Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 2 września 2009 r.
II UZP 5/09
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Bogusław Cudowski, Zbigniew Hajn.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 września 2009 r., w sprawie z wniosku
Bogdana M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w T. z
udziałem zainteresowanego Towarzystwa Biblijnego i Traktatowego, Zarejestrowa-
nego Związku Wyznania Świadków Jehowy w Polsce STRAŻNICA o wysokość eme-
rytury, na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego postanowieniem Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 kwietnia 2009 r. [...]
„Czy jest okresem składkowym w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 3a ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) okres pozostawania duchownym przed dniem 1
lipca 1989 roku w sytuacji nieopłacania składek na ubezpieczenie społeczne du-
chownych po tej dacie z uwagi na niepodleganie temu ubezpieczeniu ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Okres pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989r. nie jest
okresem składkowym (art. 6 ust. 1 pkt 3a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - jednolity tekst:
Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) jeżeli po tej dacie nie były opłacane
składki na ubezpieczenie społeczne osób duchownych z powodu niepodlega-
nia temu ubezpieczeniu.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego. Decyzją z dnia 18 kwietnia 2008 r.
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w T. przyznał ubezpieczonemu Bogda-
nowi M. prawo do emerytury na podstawie art. 28 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., dalej ustawa o emeryturach i rentach), od dnia 10
grudnia 2007 r., tj. od dnia osiągnięcia przez niego wieku 65 lat. Organ rentowy
przyjął, że wnioskodawca udowodnił 20 lat i 7 dni okresów składkowych, nie zalicza-
jąc do okresów ubezpieczenia okresu od 1 września 1974 r. do 30 czerwca 1989 r.,
w trakcie którego ubezpieczony był duchownym - kaznodzieją pełnoczasowym w wy-
znaniu [...]. W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca domagał się zaliczenia wska-
zanego okresu do okresów składowych.
Wyrokiem z dnia 25 lipca 2008 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Włocławku zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawcy
emeryturę dochodzoną na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach od dnia
10 grudnia 2007 r., tj. od dnia ukończenia przez niego 65 lat. Sąd Okręgowy zaliczył
wnioskodawcy sporny okres do okresów składkowych i ustalił łączny staż ubezpie-
czeniowy na 34 lata, 10 miesięcy i 7 dni. Sąd Okręgowy wskazał, że przed dniem 1
lipca 1989 r. duchowni nie podlegali ubezpieczeniom społecznym, co jednak nie stoi
na przeszkodzie zaliczenia im jako składkowych okresów pełnienia funkcji duchow-
nych przypadających przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o
ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz.U. Nr 29, poz. 156 ze zm.), która wpro-
wadziła od dnia 1 lipca 1989 r. obowiązek ubezpieczenia społecznego duchownych,
któremu podlegali duchowni Kościoła Katolickiego oraz innych kościołów i związków
wyznaniowych, co znajduje uzasadnienie w art. 6 ust. 1 pkt 3a ustawy o emeryturach
i rentach, mimo iż wnioskodawca nie opłacał składek na ubezpieczenie społeczne
duchownych od 1 lipca 1989 r., gdyż jako kaznodzieja niepełnoczasowy nie miał, w
rozumieniu jego prawa wyznaniowego, statusu duchownego podlegającego obo-
wiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu duchownych.
W apelacji od tego wyroku organ rentowy, zarzucając naruszenie prawa mate-
rialnego - art. 27 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o emeryturach i rentach,
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych w uzasadnieniu apelacji stwierdził, że służba wnioskodawcy jako osoby
duchownej - kaznodziei pełnoczasowego zakończyła się z dniem 30 czerwca 1989 r.
Zatem od 1 lipca 1989 r. wnioskodawca jako kaznodzieja niepełnoczasowy nie pod-
legał obowiązkowemu ubezpieczeniu duchownych i nie opłacał składek, co przesą-
3
dza o braku możliwości zaliczenia okresu od 1 lipca 1974 r. do 30 czerwca 1989 r. do
okresów ubezpieczenia.
Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny w Gdańsku powziął wątpliwości
prawne, którym dał wyraz w przedstawionym w trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnieniu
prawnym. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 8 kwietnia 2009 r., Sąd ten między
innymi wskazał, że w stanie faktycznym sprawy będącej przedmiotem rozpoznania
niesporne było, że z dniem 1 lipca 1989 r. ubezpieczony nie był już, zgodnie z pra-
wem wewnętrznym jego związku wyznaniowego i decyzją właściwej, zwierzchniej
instytucji wyznaniowej, osobą duchowną o jakiej mowa w art. 1 ust. 2 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym duchownych i art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o emeryturach i
rentach i nie podlegał z tym dniem z powyższego tytułu ubezpieczeniu społecznemu.
Okres bycia przez ubezpieczonego od 1 lipca 1989 r. kaznodzieją niepełnoczaso-
wym nie mógł być zaś uznany za składkowy w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 2 w
związku z art. 195 pkt 8 ustawy o emeryturach i rentach. W ocenie Sądu drugiej in-
stancji, brak jest jednak podstaw do dokonywania wykładni art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a tej
ustawy w ten sposób, że nieopłacanie składek na ubezpieczenie społeczne po dniu 1
lipca 1989 r. z uwagi na niepodleganie po tej dacie temu ubezpieczeniu, wyklucza
możliwość uznania za okres składkowy, podlegający zaliczeniu do stażu ubezpie-
czeniowego, okresu pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989 r. Przepis
ten wskazuje, że warunkiem uznania za składkowy okresu niepodlegania ubezpie-
czeniu społecznemu przed powyższą datą jest uiszczanie składek za okres podlega-
nia temu ubezpieczeniu, który jednakże rozpocząć się mógł dopiero z dniem 1 lipca
1989 r., w którym weszła w życie ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu
społecznych duchownych. W ocenie tego Sądu, powołany wyżej przepis nie zawiera
jednakże precyzyjnego wskazania, czy jedyną możliwością uznania za składkowy
okresu przed 1 lipca 1989 r. jest późniejsze podleganie ubezpieczeniu społecznemu,
czy też możliwe jest również przyjęcie, że przewidziany w tym przepisie warunek
opłacania składek nie dotyczy jednak okresu niepodlegania temu ubezpieczeniu z
racji niespełnienia już przesłanek do jego podlegania. W odmiennym wypadku, jak
podkreśla Sąd Apelacyjny, treść tego przepisu byłaby inaczej skonstruowana. W
konsekwencji, Sąd ten stanął na stanowisku, że wymóg opłacania składek za okres
ubezpieczenia społecznego duchownych zdaje się nie dotyczyć osób, które były du-
chownymi przed 1 lipca 1989 r., a które nie podlegały z tą datą ubezpieczeniu spo-
łecznemu osób duchownych, co zwalniało ich z obowiązku uiszczania składek na
4
powyższe ubezpieczenie. Tym samym uprawniony byłby wniosek, że w stosunku do
takich osób możliwe jest zaliczenie okresu bycia przez nich duchownymi przed 1
lipca 1989 r. i uznanie tego okresu za składkowy, oraz że nie ma do nich zastosowa-
nia obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne duchownych z racji
niepodlegania temu obowiązkowi. Pozbawienie takich osób prawa do uznania za
składkowy okresu bycia duchownym przed dniem 1 lipca 1989 r. tylko z racji niepod-
legania już przez nich od tego dnia ubezpieczeniu społecznemu duchownych i nie-
opłacenia z tego tytułu składek nie wydaje się, zdaniem Sądu drugiej instancji, za-
miarem ustawodawcy, którego celem przy tworzeniu regulacji zawartych między in-
nymi w art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a było „dowartościowanie przy ustalaniu prawa do
świadczeń okresu niepodlegania temu ubezpieczeniu z uwagi na brak w tym okresie
stosownych regulacji prawnych, będących wynikiem ówczesnego ustroju i przykła-
dem niedającego się obecnie wytłumaczyć zaniechania legislacyjnego”. Nie wydaje
się, by nie można było w takiej sytuacji - mając na uwadze przytoczone wyżej racje
funkcjonalne i celowościowe - uznać za składkowy okresu bycia duchownym w ro-
zumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym duchownych przed dniem 1 lipca 1989
r. i przyjmować, że powyższy przepis dotyczy wyłącznie osób, które nadal są du-
chownymi, podlegającymi obowiązkowi ubezpieczenia społecznego i opłacającymi
składki za okres podlegania temu ubezpieczeniu.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego możliwa jest jednak także odmienna wykładnia
art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o emeryturach i rentach, zgodnie z którą warunkiem
uznania za składkowe okresów pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989
r. jest późniejsze podleganie temu ubezpieczeniu i opłacanie składek za cały okres
jego trwania. A contrario - zgodnie z taką wykładnią - wykluczona byłaby możliwość
uznania za składkowe okresów pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989
r. w sytuacji nieopłacenia składek na ubezpieczenie społeczne duchownych z uwagi
na niepodleganie przez osobę niebędącą już duchownym temu ubezpieczeniu. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, ze zwrotu „pozostawania duchownymi przed dniem 1
lipca 1989 r." w powiązaniu ze zwrotem „pod warunkiem opłacania składek na ubez-
pieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu" (który rozpocząć
się mógł najwcześniej z dniem 1 lipca 1989 r.), może wynikać, że ustawodawca
przewidział wyjątkową możliwość uznania za okres składkowy okresu zaliczonego do
okresu ubezpieczenia społecznego duchownych, w którym nie istniało to ubezpie-
czenie, jedynie dla osób duchownych podlegających już z tego tytułu obowiązkowe-
5
mu ubezpieczeniu społecznemu duchownych, które opłacały nadto wymagane
składki za okres podlegania temu ubezpieczeniu. Tym samym należałoby przyjąć, że
jedynie osoby nadal będące duchownymi zachowują, jako mające wciąż ten sam
przymiot prawny, możliwość zaliczenia okresu swojej posługi przed 1 lipca 1989 r.
jako okresu składkowego pod warunkiem, jakim jest opłacanie składek na ubezpie-
czenie społeczne osób duchownych za okres podlegania temu ubezpieczeniu. Na
taką wykładnię wskazywałaby wyjątkowość regulacji zawartych w art. 6 ust. 1 pkt 3
lit. a ustawy o emeryturach i rentach, zdających się przewidywać szczególne zasady
w zakresie uznania za składkowe wymienionych w nim okresów przypadających
przed dniem 1 lipca 1989 r. Zawarty w art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o emeryturach i
rentach zwrot „pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne za
cały okres podlegania temu ubezpieczeniu", oznaczać może ustanowienie przez
ustawodawcę warunku podlegania ubezpieczeniu społecznemu duchownych i opła-
cania za ten okres składek na powyższe ubezpieczenie oraz uznanie tej części prze-
pisu za warunek sine qua non zaliczenia do okresów ubezpieczenia społecznego
duchownych okresów pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r. Po-
wyższą interpretację omawianego przepisu wzmacniać może ustanowienie przez
ustawodawcę wymogu opłacenia składek za cały okres podlegania ubezpieczeniu
społecznemu duchownych. Zastrzeżenia jednakże budzi zasadność powyższego
zabiegu legislacyjnego jako oznaczającego tylko jedną z sytuacji, w której możliwe
jest zaliczenie do okresów ubezpieczenia i uznanie za składkowe okresów pozosta-
wania duchownym przed dniem 1 lipca 1989 r. Niemniej możliwe jest również przyję-
cie, biorąc pod uwagę racje systemowe i konstrukcję przepisów zawartych w art. 6
ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach, że przepisy zawarte w art. 6 ust. 1 pkt 3
lit. b i w art. 6 ust. 2 pkt 16 tej ustawy, dotyczące uznania za składkowe okresów, w
których było zwolnienie ustawowe od opłacania składki na obowiązkowe ubezpie-
czenie duchownych nie pozwalają na uznanie za składkowe - z pominięciem regula-
cji zawartych w art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a, czy też regulacji zawartych w art. 21 ust. 2 pkt
1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym duchownych - okresów bycia duchownym
przed dniem 1 lipca 1989 r. bez spełnienia warunku podlegania temu ubezpieczeniu i
uiszczania składek za ten okres. W konsekwencji, można by przypuszczać, że usta-
wodawca nie przewidział możliwości uznania za składkowe okresów bycia duchow-
nym przed dniem 1 lipca 1989 r. w razie niepodlegania temu ubezpieczeniu i nie-
opłacenia z tego tytułu wymaganych składek.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba przypomnieć, że okres pozostawania duchownym po dniu 1
stycznia 1999 r. jest tytułem obowiązkowego ubezpieczenia społecznego w zakresie
ubezpieczenia emerytalno-rentowego, wynikającym z art. 6 ust. 1 pkt 10 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.). Obowiązek ubezpieczenia w odniesieniu do
osób duchownych powstaje z dniem przyjęcia do stanu duchownego i trwa do dnia
wystąpienia z tego stanu (art. 13 pkt 10 tej ustawy). Okresami składkowymi są wobec
tego okresy podlegania ubezpieczeniu, za objęte obowiązekiem opłacania składki jak
i okresy, w których następuje zwolnienie z obowiązku opłacania składki.
Jako okres składkowy uwzględniony zostanie także okres opłacenia składek
na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchow-
nych, tj. okres od 1 lipca 1989 r. do 31 grudnia 1998 r. Podstawę prawną zaliczenia
tego okresu stanowi art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach. Wliczeniu do
stażu emerytalnego podlegają też okresy podlegania obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego duchownych, w których obowiązywało zwolnienie z opłacania składki.
Zwolnienie z obowiązku opłacania składki ustawa o ubezpieczeniu społecznym du-
chownych (art. 30) przewidywała w odniesieniu do okresów prowadzenia działalności
duszpasterskiej wśród Polonii, do okresów przebywania na misjach oraz do okresów
pobierania zasiłku chorobowego. Okres objęty obowiązkiem ubezpieczenia społecz-
nego jest okresem składkowym w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach.
Istota przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego sprowadza
się do konieczności dokonania wykładni art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a ustawy o emeryturach
i rentach, a w konsekwencji ustalenia, czy w odniesieniu do okresu posługi duchow-
nej ustawa uznaje za okres ubezpieczenia nie tylko okres trwania obowiązku ubez-
pieczenia z tego tytułu, ale także okres pozostawania duchownym sprzed objęcia
tych osób (duchownych) obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Wątpliwości do-
tyczą sytuacji posiadania okresu ubezpieczenia na podstawie ustawy o ubezpiecze-
niach społecznych duchownych, w której wstąpienie do stanu duchownego miałoby
miejsce przed 1 lipca 1989 r., a wystąpienie z tego stanu po tej dacie.
7
Zgodnie z tym przepisem, okresami składkowymi są okresy pozostawania du-
chownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem opłacania składek na ubez-
pieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu. Odwołanie się do
opłacania składki za cały okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu, jako warun-
ku zaliczenia okresu wcześniejszego, może wywoływać trudności interpretacyjne co
do treści tego warunku i możliwości zaliczenia okresu sprzed 1 lipca 1989 r. do
okresu ubezpieczeniowego. Wątpliwości interpretacyjne przedstawione przez Sąd
Apelacyjny, a wynikające z próby odkodowania normy prawnej w procesie stosowa-
nia wykładni literalnej, nie mają uzasadnienia w świetle wyników wykładni systemo-
wej i funkcjonalnej omawianego przepisu. Przyjmując, że powyższy warunek wlicze-
nia okresu pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989 r. do stażu ubezpie-
czeniowego przejęty został z ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym duchownych (uchylonej z dniem 1 stycznia 2003 r. przez art. 61 pkt 6
ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-
ków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.), należy do-
konać analizy jego treści w rozumieniu tej ustawy. Ustawa ta obejmując ochroną
ubezpieczeniową osoby duchowne, pozwalała duchownemu nabyć prawo do eme-
rytury jeżeli posiadał staż ubezpieczeniowy wynoszący 20/25 lat składający się z
okresów ubezpieczenia (art. 21 ust. 1) i okresów zaliczanych do okresów ubezpie-
czenia (art. 21 ust. 2). W katalogu okresów zaliczanych były między innymi okresy
pozostawania duchownym przed dniem 1 lipca 1989 r., potwierdzone przez właściwe
władze diecezjalne lub zakonne, pod warunkiem opłacania składek za cały okres
podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Warto w tym miejscu odnieść
się do art. 12 i 27 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i
wyznania (Dz.U. Nr 29, poz.155). Pierwszy z nich uznaje za duchownych osoby
ustanowione według przepisów wewnętrznych kościoła lub innego związku wyzna-
niowego, drugi zaś określa, że dokonanie zgłoszenia do ubezpieczenia, następuje
„za pośrednictwem zwierzchniej instytucji kościelnej lub zakonnej”.
Uznając, że ustawa o emeryturach i rentach powtórzyła z ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym duchownych warunek zaliczenia okresu przed 1 lipca 1989 r. do
okresu ubezpieczenia posiadanego przez duchownego, należy tym samym przyjąć,
że powiązała możliwość uwzględnienia tego okresu ze statusem osoby duchownej
(posiadaniem tego tytułu ubezpieczenia). Gdyby ustawodawca miał zamiar uwzględ-
niać ten okres niezależnie od posiadania (w dniu nabycia prawa) statusu osoby du-
8
chownej, to niewątpliwie umieściłby ten okres w katalogu okresów nieskładkowych. A
zatem, należy przyjąć, że ratio legis omawianej regulacji zawartej w ustawie z dnia
17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych było ułatwienie nabycia
prawa do świadczeń (np. do emerytury) osobom stanu duchownego, które spełniały
tę posługę także przed wejściem w życie ustawy wprowadzającej obowiązek ubez-
pieczenia społecznego dla duchownych. Nie był nią natomiast zamiar zwiększenia
stażu emerytalnego osobom, które przestałyby podlegać tej ustawie przed osiągnię-
ciem wieku emerytalnego („wyszły” ze stanu duchownego). Sformułowanie „pod wa-
runkiem opłacania składek za cały okres podlegania obowiązkowi ubezpieczenia"
oznacza, że okres pozostawania duchownym przed 1 lipca 1989 r. podlega zalicze-
niu do okresu ubezpieczenia, jeżeli ubezpieczony w wyniku opłacania składki przez
cały okres podlegania ubezpieczeniu, nabywał prawo do świadczenia (renty lub eme-
rytury) na podstawie tej ustawy. Gdyby jednak dana osoba przestała być duchownym
przed osiągnięciem wieku emerytalnego lub powstaniem inwalidztwa, przedmiotowy
okres nie mógłby być zaliczony jako okres ubezpieczenia na podstawie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym duchownych do tzw. stażu „ogólnego", uzasadniającego
nabycie prawa do emerytury w systemie powszechnym.
W świetle powyższego należało uznać, że zawarty w art. 6 ust. 1 pkt 3 lit. a
ustawy o emeryturach i rentach zwrot „pod warunkiem opłacania składek na ubez-
pieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu", oznacza usta-
nowienie przez ustawodawcę warunku podlegania ubezpieczeniu społecznemu du-
chownych i opłacania za ten okres składek na powyższe ubezpieczenie oraz uznanie
tej części przepisu za warunek sine qua non zaliczenia do okresów ubezpieczenia
społecznego duchownych okresów pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca
1989 r. Taka interpretacja przepisu eliminuje więc możliwość zaliczenia do okresów
ubezpieczenia okresu sprzed 1 lipca 1989 r., jeżeli po tej dacie dana osoba nie pod-
legała obowiązkowi ubezpieczenia społecznego duchownych.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================