Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 129/09
POSTANOWIENIE
Dnia 24 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku G.D.
przy uczestnictwie J.R., [...],
o stwierdzenie nabycia spadku po J.M. i K.M.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J.R.
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 9 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie w części dotyczącej
dziedziczenia wchodzącego w skład spadku po K.M. udziału w
gospodarstwie rolnym (punkt 2) i w tym zakresie przekazuje
sprawę Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 12 grudnia 2007 r. Sąd Rejonowy w T. stwierdził, że
spadek po J.M. zmarłym w dniu 15 października 1976 r. nabyli na podstawie
ustawy żona K.M. oraz dzieci J.M., W.M., J.M. i E.M., przy czym wchodzący w
skład spadku udział w gospodarstwie rolnym dziedziczą żona i syn E.M. oraz
stwierdził, że spadek po K.M., zmarłej w dniu 29 listopada 1992 r., nabyły na
podstawie ustawy dzieci J.R., T.D. (syn A. i K.), J.M., W.M. i J.M., a wchodzący w
skład spadku udział w gospodarstwie rolnym nabyli na podstawie ustawy J.R.,
W.M., A.D. i T.D. (syn A. i K.).
W zakresie orzeczenia o dziedziczeniu udziału w gospodarstwie rolnym po
K.M. Sąd Rejonowy oparł rozstrzygnięcie w stosunku do W.M. na tym, że prowadził
on spadkowe gospodarstwo, a w stosunku do trojga pozostałych spadkobierców
na przesłance trwałej niezdolności do pracy.
Uwzględniwszy częściowo apelację uczestniczki M.M., żony zmarłego w
2005 r. W.M., Sąd Okręgowy w T. postanowieniem z dnia 9 kwietnia 2008 r.
zmienił orzeczenie Sądu pierwszej instancji w części dotyczącej dziedziczenia
udziałów gospodarstwie rolnym. Jako spadkobierców udziału w gospodarstwie po
J.M. Sąd Okręgowy wskazał K.M., E.M. i W.M., a po K.M. – W.M., J.M. i A.D.,
odpowiednio do tych zmian określając ich udziały.
Uzasadniając zmianę orzeczenia w części dotyczącej dziedziczenia udziału
w gospodarstwie rolnym, wchodzącym w skład spadku po K.M., Sąd Okręgowy
stwierdził, że trwała niezdolność do pracy, stanowiąca określoną w art. 1059 pkt 4
k.c. przesłankę dziedziczenia gospodarstwa rolnego, która została przyjęta przez
Sąd Rejonowy za podstawę uznania uprawnień do dziedziczenia uczestników J.R.,
A.D. i T.D., zachodzi tylko w odniesieniu do A.D. Stosownie do § 3 Rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia
ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519 ze zm.), spadkobierców
gospodarstwa rolnego uważa się za niezdolnych do pracy w wypadku zaliczenia
do I lub II grupy inwalidów. Takiemu kryterium odpowiadał jedynie A.D., natomiast
J.R. i T.D. byli zaliczeni do III grupy inwalidów, co „wyklucza ich z grona
3
spadkobierców gospodarstwa rolnego”. Uprawnionym do dziedziczenia
gospodarstwa był natomiast W.M., jako stale pracujący przy produkcji rolnej.
Postanowienie Sądu Okręgowego zostało zaskarżone przez J.R. w części
zmieniającej postanowienie Sądu Rejonowego co do dziedziczenia udziału w
gospodarstwie rolnym, należącego do spadku po K.M.
Skarga kasacyjna opiera się na podstawie naruszenia prawa materialnego
przez niewłaściwe zastosowanie art. 1059 pkt 2 k.c. w zw. art. 1064 k.c. i § 1
rozporządzenia z dnia 12 grudnia 1990 r. oraz na podstawie naruszenia przepisu
postępowania - art. 670 § 2 k.p.c. przez niezbadanie z urzędu, czy skarżąca należy
do innej (niż trwale niezdolne do pracy) kategorii osób wymienionych w art. 1059
k.c. Według skarżącej, posiadając przygotowanie zawodowe do prowadzenia
produkcji rolnej, spełniała inną, niż zakwestionowana przez Sąd Okręgowy,
przesłankę dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Sądy obu instancji rozpoznawały sprawę pod rządem art. 670 k.p.c., który
został zmieniony dopiero z dniem 1 października 2008 r., czyli po wejściu w życie
ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287), przy czym - stosownie do art. 6
ust. 2 w zw. z art. 3 pkt 8 ustawy – przepis ten stosuje się w dotychczasowym
brzmieniu nawet po jej wejściu w życie, jeżeli spadek został otwarty przed dniem
14 lutego 2001 r.
Art. 670 § 2 k.p.c. stanowił, że sąd bada z urzędu, czy w skład spadku
wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy ze spadkobierców powołanych z ustawy
do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa
rolnego.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana
ustawowym nakazem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od
wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania
dowodowego oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym
stanie faktycznym.
4
Obowiązek działania sądu z urzędu powoduje, że w każdej takiej sprawie sąd musi
ocenić, czy to, co zostało zaoferowane przez strony jest wystarczające do
prawidłowego stwierdzenia, kto nabył spadek, a także kto dziedziczy gospodarstwo
rolne. Jak konsekwentnie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego
(por. uchwałę z dnia 24 października 2001 r., III CZP 64/01, OSNC 2002, nr 5, poz.
61 i powołane w jej uzasadnieniu orzeczenia), ten obowiązek sądu nie oznacza,
że ma on zastąpić uczestników w wykazywaniu okoliczności istotnych dla
stwierdzenia ich praw. Jeżeli jednak sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są
wystarczające dla wypełnienia wynikającego z art. 670 k.p.c. obowiązku sądu
spadkowego, może nałożyć na uczestnika określone obowiązki dowodowe,
egzekwować ich wykonanie i ewentualnie zastosować konsekwencje procesowe
ich niewykonania. Jednakże przede wszystkim sąd obowiązany jest określić
konieczny zakres okoliczności podlegających badaniu w stanie faktycznym sprawy.
Jeżeli przedmiotem dziedziczenia jest gospodarstwo rolne, dla ustalenia
kręgu uprawnionych spadkobierców konieczne jest określenie przesłanek, które
właściwa norma prawa materialnego uznaje za warunki dziedziczenia
gospodarstwa. Te przesłanki wyznaczają z kolei okoliczności faktyczne
wymagające ustalenia ze względu na to, że będą stanowić podstawę zastosowania
przepisu. Przesłanki te determinują zatem zakres obowiązkowych dociekań sądu
oraz obowiązków dowodowych zainteresowanych.
Spadek po K.M. otworzył się pod rządem art. 1059 k.c. w brzmieniu
ustalonym przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 55, poz. 321). Przepis ten przewidywał cztery warunki ustawowego
dziedziczenia gospodarstwa rolnego, z których każdy samodzielnie był
wystarczający do stwierdzenia dziedziczenia gospodarstwa. Rozumienie tych
warunków zostało szczegółowo zdefiniowane w powołanym przez Sąd
rozporządzeniu z dnia 12 grudnia 1990 r. Gospodarstwo rolne dziedziczyli z ustawy
spadkobiercy, którzy w chwili otwarcia spadku stale pracowali bezpośrednio przy
produkcji rolnej, albo mieli przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji
rolnej, albo byli małoletni, bądź pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół,
albo byli trwale niezdolni do pracy.
5
Jak wskazano, przesłanki te miały charakter samodzielny i równorzędny.
Wykluczenie zatem spadkobiercy z kręgu uprawnionych do dziedziczenia
gospodarstwa rolnego następowało wtedy, gdy nie spełniał on żadnego
z warunków określonych w art. 1059 k.c. Dlatego błędne jest stwierdzenie przez
Sąd Okręgowy, że fakt, iż skarżąca nie spełnia przesłanki określonej w 1059 pkt 4
k.c., wyklucza ją z grona uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Taka konkluzja nie mogła nastąpić bez wyjaśnienia, czy nie spełniała ona żadnego
innego warunku przewidzianego w tym przepisie.
Okoliczności sprawy przekonują o zasadności kasacyjnego zarzutu
naruszenia przez Sąd art. 670 § 2 k.p.c., obligującego do zbadania warunków
przewidzianych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Sąd pierwszej instancji
przyjął za wykazaną przez uczestniczkę przesłankę określoną w art. 1059 ust. 4
k.c. i uznał ją za wystarczającą do stwierdzenia nabycia przez nią udziału
w gospodarstwie. Skarżąca, która uzyskała korzystne rozstrzygnięcie, nie była w tej
sytuacji procesowej postawiona wobec potrzeby wykazywania innej przesłanki.
Obowiązkiem Sądu odwoławczego kwestionującego podstawę tego rozstrzygnięcia
było wyjaśnienie, czy uczestniczka nie spełnia innego z warunków.
Minimum w zakresie tego obowiązku stanowiło uzyskanie w tej kwestii stanowiska
(twierdzenia) zainteresowanej, koniecznego do podjęcia właściwych decyzji
procesowych.
Raz jeszcze trzeba podkreślić, że obowiązek Sądu wynikający z art. 670 § 2 k.p.c.
to obowiązek zbadania, czy aspirujący do dziedziczenia gospodarstwa rolnego
odpowiada któremukolwiek z warunków określonych w art. 1059 k.c.
Sąd apelacyjny ma zawsze obowiązek właściwego zastosowania prawa
materialnego i w pełnym zakresie (jedynie w granicach zaskarżenia) ocenia sprawę
pod względem prawnym.
Wobec tego, że normą prawa materialnego stanowiącą podstawę orzekania był art.
1059 k.c., odmowa jego zastosowania mogła nastąpić po stwierdzeniu braku
(niewykazania) żadnej z przesłanek. Takiej oceny prawnej Sąd nie dokonał,
naruszywszy tym samym art. 670 § 2 k.p.c. w sposób mogący mieć istotny wpływ
na wynik sprawy.
6
Skutkiem tego zaniechania jest brak ustaleń faktycznych, który uniemożliwia
w obecnym stanie sprawy ocenę przez Sąd Najwyższy zarzutu naruszenia prawa
materialnego przez nie zastosowanie art. 1059 pkt 2 k.c.
Z omówionych względów Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną
i zaskarżone postanowienie uchylił, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.