Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 144/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej
„S.”
przeciwko Syndykowi masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „W."
o ustalenie nieważności i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 września 2008 r., sygn. akt [...],
I. uchyla i zmienia zaskarżony wyrok w ten tylko sposób, że
- w punkcie 1. (pierwszym) wymienioną w nim kwotę
819448,30 (osiemset dziewiętnaście tysięcy czterysta
czterdzieści osiem i 30/100) złotych obniża do kwoty
429077,10 (czterysta dwadzieścia dziewięć tysięcy
siedemdziesiąt siedem i 10/100) złotych oraz w miejsce
obciążenia pozwanego kosztami postępowania za
2
pierwszą instancję znosi je wzajemnie pomiędzy
stronami
- w punkcie 2. (drugim) apelację pozwanego oddala nie
w całości ale w pozostałej części
- w punkcie 3. (trzecim) znosi pomiędzy stronami koszty
postępowania w drugiej instancji
II. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części oraz znosi
pomiędzy stronami koszty postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – Syndyk masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” wniósł
przeciwko syndykowi masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „W.” o ustalenie
nieważności zawartej w dniu 15 grudnia 1998 r. pomiędzy tymi Spółdzielniami
umowy przeniesienia prawa użytkowania wieczystego działki gruntu oznaczonej
numerem 17/5 o powierzchni 1 ha 88 arów 35 m2
, położonej przy ul. J. w O., dla
której prowadzona jest księga wieczysta Kw Nr [...] i wydanie upadłemu Spółdzielni
Mieszkaniowej „S.” świadczenia wzajemnego uzyskanego przez pozwanego za
zbyte prawo użytkowania wieczystego gruntu (działki nr 17/37, 17/38, 17/43, 17/39
i 17/45) położonego przy ul. J., objęte przed zbyciem księgą wieczystą Kw Nr [...] i
zasądzenia od pozwanej kwoty 1.000.000 zł.
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 6 grudnia 2007 r. uwzględnił w całości
powództwo o ustalenie oraz zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę
797.865,50 zł, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i rozstrzygnął o kosztach
procesu jak w sentencji.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 15 grudnia 1998 r. Spółdzielnia
Mieszkaniowa „S.” przeniosła prawo wieczystego użytkowania działki Nr 17/5 na
Spółdzielnię Mieszkaniową „W.” w zamian za zwolnienie z długu w wysokości
390.371,90 zł. Zbywca nieruchomości nie uzyskał jednak na powyższą czynność
zgody w formie uchwały właściwego organu spółdzielni, tj. Zebrania Przedstawicieli,
3
która w swej treści dotyczyłaby działki Nr 17/5. Podjęta natomiast została uchwała
Nr 11 udzielająca zarządowi uprawnień do sprzedaży gruntów zbędnych w celu
zmniejszenia kosztów utrzymania i możliwości wyjścia z zadłużenia.
Z ustaleń poczynionych przez Sąd Okręgowy wynika ponadto, że w dniu
14 lutego 2000 r. ogłoszono upadłość Spółdzielni Mieszkaniowej „S.”, z kolei w dniu
27 czerwca 2002 r. ogłoszono upadłość Spółdzielni Mieszkaniowej „W.”. Działka Nr
17/5 została podzielona na mniejsze działki (Nr 17/35, 17/38, 17/39, 17/43 i 17/45).
W dniach 25 listopada 2002 r. i 27 stycznia 2003 r. i 7 czerwca 2003 r. syndyk
masy upadłości Spółdzielni „W.” zbył je Przedsiębiorstwu „M.” spółce jawnej za
cenę 1.000.000 zł.
W dniu 28 maja 2001 r. Sąd Okręgowy w O. uznał za bezskuteczną
czynność prawną z dnia 15 grudnia 1998 r. dotyczącą zbycia działki Nr 17/05.
W związku z powyższym syndyk masy upadłości Spółdzielni „S.” dwukrotnie
zwracał się do syndyka masy upadłości Spółdzielni Mieszkaniowej „W.” o wydanie
świadczenia (ceny) uzyskanego ze zbycia tych działek, ale dwukrotnie mu
odmówiono mocą postanowień sędziego komisarza z 9 lutego 2004 r. i 23 czerwca
2006 r.
W celu ustalenia wysokości wydatków poniesionych przez pozwanego na
utrzymanie nieruchomości lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego Sąd
Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu wyceny nieruchomości. Na
podstawie tejże opinii Sąd ustalił, że pozwany w sposób uzasadniony wydatkował
na przedmiotową nieruchomość łącznie kwotę 202.134,50 zł
Sąd Okręgowy wskazał, że uchwała organu spółdzielni zezwalająca na
sprzedaż nieruchomości musi dotyczyć konkretnej działki, zaś uchwała Nr 11 tego
wymogu nie spełniała. Dlatego nieważna jest umowa przeniesienia użytkowania
wieczystego zawarta przez organ spółdzielni bez stosownego umocowania i w
związku z tym na podstawie art. 39 k.c. powódce przysługuje prawo zwrotu kwoty
1.000.000 zł uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości.
Uwzględniając w mniejszej wysokości powództwo Sąd Okręgowy odliczył
wartość wydatków poniesionych przez pozwanego na utrzymanie tej
nieruchomości, których wysokość ustalił na łączną kwotę 202.134,50 zł. Sąd
4
Okręgowy nie znalazł natomiast podstaw do uwzględnienia zarzutu potrącenia
kwoty 390.371,90 zł stanowiącej wartość świadczenia wzajemnego z umowy z dnia
15 grudnia 1998 r. Uznał bowiem, że skoro umowa ta była nieważna, to również
z tą datą stało się wymagalne świadczenie wzajemne, a zatem termin do
dochodzenia jego zwrotu upłynął 15 grudnia 2001 r. i obecnie wierzytelność z tego
tytułu nie nadawała się do potrącenia.
Apelacje od powyższego wyroku wniosły obie strony. Powód zaskarżył wyrok
w części oddalającej powództwo, co do kwoty 95.829 zł i domagał się zmiany
zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa do kwoty 893.695 zł,
ewentualnie uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania. Z kolei pozwany zaskarżył wyrok w części
uwzględniającej powództwo i wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez
oddalenie powództwa albo uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 września 2008 r. zmienił zaskarżony
wyrok w punkcie I w ten sposób, że podwyższył zasądzoną na rzecz powoda kwotę
do 819.448,30 zł oraz w punkcie IV w ten sposób, że podwyższył zasądzoną na
rzecz powoda kwotę z tytułu zwrotu kosztów procesu do 44.403 zł, oddalił apelację
powoda w pozostałej części oraz apelację pozwanego w całości, rozstrzygając o
kosztach procesu jak w sentencji. W uzasadnieniu wskazał, że Sąd Okręgowy w
sposób prawidłowy ustalił w niniejszej sprawie stan faktyczny, jak też dokonał
trafnej analizy stanu prawnego.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wbrew zarzutom apelacji pozwanego,
powodowi przysługiwało prawo do wytoczenia powództwa o wydanie świadczenia
wzajemnego. Strona powodowa skorzystała z trybu wskazanego w art. 31 § 3
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo
upadłościowe (tj. Dz. U. Nr 118, poz. 512, ze zm. nazywanego dalej: „Prawo
upadłościowe”) po dwukrotnym oddaleniu jej wniosków przez sędziego komisarza.
W sytuacji uznania, że nie istnieje podstawa do wyłączenia rzeczy, a żądanie
kwalifikuje się do zgłoszenia w trybie przewidzianym w art. 150 i następnych Prawa
upadłościowego sędzia komisarz powinien oddalić wniosek o wyłączenie po to, aby
5
zgłaszająca go osoba dokonała wyboru pomiędzy wytoczeniem przeciwko masie
upadłości powództwa o wydanie rzeczy lub świadczenia wzajemnego,
a zgłoszeniem wierzytelności do masy. W procesie wytoczonym w tym trybie nie
podlega badaniu trafność orzeczenia sędziego komisarza, nie jest to bowiem
postępowanie odwoławcze, ponadto sąd nie jest związany ustaleniami faktycznymi
poczynionymi przez sędziego komisarza i prowadzi nowe postępowanie
dowodowe.
Za całkowicie chybiony Sąd Apelacyjny uznał zarzut zawarty w apelacji
pozwanego, iż powód nie udowodnił, że czynność prawna objęta aktem notarialnym
z dnia 15 grudnia 1998 r. jest nieważna. Z załączników do aktu notarialnego
wynika, że Spółdzielnia Mieszkaniowa „S.” nie legitymowała się w dacie tej
czynności zgodą uprawnionego organu. Zgodnie z treścią art. 38 § 1 pkt 5 Prawa
spółdzielczego, do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia należy
podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości, zbycia zakładu lub innej
wyodrębnionej jednostki organizacyjnej.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego uchwała wyrażająca zgodę na zbycie
nieruchomości zmierza do wywołania skutku prawnego w sferze cywilnoprawnej,
a zatem jest formą oświadczenia woli. Elementarny wymóg, jaki należy postawić
takiej uchwale stanowi określenie przeznaczonej do zbycia nieruchomości.
Tymczasem – jak zauważa Sąd Apelacyjny – uchwała nr 11 ma charakter
blankietowy, ponieważ nie precyzuje, która nieruchomość jest przedmiotem
wyrażanej zgody na zbycie. Nie jest też możliwe sprecyzowanie treści tej uchwały
przy pomocy reguł interpretacyjnych przewidzianych w art. 65 § 2 k.c.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny za trafne uznał stanowisko sądu pierwszej
instancji, że uchwałę nr 11/98 ze względu na jej ogólnikowość trzeba traktować,
jako nieważną. Brak zaś uchwały, o której mowa w art. 38 § 1 pkt 5 Prawa
spółdzielczego powoduje nieważność umowy zbycia użytkowania wieczystego
z mocy art. 39 k.c. w zw. z art. 38 k.c. i art. 58 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił zarzutu przedawnienia roszczenia
pozwanego w kwocie 390.371,90 zł z tytułu zwrotu świadczenia wzajemnego przy
umowie kupna sprzedaży polegającego na zwolnieniu Spółdzielni „S.” z długu w tej
6
wysokości. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zarzut potrącenia nie mógł być jednak
uwzględniony z przyczyn wymienionych w art. 34 Prawa upadłościowego. O ile
wierzytelność pozwanego istniała w dacie ogłoszenia upadłości powoda, o tyle nie
można tego stwierdzenia odnieść względem wierzytelności powoda w stosunku do
pozwanego. Ponadto potrącenie długu wierzyciela powstałego po ogłoszeniu
upadłości nie jest dopuszczalne bez względu na podstawę na jakiej wierzyciel stał
się dłużnikiem masy. Warunkiem potrącenia jest istnienie obu długów w dniu
ogłoszenia upadłości.
Pozwany wniósł skargę kasacyjną od powyższego wyroku. Zaskarżył go
w części uwzględniającej powództwo w szerszym zakresie i w części oddalającej
jego apelację. Zarzucił wyrokowi naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe
zastosowanie:
- art. 38 § 1 pkt 5 ustawy z dnia 16 września 1982 prawo spółdzielcze w zw. z art.
37 § 1 i 2 ustawy z dnia 16 września 1982 prawo spółdzielcze przez uznanie, że
uchwała nr 11/98 Zebrania Przedstawicieli Członków Spółdzielni Mieszkaniowej
„S.” z dnia 29 czerwca 1998 r. nie spełnia wymogów określonych w tym
przepisie;
- art. 39 § 1 k.c. w zw. z art. 38 k.c. i art. 58 § 1 k.c. przez uznanie, że umowa
zawarta w dniu 15 grudnia 1998 r. przez Spółdzielnię Mieszkaniową „S.” i
Spółdzielnię Mieszkaniowa „W.” o przeniesienie prawa użytkowania
wieczystego działki gruntu o numerze ewidencyjnym 17/5 o powierzchni 1 ha 88
arów 35 m2
przy ul. J. w O., opisanej w KW nr [...] objęta aktem notarialnym z
dnia 15 grudnia 1998 r. [...] została dokonana w imieniu Spółdzielni
Mieszkaniowej „S.” bez należytego umocowania, wobec czego dotknięta jest
nieważnością;
- art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z § 1 uchwały nr 11/98 Zebrania Przedstawicieli
Członków Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” z dnia 29 czerwca 1998 r. przez
uznanie, że uchwała nr 11 Zebrania Przedstawicieli Członków Spółdzielni
Mieszkaniowej „S.” z dnia 29 czerwca 1998 r. nie jest uchwałą w sprawie
zbycia prawa użytkowania wieczystego działki gruntu o numerze ewidencyjnym
17/5 o powierzchni 1 ha 88 arów 35 m2
przy ul. J. w O., opisanej w KW nr [...];
7
- art. 39 § 1 k.c., art. 410 § 1 i 2 k.c., art. 405 k.c., art. 406 k.c. przez
nieuwzględnienie żądania pozwanego zwrotu przez powoda kwoty
390.371,20 zł zgłoszonego w formie zarzutu potrącenia, która powód otrzymał
(został zwolniony z długu w tej wysokości) w wykonaniu umowy przeniesienia
prawa użytkowania wieczystego działki gruntu oznaczonej numerem
ewidencyjnym 117/5 przy ul. J. w O. w zamian za zwolnienie z długu;
- art. 34 § 1 i 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia
2 października 1934 – prawo upadłościowe oraz art. 498 § 1 i 2 k.c., art. 499
k.c. przez nie uwzględnienie zarzutu pozwanego potrącenia jego
wierzytelności w wysokości 390.371,20 zł z wierzytelnością powoda
w wysokości 1.000.000 zł, z uwagi na ustalenie przez Sąd, że wierzytelność
pozwanego w kwocie 390.371,20 zł istniała w dacie ogłoszenia upadłości
powoda, a wierzytelność powoda w kwocie 1.000.000 zł powstała po
ogłoszeniu upadłości powoda.
Nadto skarżący zarzucił Sądowi Apelacyjnemu naruszenie przepisów
postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy, tj.:
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c.,
przez nie rozpoznanie przez Sąd drugiej instancji wszystkich zarzutów
apelacyjnych pozwanego, tj. nie rozpoznanie zgłoszonych w apelacji przez
pozwanego zarzutów naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 328 § 2
k.p.c. przez nie odniesienie się i nie rozpoznanie przez Sąd pierwszej instancji
wszystkich żądań, zarzutów pozwanego zgłoszonych w toku postępowania,
oraz przez nie wskazanie przyczyn ich nie rozpoznania przez Sąd pierwszej
instancji;
- art. 229 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nie uwzględnienie przez Sąd
drugiej instancji przyznanego przez stronę powodową i pozwaną faktu
(tj. zwolnienia w dniu 15.12. 1998 r. Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” przez
Spółdzielnię Mieszkaniowa „W.” z długu w wysokości 390.371,20 zł, w zamian
za przeniesienie przez Spółdzielnię Mieszkaniową „S.” na Spółdzielnię
Mieszkaniową „W.” prawa użytkowania wieczystego działki gruntu o numerze
8
ewidencyjnym 17/5 przy ul. J. w O.), które to przyznanie nie budzi wątpliwości
co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.
Zarzucając powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w zaskarżonej części i jego zmianę przez oddalenie powództwa o ustalenie
nieważności spornej umowy oraz o zasądzenie na rzecz powoda kwoty 819.448,30
zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jako pierwsze należy ocenić zarzuty naruszenia prawa procesowego
albowiem od rezultatu tej oceny zależą dalsze rozważania dotyczące zarzucanych
w skardze kasacyjnej naruszeń prawa materialnego pozostających w ścisłym
związku z faktyczną podstawą wyrokowania, która powinna być przyjęta
w prawidłowym od strony formalnej postępowaniu sądowym.
Jak wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach (por.
tytułem przykładu wyrok z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt III CSK 264/07, niepubl.
oraz z dnia 9 lipca 2008 r., sygn. akt I PK 2/08, niepubl.) art. 328 § 2 k.p.c. może
wypełniać podstawę kasacyjną określoną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. tylko
wyjątkowo, gdy z powodu istotnych braków w uzasadnieniu zaskarżone orzeczenie
nie poddaje się kontroli kasacyjnej, przy czym w odniesieniu do uzasadnień
orzeczeń wydanych w drugiej instancji braki te łączy się także z nieodniesieniem
do wszystkich zarzutów apelacji (por. tym wyrok Sądu Najwyższego z dnia
24 kwietnia 2008 r., sygn. akt IV CSK 48/80 nie publ.). O tym, że nie doszło do
naruszenia wymienionej normy procesowej w sposób wskazany w skardze
kasacyjnej świadczą wywodu Sądu Apelacyjnego usprawiedliwiające
nieuwzględnienie zarzutu potrącenia świadczenia w wysokości 390.371,20 złotych
zgłoszonego – na podstawie art. 34 § 1 Prawa upadłościowego – obok opartego
na treści art. 29 Prawa upadłościowego żądania jednoczesnego zwrotu przez
powoda masie upadłości Spółdzielni „W.” świadczenia wzajemnego w tej
wysokości. Inną natomiast kwestią jest, czy ta decyzja Sądu była uzasadniona, co
może być poddane ocenie w ramach pierwszej podstawy skargi kasacyjnej
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.).
9
Jak trafnie podniósł Sąd Apelacyjny, nawiązując w istocie do stanowiska
Sądu Najwyższego wyrażonego w uzasadnieniu wyroku z dnia 28 marca 2007 r.
w sprawie II CSK 496/06 (niepubl.) uchwała walnego zgromadzenia spółdzielni,
o której mowa w art. 38 § 1 pkt 5 Prawa spółdzielczego, wyrażająca zgodę na
zbycie nieruchomości zmierza do wywołania skutku prawnego w sferze
cywilnoprawnej, a zatem jest formą oświadczenia woli. Jeśli uchwała ma
uprawniać właściwy organ do złożenia w imieniu spółdzielni oświadczenia woli
przeniesienia prawa własności konkretnej nieruchomości, to oczywiste jest, że
musi zawierać, co najmniej oznaczenie tej nieruchomości. Tego elementarnego
wymagania nie spełnia uchwała nr 11Zebrania Przedstawicieli Członków
Spółdzielni Mieszkaniowej „S.” uprawniająca członków zarządu do sprzedaży
gruntów zbędnych w celu zmniejszenia kosztów utrzymania i możliwości wyjścia z
zadłużenia. Ocena, które z gruntów podlegają sprzedaży została w ten sposób
pozostawiona zarządowi spółdzielni, co narusza postanowienie art. 38 § 1 pkt 5
Prawa spółdzielczego. Wbrew twierdzeniom skarżącego, zarówno z treści samej
uchwały jak i na podstawie innych okoliczności nie można w drodze wykładni (art.
65 § 1 i 2 k.c.) przyjąć, że wymieniona uchwała zawiera zgodę na zbycie prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości objętej umową stron.
Zagadnienie prawne sankcji dokonania czynności prawnej w imieniu osoby
prawnej w charakterze jej organu bez kompetencji do tego, będącej wynikiem
braku wymaganej ustawą zgody organu osoby prawnej było różnie rozstrzygane
w doktrynie i orzecznictwie, przy czym da się wyraźnie wyróżnić dwie grupy
poglądów. Według pierwszej z nich taką czynność organu osoby prawnej uznaje
się za bezwzględnie nieważną. Według innego stanowiska, do którego przyłącza
się Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną pozwanego, brak
sankcji w art. 39 k.c. oraz podobieństwo instytucji organu osoby prawnej
i pełnomocnictwa przemawia za stosowaniem w drodze analogii przewidującego
sankcję bezskuteczności zawieszonej art. 103 § 1 i 2 k.c. w zakresie
nieunormowanym przepisami szczególnymi do umów zawartych w imieniu osoby
prawnej przez osoby działające w charakterze organu osoby prawnej bez
kompetencji do tego. Stanowisko to szeroko umotywował Sąd Najwyższy
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 14 września 2007 r. (III CZP 31/07,
10
OSNC 2008/2/14) podjętej na gruncie prawa spółdzielczego w związku
z zawarciem przez zarząd spółdzielni umowy bez wymaganej do jej ważności
uchwały walnego zgromadzenia. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy zwrócił
jednocześnie uwagę, że termin „nieważność” użyty w odpowiedniej do prawa
spółdzielczego regulacji art. 17 § 1 i 2 k.s.h. czy art. 17 k.c. odnosi się do
konsekwencji braku potwierdzenia czynności prawnej w odpowiednim terminie,
a nie do – podlegających jedynie uwzględnieniu przy rozstrzyganiu sankcji –
konsekwencji wadliwości czynności prawnej występujących już w chwili dokonania
czynności prawnej. Podkreślenie to jest istotne albowiem w stanie faktycznym
sprawy właściwy organ Spółdzielni „S.” do chwili ogłoszenia upadłości nie
potwierdził czynności prawnej zbycia prawa użytkowania wieczystego
nieruchomości oznaczonej numerem ewidencyjnym 17/5. W tej sytuacji sankcja
w postaci nieważności czynności pranej dokonanej przez zarząd spółdzielni bez
wymaganej ustawą zgody walnego zgromadzenia przyjęta ostatecznie przez Sąd
Apelacyjny była uzasadniona a konwalidacja tej czynności na etapie postępowania
upadłościowego była niemożliwa ze względu na skutki ogłoszenia upadłości, co do
zarządu i rozporządzania majątkiem spółdzielni przewidziane w art. 20 Prawa
upadłościowego.
Skuteczne są natomiast te zarzuty skargi kasacyjnej, które koncentrują się
na treści art. 34 § 1 Prawa upadłościowego oraz art. 498 § 1 i 2, art. 499 k.c. Jak
przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, art. 34 – 37 Prawa
upadłościowego normowały jedynie dopuszczalność i sposób dokonania potrącenia
w sytuacji, gdy obie wierzytelności istniały już w dacie ogłoszenia upadłości. Tylko
w tym zakresie wyłączają one uregulowania zawarte w art. 498 – 505 kodeksu
cywilnego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1997 r., sygn. akt I CKN
3/97, OSNC 1997/8/109; z dnia 22 sierpnia 2001 r., sygn. akt V CKN 1140/00,
niepubl.; z dnia 14 czerwca 2005 r., sygn. akt V CK 730/04, niepubl.
W rozpoznawanej sprawie nie budzi wątpliwości, że zobowiązanie pozwanego
polegające na wydaniu świadczenia wzajemnego uzyskanego ze sprzedaży nie
należącej do Spółdzielni „W.” nieruchomości powstało po ogłoszeniu upadłości tej
spółdzielni. Problematyki potrącenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu
upadłości dotyczy art. 36 Prawa upadłościowego. Zawarte w nim wyłączenie
11
dopuszczalności potrącenia odnosi się do sytuacji, gdy po ogłoszeniu upadłości
powstał dług wierzyciela a upadły był wzajemnym dłużnikiem przed ogłoszeniem
upadłości. Jak słusznie zwraca się uwagę w literaturze, wynikający z art. 36 Prawa
upadłościowego zakaz potrącenia stanowi zabezpieczenie nadrzędnej zasady
postępowania upadłościowego – równomiernego zaspokojenia wszystkich
wierzycieli w ramach reguł dotyczących kolejności zaspokojenia. Dopuszczenie do
potrącenia w tej sytuacji prowadziłoby do uzyskania przez wierzyciela pełnego
zaspokojenia kosztem innych wierzycieli. Art. 36 Prawa upadłościowego nie
obejmuje jednak przypadków, gdy dług wierzyciela upadłego powstał przed
ogłoszeniem upadłości a jego wierzytelność powstała po ogłoszeniu upadłości a
taki jest stan faktyczny sprawy. Potrącenie jest wówczas dopuszczalne na ogólnych
zasadach tj. na podstawie art. 498 i nast. k.c. Potrącenie w tych przypadkach nie
prowadzi do pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli. Wniosek ten wysuwa się w
literaturze już na tej podstawie, że wierzytelność do masy, jako powstała po
ogłoszeniu upadłości, należy do kategorii uprzywilejowanej (art. 204 § 1 pkt 2
Prawa upadłościowego) i wierzyciel ma prawo do pełnego zaspokojenia. W stanie
faktycznym sprawy dopuszczenie potrącenia wierzytelności upadłej Spółdzielni „W.”
i związanego z nim częściowego umorzenia wierzytelności powoda usprawiedliwia
nadto szczególny uprzywilejowany charakter wierzytelności w postaci żądania
wydania świadczenia wzajemnego. Wynikający z art. 29 Prawa upadłościowego
obowiązek wydania świadczenia wzajemnego uzyskanego przez masę upadłości,
powinien być zrealizowany niezwłocznie po zgłoszeniu żądania przez osobę, której
przysługiwało prawo do rzeczy zbytej przez syndyka, bez względu na kolejność
zaspokojenia wynikającą z art. 204 Prawa upadłościowego. Świadczenie wzajemne
uzyskane ze zbycia rzeczy nie należącej do upadłego nie wchodzi do masy
upadłości i nie podlega rozdzieleniu na innych wierzycieli uczestniczących w
postępowaniu upadłościowym. W końcu nie można pominąć ścisłego związku
świadczenia wzajemnego należnego pozwanej, spełnionego przy nabyciu
użytkowania wieczystego dnia 15 grudnia 1998 r. z przewidzianym w art. 29 Prawa
upadłościowego obowiązkiem zwrotu świadczenia uzyskanego w wyniku dalszej
odsprzedaży prawa do tej samej nieruchomości. Wyrazem tego połączenia jest
przewidziane w tym samym artykule dla masy upadłości prawo zatrzymania
12
wydania świadczenia wzajemnego do czasy zwrotu wydatków poniesionych na
uzyskanie świadczenia wzajemnego, w tym kosztów nabycia prawa użytkowania
wieczystego.
Z dotychczasowych ustaleń faktycznych wynika jednoznacznie, że
ekwiwalentem, za nabywane prawo użytkowania wieczystego, było świadczenie
nabywcy odpowiadające wartości 390.371,20 złotych, polegające na zwolnieniu
zbywcy z długu w tej samej wysokości. Z tych przyczyn zasługiwał na podstawie
art. 498 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 410 § 2 k.c. na uwzględnienie prawidłowo
zgłoszony przez pozwanego zarzut potrącenia, którego skutkiem jest umorzenie
wierzytelności powoda w wysokości 390.371,20 złotych.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i zmienił go w tym zakresie oddalając na podstawie
art. 39814
k.p.c. skargę kasacyjną w pozostałej części. Znosząc na podstawie
art. 100 k.p.c. wzajemnie koszty postępowania za wszystkie instancje Sąd
Najwyższy uwzględnił ostateczny wynik procesu.