Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 120/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa P. SA w P.
przeciwko E. Spółce z o.o. w G.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej P I M.
S. Spółki z o.o. w P.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 września 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz
powódki kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka „P.” Spółka Akcyjna w P. w pozwie skierowanym przeciwko „E.”
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G. domagała się pozbawienia
wykonalności nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Okręgowy w G. w dniu 25
kwietnia 2001 r., w części obejmującej należność główną w kwocie 262.608,40
zł oraz odsetki w kwocie 22.807,36 zł. Nakazem tym powódka została
zobowiązana do zapłaty na rzecz pozwanej 280.215,03 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 17 grudnia 2002 roku oraz 23.917,70 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 3 grudnia 2007 r. pozbawił
wykonalności nakaz zapłaty w części obejmującej należność główną oraz
zaległe odsetki ponad kwotę 157.716,14 zł. W pozostałym zakresie powództwo
oddalił i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że dniu 10 kwietnia 2000 r. powódka zawarła
z pozwaną umowę poręczenia, na podstawie której zobowiązała się poręczyć
za zobowiązania dłużnika P. I. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
(obecnie P.I. M. S. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. –
interwenienta ubocznego) wobec pozwanej w wysokości 520.215,03 zł. Strony
uzgodniły, że poręczenie, udzielone do dnia 10 kwietnia 2001 r., obejmuje
jedynie kwotę główną zobowiązania dłużnika z wyłączeniem odsetek i
innych zobowiązań ubocznych oraz że w wypadku niewywiązania się przez
dłużnika wobec wierzyciela ze zobowiązania w terminie do dnia 1 grudnia 2000
r. wierzyciel może - po uprzednim wezwaniu dłużnika do zapłaty - zwrócić się do
poręczyciela o spełnienie świadczenia, za które poręczył. Załącznikiem
do umowy był harmonogram spłat zobowiązania dłużnika względem wierzyciela.
W okresie od 10 kwietnia 2000 r. do 11 października 2000 r. dłużnik
spłacił ze swego zobowiązania 263.346,75 zł. Do zapłaty – po dokonaniu korekt
faktury VAT (288.75 zł) i sald z poprzednich okresów (48,87 zł) oraz kompensaty
wzajemnych rozliczeń (23.058 zł) - pozostała kwota 256.917,15 zł.
Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 11 października 2000 r.
otworzył postępowanie układowe wobec dłużnika P.I. M. S. Pozwana 4 grudnia
3
2000 r. wezwała dłużnika do zapłaty kwoty 279.926,28 zł wraz z ustawowymi
odsetkami w ciągu trzech dni od otrzymania wezwania. Dłużnik nie zapłacił
wskazanej kwoty, w związku z czym pozwana 11 grudnia 2000 r. wezwała
powódkę do zapłaty kwoty 256.868,28 zł w terminie trzech dni od otrzymania
wezwania. Powódka w piśmie z dnia 14 grudnia 2000 r. odmówiła spełnienia tego
żądania wskazując, że z uwagi na otwarcia postępowania układowego wobec
dłużnika, nie może on zaspokoić swych wierzycieli i taki stan rozciąga się na
sytuację poręczyciela.
Postanowieniem z dnia 8 grudnia 2000 r. Sąd Rejonowy w G. wciągnął
na listę wierzytelności wierzytelność pozwanej w kwocie 256.917,15 zł, od której
odsetki określił na kwotę 38.320,32 zł. Sąd Okręgowy w G. nakazem zapłaty z dnia
25 kwietnia 2001 r. zobowiązał spółkę „P.", aby zapłaciła spółce „E.” kwotę
280.215,03 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 17 grudnia 2000 r. oraz kwotę
23.917,70 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania. Wnosząc o wydanie nakazu
zapłaty pozwana nie uwzględniła dokonanych wcześniej korekt faktury i sald oraz
kompensaty wzajemnych rozliczeń z dłużnikiem. Zarzuty przeciwko nakazowi
zapłaty zostały prawomocnie odrzucono ze względu na nieuiszczenie opłaty.
Postanowieniem z dnia 7 maja 2001 r. Sąd Rejonowy w G. zatwierdził
układ przyjęty przez wierzycieli P.I. M., w którym ustalono, że po okresie
rocznej karencji wierzytelności powyżej 5000 zł będą płatne w 12 kwartalnych
ratach. Na mocy układu dłużnik spłacał wierzycielom tylko kwoty należności
głównych bez odsetek. Pozwana otrzymane od dłużnika kwoty zaliczyła w
pierwszej kolejności na poczet kosztów sądowych oraz należnych odsetek
zasądzonych nakazem zapłaty z dnia 25 kwietnia 2001 r. a w dalszej kolejności na
poczet należności głównej.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy wskazał, że –
zgodnie art. 67 § mającego zastosowanie w rozpoznawanej sprawie
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo
o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836, ze zm.; dalej: „Pr. ukł.”), układ,
w tym postanowienie, że spłaceniu podlegają tylko kwoty główne zobowiązań
a odsetki zostają umorzone, obowiązywał wszystkich wierzycieli. Pozwana miała
zatem obowiązek zaliczyć wpłaty dokonywane przez dłużnika na poczet przyjętej
4
w układzie należności głównej w kwocie 256.917,15 zł, nie zaś według zasad
określonych w art. 451 § 1 k.c. Wobec braku odmiennego zastrzeżenia w umowie
poręczenia, powódka jako poręczyciel była odpowiedzialna wobec pozwanej
(wierzyciela) jak współdłużnik solidarny (art. 881 k.c.). Pozwana nie mogła
różnie księgować tych samych wpłat w stosunku do dłużnika i poręczyciela.
Zgłoszona przez pozwaną w postępowaniu układowym kwota
256.917,15 zł została wciągnięta na listę wierzytelności i przyjęta
w zatwierdzonym układzie. Prawomocne postanowienia sądu układowego mają
charakter dokumentów urzędowych, a stwierdzona w nich wysokość długu objęta
jest domniemaniem zgodności z prawdą, którego pozwany nie obalił. Z powyższego
wynika, że w postępowaniu układowym cała suma długu głównego (256.917,15 zł)
została przez dłużnika spłacona. Pozwanej nie przysługuje wierzytelność z tego
tytułu ani wobec powódki, ani wobec interwenienta ubocznego.
Na powódce ciąży natomiast obowiązek zapłaty odsetek od wymienionej
wyżej należności głównej za okres od dnia 17 grudnia 2000 r. do zapłaty
poszczególnych rat wynikających z układu. Powódka odpowiada bowiem - zgodnie
z ogólną zasadą określoną przepisem art. 455 k.c. - za własne opóźnienie, jeżeli
nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela. Po otrzymaniu
wezwania od pozwanej powódka była zobowiązana spełnić świadczenie bez
nieuzasadnionej zwłoki. Niedotrzymanie tak określonego terminu powoduje
powstanie obowiązku płacenia odsetek za czas opóźnienia na podstawie art. 481
§ 1 k.c. Pozwana może zatem na podstawie tytułu wykonawczego w postaci
nakazu zapłaty egzekwować jedynie należne odsetki (157.716,14 zł), koszty
postępowania nakazowego (23.917,70 zł) oraz koszty nadania temu tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (132 zł).
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelacje
powódki, pozwanej i interwenienta ubocznego od wyroku Sądu Okręgowego,
podzielając przyjęte za podstawę tego orzeczenia ustalenia faktyczne i ich ocenę
prawną. Odnosząc się do podniesionych w apelacji pozwanej zarzutów naruszenia
art. 366 k.c. i art. 881 k.c. Sąd Apelacyjny podkreślił, że zobowiązanie poręczyciela
nie traci charakteru solidarnego z mocy art. 68 Pr. ukł. Dokonywane przez dłużnika
wpłaty z tytułu realizacji układu powinny być księgowane tak samo w stosunku do
5
obu dłużników solidarnych i zaliczane na poczet należności głównej. Taki sposób
zaliczania wpłat nie oznaczał, że powód (poręczyciel) korzystał z przywilejów,
które posiadał dłużnik w postępowaniu układowym. Odpowiedzialność powoda była
bowiem - według § 2 umowy poręczenia - ograniczona tylko do należności głównej,
natomiast zgodnie z postanowieniami układu, dłużnik powinien spłacać wyłącznie
kwoty należności głównych bez odsetek, które zostały umorzone.
Sąd Apelacyjny nie podzielił też zarzutu pozwanej naruszenia art. 233 § 1
k.p.c. przez dowolną i błędną ocenę zgromadzonych dowodów w zakresie
dokonanego potrącenia kwoty 23.058 zł i sposobu jej zarachowania przez strony.
Stwierdził, że kwota 23.058 zł została potrącona przez dłużnika (interwenienta
ubocznego) z należnością z faktury 2000222 z dnia 7 lipca 2000 r., zmniejszając
tym samym wysokość zobowiązania dłużnika. Pozostała kwota zobowiązania tj.
256.868,25 zł (520 215,03 - 263 346,75 jako suma wpłat uiszczonych przez
dłużnika w okresie od 10 kwietnia 2000 r. do 11 października 2000 r.) została
powiększona o korektę sald z poprzednich okresów o 48,47 zł, a w konsekwencji
zobowiązanie dłużnika (interwenienta ubocznego) wobec pozwanej (wierzyciela)
wynosiło na dzień 11 października 2000 r. 256.917,15 zł. Taką też kwotę
zgłoszono do postępowania układowego, wciągnięto na listę wierzytelności
i wskazano w układzie zatwierdzonym postanowieniem Sądu. Pozwana nie
kwestionowała też w postępowaniu układowym wysokości przysługującej mu
wierzytelności. Ustalenia Sądu pierwszej instancji w zakresie potrącenia kwoty
23.058 zł oraz kwoty długu głównego w wysokości 256.917,15 zł nie mogą więc
być uznane za dowolne.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. pozwana podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 366 i art. 368 w zw. z art. 881 k.c., przez błędną wykładnię i przyjęcie
nieprawidłowego sposobu rozliczania długu solidarnego i konsekwencji
z tego faktu wypływających dla każdej ze stron - to jest innej wysokości
kwotowej długu, do której odpowiadają dłużnicy solidarni oraz innych
terminów spłaty długu, biegnących dla każdego z tych dłużników
solidarnych, a w rezultacie wpływających na każdoczesną, po jednostkowej
6
wpłacie, wysokość zadłużenia, wyliczalną na dzień wpłaty zarówno do
każdego z dłużników, jak i długu solidarnego;
- art. 876 § 1 i art. 879 w zw. z art. 68 Pr. ukł. przez nieuwzględnienie
wyłączenia zasady akcesoryjności poręczyciela i pominięcie tego,
że powódka odpowiada jako poręczyciel za zobowiązania wynikające
z umowy poręczenia bez ograniczeń wynikających z przywilejów
dotyczących podmiotu („układającego się") korzystającego z dobrodziejstwa
w zakresie zawieszenia biegu odsetek oraz metody i kwotowej wysokości
długu;
- art. 451 § 1 zdanie drugie k.c. poprzez nieuwzględnienie prawidłowego
sposobu zaliczania dokonywanych wpłat dłużników pozwanej,
a skutkującego zaliczaniem tych wpłat dokonywanych przez powódkę,
interwenienta ubocznego oraz inne podmioty na poczet jednego długu, ale
najpierw na poczet należności ubocznych, a potem należności głównej, co
skutkować musiało wyliczaniem zadłużenia powódki, z uwzględnieniem
dokonywanych wpłat, jednakże z uwzględnieniem wysokości zadłużenia
każdego z dłużników solidarnych w ramach własnej odpowiedzialności, nie
wyżej oczywiście niż sam dług solidarny, a potem na obniżenie kwotowe
długu solidarnego;
- art. 328 § 2 k. p. c. przez sporządzenie uzasadnienia wyroku w sposób
uniemożliwiający merytoryczne ustosunkowanie się do rozstrzygnięcia i nie
omówienia dowodów i przyczyn, dla których uwzględniono zarzutu powódki
w zakresie potrącenia kwoty 23.058 zł;
- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną i błędną ocenę zgromadzonych
dowodów w zakresie dokonanego potrącenia kwoty 23.058 złotych i sposobu
jej zarachowania przez strony, a w konsekwencji przyznaniu przez Sąd racji
stronie powodowej.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne pozwana wniosła o uchylenie
wyroków Sądów obu instancji i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
powództwa, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu drugiej instancji
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę strona powodowa wniosła o jej oddalenie.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu w rozpoznawanej sprawie sprowadza się do rozstrzygnięcia
kwestii, jakie znaczenie dla odpowiedzialności poręczyciela ma zawarcie układu
przez dłużnika głównego w postępowaniu układowym oraz zaspokojenie
wierzyciela przez tego dłużnika w sposób określony w układzie.
Zobowiązanie poręczyciela jest – w zasadzie - zależne od istnienia,
ważności i zakresu zobowiązania głównego (art. 879 § 1 k.c.), a poręczyciel może
korzystać z zarzutów przysługujących dłużnikowi głównemu (art. 883 § 1 k.c.).
Cechą zobowiązania poręczyciela jest zatem jego akcesoryjność (zawisłość)
w stosunku do zobowiązania głównego. Zasada akcesoryjności zobowiązania
poręczyciela nie ma jednak charakteru bezwzględnie obowiązującego, gdyż
w pewnych wyraźnie określonych wypadkach ustawodawca przewidział
ograniczenie jej stosowania. Wyjątek taki przewidziany został m.in. w art. 68
Pr. ukł., (będącym odpowiednikiem art. 291 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowe i naprawcze - Dz. U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), wedle którego układ nie
narusza praw wierzyciela w stosunku współdłużnika i poręczyciela dłużnika.
Zgodnie z tym przepisem, zmiany co do wysokości długu, terminu i sposobu spłaty
odnoszące się do dłużnika w postępowaniu układowym, nie wpływają na zakres
zobowiązania poręczyciela. Poręczyciel ponosi wobec wierzyciela
odpowiedzialność według pierwotnej treści zobowiązania. W przypadku zatem
zredukowania w drodze układu zobowiązań dłużnika głównego wierzyciel może
zaspokoić się w całej wysokości z majątku poręczyciela w granicach udzielonego
przez niego poręczenia. W tym sensie układ, który stanowi rezygnację wierzyciela
jedynie z uprawnień w stosunku do dłużnika głównego, nie ma wpływu na zakres
zobowiązania poręczyciela. Mimo akcesoryjności poręczenia poręczyciel nie może
więc podnieść zarzutu zredukowania jego długu na podstawie układu zawartego
przez wierzyciela z dłużnikiem głównym, gdyż wyłączone jest stosowanie zarówno
art. 883 k.c., jak i art. 879 § 1 k.c. (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 19 listopada
2003 r., II CK 210/02, Prawo Bankowe nr 2, poz. 3, z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK
136/07, niepubl. oraz z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK 204/08, Biul. SN 2009, nr 3,
poz. 9).
8
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej, Sąd Apelacyjny stwierdził, że
powódka jako poręczyciel nie miała obowiązku płacenia odsetek od należności
głównych nie na skutek rozciągnięcia na nią korzyści uzyskanych przez dłużnika
na podstawie układu, co niewątpliwie stanowiłoby naruszenie art. 68 Pr. ukł., lecz
z mocy postanowienia § 2 umowy poręczenia. To właśnie ten zapis umowy
stanowił podstawę ograniczenia zakresu zobowiązania powódki względem
pozwanej. Prawidłowo zatem Sąd drugiej instancji uznał, że powódka nie ponosi
odpowiedzialności za niedotrzymanie przez dłużnika głównego terminów zapłaty
poszczególnych rat oznaczonych w harmonogramie, stanowiącym załącznik do
umowy poręczenia; odpowiada natomiast jedynie za własne opóźnienie, skoro po
otrzymaniu wezwania wierzyciela do spełnienia świadczenia nie dokonała zapłaty
należności zgodnie z treścią swojego zobowiązania (art. 455 i 481 k.c.).
Sąd Apelacyjny słusznie zakwestionował sposób zaliczania na poczet długu
głównego rat układowych wpłacanych przez dłużnika (interwenienta ubocznego).
Skoro odpowiedzialność powódki ograniczona została w umowie poręczenia tylko
do należności głównych, a dłużnik główny - zgodnie z postanowieniami układu -
miał spłacać wyłącznie takie należności, bez umorzonych odsetek, to raty układowe
wpłacane sukcesywnie przez tegoż dłużnika podlegały zarachowaniu, tak
w stosunku do niego, jak i poręczyciela, w sposób jednakowy, tj. na poczet
należności głównych, a nie według wskazania wierzyciela korzystającego
z uprawnienia przewidzianego w art. 451 § 1 k.c. Wpłaty te nie mogły być
zarachowywane inaczej z uwagi na przewidzianą przez ustawodawcę formułę
odpowiedzialności poręczyciela „jak współdłużnika solidarnego” (art. 881 k.c.),
obowiązującą mimo zawarcia układu (art. 68 Pr. ukł.). Wierzyciel zatem od
momentu wymagalności długu głównego aż do zupełnego zaspokojenia mógł,
według swego wyboru, żądać całości lub części świadczenia od dłużnika głównego
i poręczyciela łącznie lub od każdego z nich z osobna. Sukcesywne wpłaty
powodowały wygaśnięcie zobowiązania w stosunku do wszystkich dłużników
w częściach odpowiadających rozmiarowi już spełnionego świadczenia.
Trzeba zauważyć, że zgodnie z art. 67 § 1 Pr. ukł., układ zatwierdzony
prawomocnie przez sąd obowiązuje wszystkich wierzycieli, nie wyłączając tych,
których wierzytelności podlegały wciągnięciu na listę, lecz nie zostały na nią
9
wciągnięte. Skutki zatwierdzonego układu dla dłużnika polegają na tym, że od tej
chwili jest on zobowiązany zaspokoić wierzytelności objęte układem tylko w sposób
i w granicach w nim określonych. Dlatego w związku z zatwierdzeniem układu,
który przewidywał, że spłaceniu podlegają jedynie kwoty główne zobowiązań
a odsetki zostają umorzone, bez znaczenia jest fakt, że strony nie umówiły się
odnośnie sposobu zaliczania wpłat (art. 451 k.c.). To zatwierdzony układ zawierał
wiążące wierzycieli ustalenie co do zarachowania poszczególnych wpłat
dokonywanych przez dłużnika. Wierzyciel nie mógł zaliczać wpłat dokonywanych
przez dłużnika na poczet należności ubocznych, skoro te zostały umorzone
w drodze układu.
Sąd Apelacyjny nie naruszył zatem wskazanych przez skarżącą przepisów
prawa materialnego. Stwierdził bowiem wyraźnie, że skutków prawnych wszczęcia
postępowania układowego wobec dłużnika głównego nie można rozciągać na
osobę poręczyciela. Prawidłowo też uznał, że zaspokojenie przez dłużnika całej
należności głównej zwolniło z obowiązku spełnienia tego świadczenia
poręczyciela.
Bezzasadne okazały się też zarzuty podniesione w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostało już wyjaśnione, że zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. (w związku z art. 391 § 1 k.p.c.) może być
usprawiedliwiony wyjątkowo wtedy, gdy treść uzasadnienia orzeczenia sądu
drugiej instancji uniemożliwia w ogóle dokonanie oceny toku rozumowania, który
doprowadził do wydania kwestionowanego rozstrzygnięcia, bądź też w przypadku
zastosowania prawa materialnego do niedostatecznie jasno ustalonego stanu
faktycznego. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny wskazał
przesłanki, jakimi kierował się dokonując oceny zasadności zarzutu potrącenia
kwoty 23.058 zł i sposobu jej zarachowania. Powołany przez skarżącą art. 328 § 2
k.p.c. nie stanowi właściwej płaszczyzny do skutecznego podważenia
prawidłowości tej oceny.
Zamierzonego skutku nie mógł też odnieść zarzut naruszenia art. 233 § 1
k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą
być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (zob. m.in. wyroki
10
Sądu Najwyższego: z dnia 19 marca 2008 r., I PK 244/07, niepubl. oraz z dnia
8 maja 2008 r., V CSK 579/07, niepubl.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji, rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego stosownie do
jego wyniku (art. 108 § 1 i 98 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).