Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 września 2009 r.
I UK 121/09
1. Pomoc z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych musi być uza-
leżniona od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej pracownika. Jeżeli wszy-
scy pracownicy otrzymali bony towarowe o jednakowej wartości, to bony te
trzeba ocenić jako świadczenie dodatkowe pracodawcy.
2. Wypłata bonów towarowych niemająca charakteru socjalnego jest
przychodem pracownika w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991
r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r.
Nr 51, poz. 307 ze zm.), który stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpie-
czenie społeczne.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Małgorzata
Gersdorf (sprawozdawca), Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 wrześ-
nia 2009 r. sprawy z odwołania Powszechnej Spółdzielni Spożywców „S." w B.Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi Wojewódzkiemu w K. z
udziałem zainteresowanych: Grażyny S., Piotra C. i Piotra S. o zapłatę składek, na
skutek skargi kasacyjnej Powszechnej Spółdzielni Spożywców „S." w B.Z. od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 listopada 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 20 lipca 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
K., wymierzył Powszechnej Spółdzielni Spożywców „S.” w B.Z. w odniesieniu do za-
interesowanych Grażyny S., Piotra C. i Piotra S. składki na ubezpieczenie społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych uzasadniając, że Spółdzielnia jako płatnik nie odprowadziła składek
za tych ubezpieczonych od wydanych im bonów towarowych.
2
Rozpatrujący sprawę wskutek odwołania Spółdzielni Sąd Okręgowy w Kiel-
cach wyrokiem z dnia 15 stycznia 2008 r. [...] odwołanie oddalił po dokonaniu nastę-
pujących ustaleń faktycznych. W okresie od grudnia 2002 r. do grudnia 2005 r. Spół-
dzielnia wydawała wszystkim pracownikom, w tym odwołującym się, bony towarowe
o takiej samej wartości bez względu na osiągany dochód i sytuację socjalną. Bony
przyznawano z okazji Świąt Bożego Narodzenia, Świąt Wielkanocnych oraz Dnia
Kobiet ze środków Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych. Pracodawca nie
odbierał od pracowników oświadczeń o wysokości dochodów ani nie analizował ich
sytuacji rodzinnej i materialnej. Jedyne różnice w wartości bonów obejmowały przy-
padki osób zatrudnionych w trakcie roku kalendarzowego. W wyniku kontroli prze-
prowadzonej przez ZUS w 2006 r. ujawniono, że od wydawanych bonów towarowych
nie zostały przez płatnika naliczone i odprowadzone składki ubezpieczeniowe.
Sąd dokonując oceny prawnej uznał, że Spółdzielnia wydając bony nie realizo-
wała przy ich pomocy celów socjalnych Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjal-
nych. Wartość przydzielonych bonów nie była bowiem zależna od sytuacji material-
nej i rodzinnej poszczególnych pracowników. Skoro świadczenie to nie miało cha-
rakteru socjalnego, należało je uznać za przychód w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy
z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.), który to przychód stanowi podstawę wymiaru
składek (art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm. w związku z § 1
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r., Dz.U. Nr
161, poz. 1106 oraz art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach
opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych). Nie zachodzi wobec tego
wyłączenie przewidziane w § 2 ust. 1 pkt 19 wymienionego rozporządzenia.
Ubezpieczeni wywiedli apelację od tego orzeczenia. W apelacji podnieśli, że
nie ma podstaw do wliczenia wartości bonów towarowych do podstawy wymiaru
składek z uwagi na źródło ich finansowania - fundusz świadczeń socjalnych. Wska-
zali, że katalog świadczeń finansowanych z funduszu był szeroki i nie ograniczał się
do bonów - stanowiły one jedną z sześciu form pomocy rzeczowej, która to pomoc
składała się na około 40% wydatków funduszu. Przy wydawaniu bonów chodziło o
uniknięcie unaoczniania różnic w sytuacji majątkowej uprawnionych.
Wyrokiem z dnia 4 listopada 2008 r. [...] Sąd Apelacyjny w Krakowie oddalił
apelacje ubezpieczonych. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okrę-
3
gowego w Kielcach. Wskazał, że spór dotyczy płaszczyzny prawnej - obowiązku wli-
czania wartości bonów przyznawanych przez Spółdzielnię do podstawy wymiaru
składek. Dla jego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny ustalił znaczenie pojęć użytych w §
2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. i przyjął, że mimo iż środki
na bony towarowe pochodziły z funduszu świadczeń socjalnych, to sposób dyspo-
nowania tymi środkami pozostawał w sprzeczności z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4
marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z
1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.). Skoro przyznanie bonów nie było zależne od sytuacji
majątkowej, życiowej czy rodzinnej uprawnionych, to nie stanowiły one świadczeń
socjalnych podlegających wyłączeniu z podstawy wymiaru składek. Sąd Apelacyjny
uznał, że dla dokonania takiej oceny bada się poszczególne świadczenia, a nie sumę
wszelkich świadczeń wypłacanych z funduszu np. w ciągu roku.
Skargę kasacyjną od tego wyroku skierował pełnomocnik ubezpieczonych
przedstawiając zarówno zarzuty naruszenia prawa procesowego jak i naruszenia
prawa materialnego. W zakresie naruszeń prawa procesowego wskazano narusze-
nie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., przez nieodrzucenie odwołania przez Sąd drugiej instan-
cji oraz art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 379 pkt 3 k.p.c., przez niezastosowanie
się przez Sąd odwoławczy do tych norm, co powinno prowadzić do uchylenia za-
skarżonego wyroku i zniesienia postępowania oraz przekazaniem sprawy do ponow-
nego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. W ramach zarzutów naruszenia prawa
materialnego pełnomocnik skarżących podniósł, że doszło do błędnej wykładni art.
18 i 20 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządze-
nia z dnia 18 grudnia 1998 r., art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych, art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpiecze-
niu zdrowotnym, art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia, art. 81 ust. 1 ustawy o
świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, art. 53 ust.
1 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnianiu i przeciwdziałaniu bezrobociu, art. 104
ust. 1 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
art. 18 ust. 1 ustawy z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy - wszystkich tych regulacji przez przyjęcie, że bony
towarowe stanowią podstawę wymiaru składek na wszystkie wymienione ubezpie-
czenia i fundusze.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw ani procesowych, ani materialnopraw-
nych. Zasadniczym zarzutem procesowym skargi było powołanie się na nieważność
postępowania. Strona skarżąca wywodziła, że doszło do rozpatrzenia sprawy w sy-
tuacji, gdy o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku
w ramach innego postępowania (zaskarżono inną decyzję, która w części pokrywa
się z decyzją ZUS zaskarżoną w niniejszym postępowaniu), czyli że orzeczono mimo
litis pendentio. Zarzut jest poważny i skutkujący - w razie jego aprobaty - konieczno-
ścią odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.) i nieważnością postępowania (art.
379 pkt 3 k.p.c.). Zarzut jednak nie jest trafny.
W postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego każda
decyzja „rodzi” nową sprawę i strona ma prawo do odwołania się od każdej decyzji
organu, które to odwołanie oznacza wszczęcie „nowej sprawy” i nowego postępowa-
nia. Skarżący pominął, że w odniesieniu do stosunków ubezpieczenia społecznego
powaga rzeczy osądzonej ma walor szczególny, który ogranicza w istocie jej prak-
tyczne znaczenie. Zasadą rządzącą tymi stosunkami jest możliwość wzruszenia
ustaleń stanowiących podstawę prawomocnych orzeczeń (art. 114 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń społecz-
nych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), także przez wydanie
nowej decyzji organu rentowego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 paździer-
nika 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117 oraz wyrok Sadu Najwyż-
szego z dnia 8 lipca 2005 r., I UK 11/05, OSNP 2006 nr.5-6, poz. 98, a poprzednio
uchwałę z dnia 20 września 1978 r., II UZP 7/78, OSNCP 1979 nr 3, poz. 48, posta-
nowienie z dnia 19 stycznia 1984 r., II URN 131/83, OSNCP 1984 nr 10, poz. 177,
wyrok z dnia 8 października 1986 r., II URN 182/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 212,
postanowienie z dnia 14 stycznia 1997 r., II UKN 50/96, OSNAPiUS 1997 nr 17, poz.
328 i wyrok z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN 231/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz.
734). Zmiana okoliczności zawsze zatem otwiera drogę do ponownego rozpoznania
sprawy i wydania nowej decyzji. Decyzja ta może być zaskarżona i owo zaskarżenie
wszczyna nową sprawę o nowe roszczenie. Tak też stało się w okolicznościach
spornego przypadku. ZUS wydał nową decyzję po zwrocie akt do uzupełnienia, do-
konanego na skutek wydania zarządzenia przez przewodniczącego Wydziału Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych. Akta nie zostały uzupełnione lecz wydano nową, zmie-
5
nioną decyzję. Tę decyzję zaskarżyła „S.” Powszechna Spółdzielnia Spożywców w
B.Z.
Również nie znajdują podstawy prawnej zarzuty materialnoprawne. Najpoważ-
niejszy jest zarzut naruszenia art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakłado-
wym funduszu świadczeń socjalnych. Brak zasadności tego zarzutu oznacza bowiem
konieczność oddalenia pozostałych zarzutów skargi. Natomiast uznanie naruszenia
art. 8 powołanej ustawy rodzi powinność uwzględnienia pozostałych zastrzeżeń
skargi kasacyjnej dotyczących wad materialnoprawnych kwestionowanego wyroku.
Przypomnijmy, że ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych realizuje
postulat i zarazem zasadę prawa pracy, by pracodawca w miarę możliwości zaspo-
kajał bytowe, kulturalne i socjalne potrzeby pracujących. Ustawa z dnia 4 marca
1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w art. 2 ust. 1 pkt 1 definiuje
działalność socjalną, przez którą należy rozumieć usługi świadczone przez praco-
dawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej,
sportowo-rekreacyjnej, opieki nad dziećmi w żłobkach, przedszkolach oraz innych
formach wychowania przedszkolnego, udzielanie pomocy materialnej - rzeczowej lub
finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na wa-
runkach określonych umową.
Podstawowa zasada dysponowania środkami funduszu została określona w
art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Zasada ta sta-
nowi, że przyznawanie ulgowych świadczeń i wysokość dopłat z funduszu powinno
być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby korzystającej z
funduszu. Nie ma w tym zakresie wyjątków. Nawet regulamin zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych nie może zmienić tej zasady. Stąd świadczenia wypłacone
przez pracodawcę z pominięciem owej zasady podstawowej nie mogą być ocenione
w sensie prawnym jako świadczenia socjalne, a jeżeli tak, to nie mogą korzystać z
uprawnień przyznanych tym świadczeniom przez system ubezpieczeń społecznych.
Innymi słowy pomoc z funduszu może być dokonywana jedynie wówczas, gdy uza-
leżnia się jej przyznawanie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej pracownika.
Ad casum taka sytuacja nie wystąpiła. Wszyscy pracownicy otrzymali bony towarowe
o jednakowej wartości, co spowodowało, iż bony te trzeba ocenić jako świadczenie
dodatkowe pracodawcy, a nie świadczenia z funduszu świadczeń socjalnych, ze
wszystkimi tego konsekwencjami prawnymi, tak wobec pracowników, jak wobec płat-
nika składek i jednocześnie pracodawcy, który co prawda administruje funduszem,
6
jednak nie może tego czynić z pominięciem ustawy i przez swoje działania uszczu-
plać funduszu socjalnego przeznaczonego dla załogi. Skoro ad casum wypłata bo-
nów nie miała charakteru socjalnego, gdyż nie wiązała otrzymania bonów z kryterium
socjalnym, to bony należało uznać za przychód w rozumieniu art. 12 ust. 1 ustawy z
dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, który to przychód
stanowi podstawę wymiaru składek (art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z § 1 rozporządzenia Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. oraz art. 81 ust. 1 ustawy z
dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ-
ków publicznych). Nie zachodzi tu przeto wyłączenie przewidziane w § 2 ust. 1 pkt 19
wymienionego rozporządzenia. Wszystkie zatem zarzuty naruszenia prawa material-
nego są pozbawione racji.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================