Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 27 sierpnia 2009 r.
II UK 398/08
Powiadomienie organu rentowego o osiągnięciu przychodów (art. 138
ust. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.) polega na udzieleniu informacji o zamierzonej wysokości przychodów
oraz o faktycznej wysokości przychodów osiągniętych w danym roku kalenda-
rzowym.
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 sierpnia
2009 r. sprawy z wniosku Barbary P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w T. z udziałem zainteresowanego Miłosza P. o zwrot świadczenia,
na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku z dnia 18 marca 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 26 marca 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Toruniu zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału
w T. z dnia 9 sierpnia 2006 r. i nie obciążył ubezpieczonej Barbary P. obowiązkiem
zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (renty rodzinnej) za okres od 1 stycznia
2003 r. do 31 grudnia 2003 r., zmienił decyzję z dnia 10 sierpnia 2006 r. i nie obciążył
ubezpieczonej obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (renty ro-
dzinnej) za okres od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2004 r. oraz oddalił odwołanie
ubezpieczonej od decyzji z dnia 11 sierpnia 2006 r., ustalającej, że przychód osią-
gnięty przez nią w 2005 r. przekroczył wyższą kwotę graniczną, co uzasadniało za-
2
wieszenie świadczenia i zobowiązał ją do zwrotu nienależnego świadczenia w kwo-
cie 16.864 zł.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczonej, pobierającej
od 1998 r. rentę rodzinną wypadkową po mężu, w dniu 10 października 2000 r.
ustalono prawo do tej renty na stałe. Decyzją z dnia 7 stycznia 2002 r. przyznano jej
emeryturę, której wypłata została zawieszona z uwagi na nierozwiązanie stosunku
pracy. Po rozwiązaniu stosunku pracy, z uwagi na wysokość osiąganego przez
ubezpieczoną przychodu, wypłata emerytury pozostawała nadal zawieszona, aż do
dnia 1 października 2006 r., kiedy to na wniosek ubezpieczonej podjęto wypłatę tego
świadczenia wobec zaprzestania przez nią świadczenia pracy. W grudniu 2002 r.
pouczono ubezpieczoną o wejściu w życie ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
(Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.) i przesłankach powodujących zmniejszenie i zawie-
szenie prawa do renty. W dniu 9 stycznia 2003 r. ubezpieczona złożyła nieprawidło-
we oświadczenie emeryta/rencisty (wskazujące jedynie, że osiąga przychód z tytułu
pozostawania stosunku pracy). Nie wypełniła w druku oświadczenia pkt 2. W latach
2003 - 2005 ubezpieczona osiągała przychód w kwocie przekraczającej 130 % prze-
ciętnego wynagrodzenia. W konsekwencji organ rentowy wskazanymi wyżej decy-
zjami dokonał rozliczenia pobieranej renty i zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu
kwot: 14.447, 28 zł za 2003 r., 13.557,30 zł za 2004 r. i 16.864 zł za 2005 r.
Mając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Okręgowy przyjął, że powyższe kwoty
stanowią kwoty nienależnie pobranego świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt
1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 359 ze zm., powoływanej
dalej jako ustawa emerytalna). Zdaniem Sądu Okręgowego, ubezpieczona spełniła
wymaganie wskazane w ust. 5 powyższego przepisu, gdyż zawiadomiła organ ren-
towy o tym, że osiąga przychód z tytułu pozostawania w stosunku pracy. W przepisie
tym mowa jedynie o obowiązku informowania o osiąganiu przychodu, a nie o jego
wysokości. Sąd podkreślił, że ubezpieczona miała zawieszoną emeryturę z powodu
osiągania przychodu przekraczającego wyższą kwotę graniczną, a więc z powodu
niedbalstwa organu rentowego wypłacano jej za sporny okres rentę rodzinną w peł-
nej wysokości. Z tych przyczyn Sąd Okręgowy ograniczył obowiązek zwrotu niena-
leżnie pobranego świadczenia do kwoty wynikającej z decyzji z dnia 11 sierpnia 2006
r. dotyczącej rozliczenia świadczenia w 2005 r.
3
W wyniku apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Gdańsku wyrokiem z dnia 18 marca 2008 r. zmienił wyrok Sądu Okręgo-
wego w zaskarżonej części i oddalił odwołania wnioskodawczyni od decyzji z dnia 9
sierpnia 2006 r. oraz z dnia 10 sierpnia 2006 r. W pisemnych motywach rozstrzy-
gnięcia Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego oraz uznał
też, że wypłacone za cały sporny okres świadczenie było świadczeniem nienależnie
pobranym. Inaczej natomiast niż Sąd Okręgowy, Sąd Apelacyjny przyjął, że ubezpie-
czona nie dopełniła obowiązku zawiadomienia o wysokości osiąganego przychodu,
stąd brak było podstaw do ograniczenia obowiązku zwrotu renty do okresu 12 mie-
sięcy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku ubezpieczona podniosła zarzut
naruszenia prawa materialnego - art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej w związku z art.
60 k.c., poprzez przyjęcie, że z tego przepisu wynika obowiązek informowania o wy-
sokości zamierzonego przychodu. Wskazując na powyższe skarżąca wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do po-
nownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie
apelacji pozwanego - w obu tych przypadkach o orzeczenie o kosztach postępowa-
nia kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że Sąd Apelacyjny nie odniósł się wprost
do treści art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej. Tymczasem, jak trafnie zauważył Sąd
Okręgowy, z przepisu tego nie wynika, aby wymienione w nim powiadomienie miało
spełniać jakieś dodatkowe wymagania w postaci informacji o wysokości zamierzone-
go przychodu. Wystarczające zatem było zawiadomienie o osiągnięciu przychodu, co
też skarżąca uczyniła. Natomiast kwestią wtórną jest to, czy powiadomienie to po-
zwalało na rozliczenie świadczenia. Zdaniem skarżącej, organ rentowy, posiadając
informację o osiąganiu przychodów, powinien podjąć czynności niezbędne do sku-
tecznego wyjaśnienia sprawy. Wskazała także na fakt zawieszenia wypłaty emerytu-
ry, który winien stanowić wskazówkę dla organu rentowego. Stąd też Sąd Apelacyjny
błędnie zinterpretował oświadczenie ubezpieczonej - z pominięciem reguł wynikają-
cych z art. 60 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Skoro niekwestionowane jest w skardze kasacyjnej, że pobrane świadczenie,
którego zwrotu domaga się organ rentowy, było świadczeniem nienależnym w rozu-
mieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, wyjaśnienia wymaga jedynie to czy
ubezpieczona zobowiązana jest do zwrotu tego świadczenia za okres nie dłuższy niż
1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu, czy
też za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej de-
cyzji. Nie ulega wątpliwości, że w niniejszej sprawie w tym zakresie ma zastosowanie
przepis art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej, bowiem to on reguluje kwestie nienależnie
pobranych świadczeń ustalonych w związku z zasadami zmniejszania i zawieszania
wypłaty emerytury i renty. Zgodnie z nim kwoty nienależnie pobranych świadczeń w
związku z osiągnięciem przychodów, o których mowa w art. 104 ust. 1, podlegają
zwrotowi za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym
wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie
powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypad-
kach - za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej
decyzji. W istocie z dosłownego brzmienia tego przepisu wynikałoby, iż złożenie w
organie rentowym informacji o osiągnięciu przychodu - bez wskazania jego wysoko-
ści - ogranicza możliwość dochodzenia zwrotu nienależnego świadczenia do kwot
wypłaconych za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w któ-
rym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia. Jednakże, w ocenie Sądu Najwyż-
szego, nie można poprzestać w tym przypadku na wykładni językowej, bowiem w
świetle przepisów ustawy emerytalnej oraz aktów wykonawczych dotyczących insty-
tucji zmniejszania i zawieszania świadczeń budzi ona wątpliwości. Stąd konieczne
jest sięgnięcie do innych reguł interpretacyjnych, w oparciu o które odczytać należy
znaczenie pojęcia „powiadomienia o osiągnięciu przychodu” w rozumieniu omawia-
nego przepisu.
Z brzmienia przepisu art. 127 ust. 1 ustawy emerytalnej wynika, że emeryt lub
rencista jest zobowiązany zawiadomić organ rentowy o podjęciu działalności, o której
mowa w art. 104 ust. 1-4, i o wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, a po
upływie roku kalendarzowego - o wysokości tego przychodu uzyskanego w poprzed-
nim roku kalendarzowym. W zakresie rozliczenia związanego z wysokością osiąga-
nego przychodu obowiązuje - na mocy art. 194 ustawy emerytalnej - rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych
zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz.U. Nr 58, poz. 290 ze zm.,
5
powołanej dalej jako rozporządzenie), precyzujące obowiązki emerytów i rencistów
oraz organu rentowego. W myśl § 3 ust. 3 rozporządzenia w zawiadomieniu o podję-
ciu działalności emeryt i rencista składa oświadczenie, czy jego zamiarem jest osią-
ganie dochodu: (1) niepowodującego zawieszenia ani zmniejszenia świadczeń, (2)
powodującego zmniejszenie świadczeń albo (3) powodującego zawieszenie świad-
czeń. Przepis ten precyzuje obowiązek ustawowy i wynika z niego, że oprócz infor-
macji o zamiarze osiągania przychodu z określonego tytułu konieczne jest także
określenie, jaki on będzie miał wpływ na otrzymywane świadczenie. Zgodnie z § 4
ust. 1 rozporządzenia, jeżeli z oświadczenia emeryta lub rencisty wynika, że jego
zamiarem jest osiąganie dochodów: (1) niepowodujących zawieszenia ani zmniej-
szenia świadczeń - organ rentowy wypłaca świadczenia w pełnej przysługującej wy-
sokości, (2) powodujących zmniejszenie świadczeń - organ rentowy zmniejsza wyso-
kość świadczeń: (3) powodujących zawieszenie świadczeń - organ rentowy zawiesza
wypłatę świadczeń. Oczywiste jest, że prognozowany przez emeryta lub rencistę do-
chód w przekazywanym organowi rentowemu oświadczeniu o podjęciu działalności i
wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, nie musi odpowiadać przychodowi
rzeczywiście osiągniętemu w danym roku kalendarzowym, w którym dokonuje się
rozliczenia świadczenia. Stąd też emeryt lub rencista jest obowiązany po upływie
roku kalendarzowego do złożenia do końca lutego każdego roku kolejnej informacji -
o wysokości tego przychodu uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym, co
wynika wprost z treści art. 127 ust. 1 ustawy emerytalnej w związku § 5 ust. 1 przy-
wołanego rozporządzenia. Na tej podstawie organ rentowy dokonuje rozliczenia
świadczenia za dany rok kalendarzowy, wedle zasad wynikających z § 7 - 9 rozpo-
rządzenia. Niewątpliwie z przywołanych przepisów wynika obowiązek składania
dwóch oświadczeń, pierwsze to informacja o podjęciu określonej działalności i o pro-
gnozowanej wysokości przychodu z tego tytułu, drugie to informacja składana na
koniec lutego każdego roku kalendarzowego o wysokości przychodu osiągniętego w
roku poprzednim. Pierwsza informacja służy zawieszeniu lub zmniejszeniu świad-
czenia wypłacanego na bieżąco, druga składana jest w celu rocznego rozliczenia
pobieranej renty lub emerytury. W treści obu tych oświadczeń musi znaleźć się in-
formacja o wysokości przychodu, co jest oczywiste, zważywszy na zasady zmniej-
szania i zawieszania świadczenia wynikające z art. 104 tejże ustawy, uzależniające
wypłatę świadczenia oraz jego wysokość od osiąganego przychodu. Samo osiąganie
przychodu z tytułu podjętej działalności czy też osiągnięcie przychodu w poprzednim
6
roku kalendarzowym nie stanowi podstawy do zmniejszenia lub zawieszenia świad-
czenia.
W świetle przestawionych wyżej regulacji nie do zaakceptowania jest wykład-
nia art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej wywodzona z dosłownego jego brzmienia.
Oznaczałoby to, że świadczeniobiorca niedopełniający swoich ustawowych obowiąz-
ków, a więc nieinformujący organu rentowego o okoliczności mającej wpływ na wy-
sokość pobieranego świadczenia lub na jego zawieszenie, korzysta z przywileju
ograniczenia obowiązku zwrotu nienależnie pobranej emerytury lub renty. Złożenie
informacji nieprzydatnej w rozliczeniu świadczenia nie może stanowić podstawy do
złagodzenia rygorów instytucji zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Złago-
dzenie to bowiem opiera się na założeniu, że organ rentowy posiada wiedzę (dostar-
czoną przez ubezpieczonego), na podstawie której powinien podjąć stosowne czyn-
ności, ale na skutek własnego zaniedbania tego nie czyni.
Z ustaleń Sądu drugiej instancji, przejętych od Sądu pierwszej instancji, któ-
rymi Sąd Najwyższy jest związany na mocy art. 39813
§ 2 k.p.c., wynika, że w okre-
sie, którego spór dotyczy ubezpieczona jedynie w dniu 9 stycznia 2003 r. przekazała
informację: „osiągam przychód tytułu pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy”.
Nie zawiadomiła zatem, czy przychód ten będzie powodował zmniejszenie lub za-
wieszenie świadczenia, czy też nie, jak też na koniec lutego każdego roku kalenda-
rzowego nie informowała o rzeczywistej wysokości przychodu. Nie ma zatem pod-
staw do ograniczenia obowiązku zwrotu nienależnie pobranej renty jedynie do 1 roku
kalendarzowego poprzedzającego rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu
świadczenia. Podstawy w tym ograniczeniu nie można także upatrywać w okoliczno-
ści znanej organowi rentowemu (o zawieszeniu wypłaty emerytury z uwagi na wyso-
kość osiąganego przychodu). Zaniedbania organu rentowego, który mógł i powinien
podjąć czynności zmierzające do wyjaśnienia powstałych z tego tytułu wątpliwości,
nie zmieniają podstawowego i zasadniczego ustalenia, że ubezpieczona nie zawia-
domiła organu rentowego o osiągnięciu przychodu w rozumieniu art. 138 ust. 5
ustawy emerytalnej.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji
========================================