, w której miał miejsce jej podział geodezyjny według granic ewidencyjnych
z 1967 r., a następnie doszło do zmiany właściciela działki nr 45/2, to fakty te mogą
sugerować, że powstał nowy stan prawny z linią graniczną wyznaczoną pkt 4404-
4402. W takim wypadku nieruchomości będące przedmiotem rozgraniczenia nie
posiadałyby wspólnej granicy, gdyż rozdzielałby je pas gruntu stanowiący nadal
współwłasność małżonków Franciszka i Marianny G.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istniejący pomiędzy zainteresowanymi spór o linię graniczną i o to do kogo
z sąsiadów przynależy prawo własności przygranicznego pasa gruntu wzdłuż ich
nieruchomości podlega rozpoznaniu w sprawie o rozgraniczenie, skoro jego
źródłem była granica, a problem własności rozgraniczanych nieruchomości, miał
charakter wtórny (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1972 r.,
4
III CZP 13/72, OSNCP 1972, nr 7-8, poz. 130 i postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 31 marca 1963 r., III CR 136/63, OSNCP 1964, nr 10, poz. 203).
Zagadnienie wpływu wydanych przez organ administracyjny na podstawie
art. 1 ust. 1 ustawy aktów własności ziemi na postępowanie rozgraniczeniowe
zostało wyjaśnione w judykaturze. W razie wypełnienia hipotezy tego przepisu
uwłaszczenie następowało z mocy samego prawa, a zatem decyzja taka ma
charakter potwierdzający, czyli deklaratoryjny. Organ administracyjny ustalał
jedynie nabycie prawa własności nieruchomości, nie dokonując kontroli granicy i nie
miał kompetencji do dokonania rozgraniczenia w toku postępowania
uwłaszczeniowego. Z tego względu w wypadku określenia w akcie własności ziemi
obszaru i konfiguracji działki z naruszeniem art. 12 ust. 7 ustawy sąd dokonujący
rozgraniczenia mógł i może samodzielnie ustalić granicę działek zgodnie ze stanem
samoistnego posiadania w dniu 4 listopada 1971 r., bez potrzeby dokonania zmiany
tej decyzji w postępowaniu administracyjnym (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z 23 czerwca 1978 r., IV CR 268/78, OSNC 1979, nr 3, poz. 55
i uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1975 r., III CZP 92/74, OSNCP
1976, nr 3, poz. 34).
W orzecznictwie wyjaśniono także, że art. 63 ustawy z dnia 19 października
1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 107, poz. 464 ze zm.) nie stoi na przeszkodzie ustaleniu
przebiegu granicy odmiennej od wynikającej z aktów własności ziemi, jeżeli
w decyzjach tych nieruchomości zostały określone według danych z ewidencji
gruntów niezgodnych ze stanem posiadania nieruchomości w dniu wejścia ustawy
uwłaszczeniowej w życie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 1995 r.,
III CZP 45/95, OSNC 1995, nr 10, poz. 137).
Kognicja sądu w postępowaniu rozgraniczeniowym obejmuje ustalenie
przebiegu granicy według kryteriów określonych w art.153 k.c. Jeżeli linia graniczna
stała się sporna, to sąd może sięgnąć do dalszych kryteriów rozgraniczenia, jeżeli
nie można ustalić stanu prawnego, przez który należy rozumieć w razie wydania na
graniczne grunty aktów własności ziemi, jak wynika już z powyższych uwag, stan
samoistnego posiadania w dniu 4 listopada 1971 r., nawet jeżeli granice
5
ewidencyjne uwłaszczonych działek miały odmienny przebieg. Innymi słowy
samoistny posiadacz nabywał własność nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1
ustawy w takich granicach, w jakich faktycznie wykonywał swe władztwo
w stosunku do posiadanej nieruchomości w dniu wejścia ustawy uwłaszczeniowej
w życie, nawet jeżeli stan jej posiadania nie był zgodny z obszarem i konfiguracją
działek wynikających z ewidencji gruntów. Nawiązując do stanu faktycznego
sprawy granicę prawną pomiędzy działkami nr 45 i 44 wyznaczała więc linia 4404a
-2-3-4-5-6-7-15-17 (por. oprócz powołanych wyżej orzeczeń np. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 6 stycznia 1975 r., III CZP 75/74, OSNCP 1975, nr 10, poz.
145, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1981 r., III CZP 315/80, OSNCP
1981, nr 10, poz. 196 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2001 r., III CKN 1037/98, nie publ.).
Geodezyjny podział uwłaszczonej działki nr 45 nie mógł dokonać zmiany
zakresu prawa własności jej właścicieli w stosunku do sąsiedniej nieruchomości, tj.
działki nr 44, której część stanowi obecnie działka 44/2. Sam fakt podziału
nieruchomości nie wywołuje zmian w prawie własności. Granica prawna pomiędzy
rozgraniczanymi nieruchomościami nie uległa więc zmianie na skutek tego
zdarzenia prawnego, skoro według mapy podziału, choć z nieaktualnymi danymi
ewidencyjnymi podobnie jak w rzeczywistości, w dalszym ciągu północna granica
działki 45/2 pozostawała w styczności z południową granicą działki 44/2.
Skoro na mapie podziału na odcinku spornym nie była wydzielona inna
działka, to umowa sprzedaży zawarta w formie aktu notarialnego z dnia 10 lutego
1987 r., którą małżonkowie Marianna i Franciszek G. zbyli synowi Henrykowi G.
działkę 45/2, zgodnie z wolą stron (por. art. 65 § 2 k.c.) przeniosła jej własność w
granicach prawa własności, a nie według błędnego oznaczenia ewidencyjnego jej
północnej granicy.
Wpisy w księdze wieczystej danych geodezyjnych ustalających stan prawny
nieruchomości mają znaczenie ujawniające (ustalające, tj. deklaratoryjne) i same
nie tworzą prawa, ani nie sanują jego braku (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 1958 r., III CR 258/57, RPE 1/59, s. 334) chyba, że
co innego wynika z wyraźnych przepisów prawa, które nadają wpisowi
6
prawotwórczy charakter (np. ustanowienie odrębnej własności lokalu). Zauważyć
też należy, że wynikające z art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst : Dz.U z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej
u.k.w.h.) domniemanie nie dotyczy danych faktycznych stanowiących przedmiot
wpisów zawartych w dziale I-O księgi wieczystej. Także art. 5 u.k.w.h. swą hipotezą
obejmuje niezgodność ze stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej, a nie danymi faktycznymi dotyczącymi oznaczenia nieruchomości
(jej powierzchni i przebiegu granic), gdyż dane te same przez się nie tworzą stanu
prawnego (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1989 r., III CZP
13/89, OSNCP 1990, nr 2, poz. 26 i z dnia 4 marca 1994 r., III CZP15/94, RP 1994,
nr 3, s. 53). Wprawdzie, gdy w dziale I-O księgi wieczystej jest wpisana
nieruchomość lub jej część będąca własnością innej osoby niż właściciel wpisany
w dziale II, to w takim wypadku taka niezgodność dotyczy prawa własności,
i instytucja rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych ma zastosowanie
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 grudnia 1994 r., III CZP 158/94, OSNC
1995, nr 4, poz. 59), niemniej jak wynika z niespornych w sprawie faktów ten
wyjątek nie może mieć w omawianym wypadku zastosowania.
Przedstawienie zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu jest
skuteczne, jeżeli budzi ono poważne wątpliwości, zaś przymiotnik kwalifikujący
oznacza, że w przypadku powstania wątpliwości pierwszego stopnia (zwykłych) sąd
odwoławczy obowiązany jest rozwiązać je we własnym zakresie (por. np.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2006 r., III CZP 112/06,
niepubl.). Podjęcie uchwały w przedmiocie zagadnienia prawnego przedstawionego
przez sąd odwoławczy, ze względu na jej wiążący charakter (art. 390 § 2 k.p.c.)
stanowi wyjątek od zasady samodzielnego rozstrzygania sprawy przez sąd
właściwy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r.,
III CZP 21/08, niepubl.). Ze względu na wyjątkowość regulacji zawartej w art. 390
§ 1 k.p.c. przepis ten powinien być wykładany w sposób ścisły, bez żadnych
koncesji na rzecz argumentów o nastawieniu celowościowym lub utylitarnym.
W świetle powyższych uwag należało dojść do wniosku, że przedstawione
zagadnienie było w pierwszej kolejności problemem faktycznym, a w zakresie,
7
w jakim dotyczyło kwestii prawnych, nie budziło poważnych wątpliwości w wyżej
zasygnalizowanym znaczeniu.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały
(art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. Nr
240, poz. 2052 ze zm.).