Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 października 2009 r., III CZP 65/09
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa prokury Niestandaryzowanego
Sekurytyzacyjnego Funduszu Inwestycyjnego Zamkniętego w W. przeciwko
Januszowi K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 7 października 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia 18 lutego 2009 r.:
„Czy wynikające z dokumentu urzędowego w postaci wyciągu z ksiąg
rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego domniemanie zgodności z prawdą tego,
co zostało w nim urzędowo zaświadczone, obejmuje także fakt istnienia
wierzytelności nabytej przez fundusz sekurytyzacyjny w drodze przelewu?"
podjął uchwałę:
Wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego, o których
mowa w art. 194 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych
(Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm.), stanowią podstawę wydania nakazu zapłaty w
postępowaniu nakazowym.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 9 października 2008 r. Sąd Rejonowy w Łukowie uchylił
nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Uznał, że dołączona do pozwu wniesionego
przez prokurę Niestandaryzowanego Sekurytyzacyjnego Funduszu Inwestycyjnego
Zamkniętego kserokopia wyciągu z ksiąg tego Funduszu, potwierdzona za
zgodność z oryginałem przez radcę prawnego, nie stanowi dostatecznego dowodu
istnienia dochodzonej należności.
Rozpoznając apelację powoda, Sąd Okręgowy w Lublinie powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 194 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U.
Nr 146, poz. 1546 ze zm. – dalej: "u.f.i.") wymienia się trzy kategorie dokumentów –
księgi rachunkowe funduszu, wyciągi z tych ksiąg oraz określonej treści
oświadczenia, sporządzone według takich samych zasad jak wyciągi z ksiąg
rachunkowych. Wskazanym księgom, wyciągom oraz oświadczeniom art. 194 u.f.i.
przyznaje moc prawną dokumentów urzędowych i postanawia, że mogą one
stanowić podstawę wpisów w księgach wieczystych i rejestrach publicznych. W
wymienionym przepisie nie ma zatem mowy o jakimkolwiek dokumencie
urzędowym, lecz o trzech rodzajach dokumentów, w tym oświadczeniach, którym
ustawa nadaje moc prawną równą dokumentom urzędowym. Inaczej mówiąc, art.
194 u.f.i. nie wymienia dokumentów urzędowych, lecz dokumenty, którym
przysługuje moc prawna dokumentu urzędowego. Sąd Okręgowy założył jednak, że
zgodnie z art. 194 u.f.i. wyciąg z ksiąg rachunkowych jest dokumentem urzędowym,
a co za tym idzie, że poświadczona za zgodność z oryginałem przez radcę
prawnego powoda kopia wyciągu z ksiąg rachunkowych funduszu
sekurytyzacyjnego może stanowić na podstawie art. 485 § 1 pkt 1 w związku z § 4
zdanie pierwsze k.p.c. podstawę wydania nakazu zapłaty.
Według art. 485 k.p.c., postępowanie nakazowe jest przewidziane dla spraw,
w których dochodzi się roszczeń pieniężnych lub świadczenia rzeczy zamiennych,
ale pod warunkiem, że okoliczności uzasadniające roszczenie są udowodnione
dokumentami wskazanymi w ustawie. Dokumentami, które mogą stanowić
podstawę wydania nakazu zapłaty, są zarówno dokumenty urzędowe, jak i
prywatne, ale korzystanie z dokumentów prywatnych zostało ograniczone przez
wyraźne określenie ich rodzajów.
Jako dalszy rodzaj dokumentów stanowiących podstawę wydania nakazu
zapłaty art. 485 § 3 k.p.c. wskazuje wyciągi z kont bankowych. W myśl tego
przepisu, sąd może wydać nakaz zapłaty, jeżeli bank dochodzi roszczenia na
podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do
składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i
opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego
wezwania do zapłaty. (...)
W orzecznictwie do tej pory rozważano charakter prawny dowodu z wyciągu z
ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego jedynie na gruncie art. 788 § 1
k.p.c. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 101/07 (OSNC
2008, nr 11, poz. 129) uznał, że wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu
sekurytyzacyjnego, z których wynika przejście wierzytelności na fundusz
sekurytyzacyjny w okolicznościach określonych w art. 788 § 1 k.p.c., stanowią
dowód uzasadniający nadanie tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przeciwko
dłużnikowi zbywcy wierzytelności klauzuli wykonalności na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego. Podzielił dotychczas wyrażany pogląd, że dokument urzędowy,
o jakim mowa w art. 788 k.p.c., należy definiować przez odwołanie się do art. 244 §
1 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 1997 r., III CZP 125/96,
OSNC 1997, nr 5, poz. 51). Stwierdził także, że na podstawie art. 194 u.f.i. wyciągi
z ksiąg rachunkowych funduszy oraz inne dokumenty przewidziane w tym przepisie
spełniają wymagania formalne dokumentów urzędowych. Mogą także w pewnych
przypadkach być dowodem wykazującym przejście wierzytelności, pozwalającym
na nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy takiej wierzytelności. Wniosek
ten uzasadnia przede wszystkim podobne brzmienie art. 194 u.f.i. i art. 95 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz.
665 – dalej: "Pr.bank."), który także nadaje wyciągom z ksiąg bankowych moc
dokumentów urzędowych.
W literaturze przyjmuje się, że na potrzeby postępowania nakazowego (art.
485 § 1 pkt 1 k.p.c.) przez dokument urzędowy powinno rozumieć się dokument
urzędowy, o którym mowa w art. 244 k.p.c., czyli sporządzony w przepisanej formie
przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w
zakresie ich działania. Dotyczy to także dokumentów sporządzonych przez
organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne w
zakresie zleconych im przez ustawę spraw z dziedziny administracji publicznej (art.
244 § 2 k.p.c.). Oprócz tych dwóch kategorii dokumentów urzędowych wyróżnia się
także dokumenty, które nie są wprost dokumentami urzędowymi, nie dotyczą
bowiem sfery administracji publicznej i nie zostały sporządzone przez organy
państwa, ale z mocy ustawy przyznano im w postępowaniu dowodowym pozycję
równorzędną z dokumentami urzędowymi. Do tej grupy zalicza się dokumenty
notarialne, dokumenty bankowe i inne; ich cechą charakterystyczną jest
ograniczony tematycznie zakres oraz to, że nie zostały sporządzone przez organ
władzy publicznej, lecz nadano im moc dowodową równą dokumentom urzędowym.
Przykładowo można wymienić dziennik budowy (art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca
1994 r. – Prawo budowlane, Dz.U. Nr 89, poz. 414 ze zm.), dokumenty pocztowe,
dokumenty notarialne (art. 2 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o
notariacie, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.), a także
dokumenty bankowe (art. 95 Pr.bank.). Do tej samej grupy należy zaliczyć
dokumenty, o których mowa w art. 194 u.f.i.
Wymaga rozważenia, czy dokumenty, o których mowa w art. 194 u.f.i. mogą
stanowić podstawę wydania nakazu zapłaty na podstawie art. 485 § 1 pkt 1 k.p.c. Z
porównania art. 485 § 1 pkt 1 z § 3 tego przepisu wynika, że w postępowaniu
nakazowym doszło do wyraźnego zróżnicowania dokumentów urzędowych (art. 485
§ 1 pkt 1) oraz dokumentów bankowych (art. 485 § 3); w drugim przypadku muszą
spełniać szczegółowe wymagania formalne, o których mowa w art. 485 § 3 k.p.c.
Ponadto w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym należy do
pozwu dołączyć dowód doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty.
Porównanie art. 194 u.f.i. i art. 95 Pr.bank. prowadzi do wniosku, że wskazane
dokumenty zostały przez ustawodawcę potraktowane w podobny sposób i
wszystkie one zostały zrównane z dokumentami urzędowymi w zakresie swojej
mocy prawnej, niemniej jednak w art. 485 k.p.c. nie ma mowy o wyciągach
pochodzących z ksiąg rachunkowych funduszy sekurytyzacyjnych.
Fundusz sekurytyzacyjny należy do grupy funduszy inwestycyjnych
zamkniętych i może działać jako fundusz standaryzowany oraz niestandaryzowany
(art. 185 i 187 u.f.i.). Działalność funduszu sekurytyzacyjnego polega na emisji
certyfikatów inwestycyjnych w celu zgromadzenia środków na nabycie
wierzytelności lub praw do świadczeń z tytułu określonych wierzytelności (art. 183
ust. 1 u.f.i.). Procedura ta jest elementem szerszego procesu sekurytyzacji
polegającego na emitowaniu papierów wartościowych, których zabezpieczeniem
ekonomicznym są określone wierzytelności. W zależności od rodzaju transakcji,
jeżeli sekurytyzowane są wierzytelności bankowe, bank zawiera z funduszem
sekurytyzacyjnym umowę przelewu wierzytelności (art. 92a ust. 1 pk 1 Pr.bank.), w
wyniku czego staje się wierzycielem w miejsce banku, bądź umowę o subpartycję,
w konsekwencji której nie przechodzi do przejścia wierzytelności, lecz jedynie
związanego z nimi ryzyka ekonomicznego.
Wynika z tego, że fundusz sekurytyzacyjny jest z reguły nabywcą
wierzytelności bankowych, nie można zatem przyjąć, iż w toku postępowania
nakazowego staje się on podmiotem bardziej uprzywilejowanym w stosunku do
zbywcy, którym jest bank mogący uzyskać nakaz zapłaty w postępowaniu
nakazowym wyłącznie na podstawie art. 485 § 3 k.p.c., po przestawieniu
dokumentu potwierdzającego doręczenie dłużnikowi wezwania do zapłaty. Takiego
wymogu nie przewiduje art. 485 § 1 pkt 1 k.p.c., z którego może skorzystać fundusz
sekurytyzacyjny na podstawie wyciągu z własnych ksiąg. Polepszenie sytuacji
nabywcy wierzytelności w stosunku do jego zbywcy nie jest uzasadnione.
Za tym stanowiskiem przemawia także okoliczność, że w czasie prac nad
ustawą o funduszach inwestycyjnych planowano uprzywilejowanie funduszy
sekrytyzacyjnych na równi z bankami przez wprowadzenie tzw. sekurytyzacyjnego
tytułu egzekucyjnego (Sejm IV kadencji, druk nr 1773), z czego jednak
zrezygnowano. Reminiscencją tej tendencji jest pozostawienie art. 194 u.f.i., trudno
jednak zakładać, że ustawodawca zamierzał udzielić funduszom sekurytyzacyjnym
dalej idących przywilejów niż samym bankom. Chodziło jedynie o zrównanie
uprawnień funduszy z tymi, które mają banki, jednak do zrównania tych uprawnień
nie doszło.
Reasumując, dokumenty, o których mowa w art. 194 u.f.i. nie stanowią
podstawy do wydania nakazu zapłaty na podstawie o art. 485 § 1 pkt 1 k.p.c. W
stosunku jednak do niektórych dokumentów bankowych, jak wskazano, ma
zastosowanie regulacja przewidziana w § 3, umożliwiająca sądowi wydanie takiego
nakazu. Brak podobnej regulacji w stosunku do dokumentów sekurytyzacyjnych nie
uzasadnia wniosku, że na podstawie tych dokumentów nie ma w ogóle podstaw do
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. W art. 485 k.p.c. niewątpliwie
powstała luka, co usprawiedliwia sięgnięcie do analogii i przyjęcie, że art. 485 § 3
k.p.c. ma także zastosowanie do wyciągów z ksiąg rachunkowych funduszy
sekurytyzacyjnych. Jest to uzasadnione zbliżoną do banków funkcją funduszy
sekurytyzacyjnych, których wysokość osiąganych zysków zależy od stopnia
zaspokojenia nabytych przez nie wierzytelności, a także brzmieniem art. 194 u.f.i.,
zbliżonym do art. 95 Pr.bank. Pozwala to na przyjęcie, że pozycja tych podmiotów,
a tym samym wiarygodność wystawianych przez nie dokumentów jest podobna do
dokumentów pochodzących od banków. Z przyczyn oczywistych sięgnięcie po
analogię wymaga stosowania względem dokumentów pochodzących z funduszy
sekurytyzacyjnych identycznych wymagań zarówno co do formy, jak i obowiązku
wcześniejszego pisemnego wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia. Artykuł
194 u.f.i. , podobnie jak art. 485 § 3 k.p.c. w stosunku do dokumentów bankowych,
wymaga, by wyciągi z ksiąg funduszu sekurytyzacyjnego były podpisane przez
osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków
majątkowych funduszu i były opatrzone pieczęcią towarzystwa zarządzającego
funduszem sekurytyzacyjnym.
Oznacza to, że wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego, o
których mowa w art. 194 u.f.i. , stanowią podstawę wydania nakazu zapłaty w
postępowaniu nakazowym, przy czym nie jest możliwe wydanie nakazu zapłaty w
postępowaniu nakazowym na podstawie jedynie poświadczonej kopii wyciągu z
ksiąg sekurytuzacyjnych, gdyż art. 485 § 4 zdanie pierwsze k.p.c. odnosi się jedynie
do § 1 i § 2a tego przepisu, a nie do § 3.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 101/07,
odnosząc się do kwestii, czy wyciąg z ksiąg rachunkowych tego funduszu wykazuje
przejście uprawnień na fundusz w ramach art. 788 § 1 k.p.c., przyjął, że nie można
przesądzić tej kwestii w sposób abstrakcyjny, lecz badając konkretny wyciąg lub
korespondujące ze sobą wyciągi. W związku z tym konieczne jest zbadanie treści
konkretnego wyciągu i ustalenie, czy wynika z niego przejście uprawnień, o którym
mowa w art. 788 § 1 k.p.c. To samo należy odnieść do podniesionego w
przedstawionym zagadnieniu prawnym problemu zakresu domniemania zgodności
z prawdą treści wyciągu z ksiąg funduszy sekurytyzacyjnych.
Treść takiego wyciągu co do zasady powinna odzwierciedlać treść wpisów
dokonywanych w księgach funduszu. Zasady prowadzenia rachunkowości przez
fundusze inwestycyjne, w tym fundusze sekurytyzacyjne, regulowane są przepisami
ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
76, poz. 694) oraz rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 8 października 2004 r.
w sprawie szczególnych zasad rachunkowości funduszy inwestycyjnych (Dz.U. Nr
231, poz. 2318). Zgodnie z § 6 ust. 3 rozporządzenia w związku z art. 13 ust. 1
ustawy o rachunkowości, księgi rachunkowe funduszu obejmują m.in. dziennik,
księgę główną i księgi pomocnicze. Dziennik zawiera chronologiczne ujęcie
zdarzeń, jakie nastąpiły w okresie sprawozdawczym, a jego treść, zgodnie z zasadą
podwójnego zapisu, powinna odpowiadać treści księgi głównej (art. 14 ust. 1 w
związku z art. 15 ustawy o rachunkowości). Uszczegółowieniem księgi głównej są
księgi pomocnicze, prowadzone m.in. dla operacji zakupu (art. 17 ust. 1 ustawy o
rachunkowości). Zapisów w księgach dokonuje się na podstawie dowodów
księgowych, które powinny zawierać m.in. określenie stron dokonujących operacji
gospodarczej, opis operacji, jej wartość i datę dokonania (art. 21 ustawy o
rachunkowości). Sam zapis w księdze obejmuje co najmniej datę operacji, skrót lub
kod opisu operacji, kwotę zapisu oraz oznaczenie właściwego konta. Ponadto,
według § 12 rozporządzenia, w księgach rachunkowych funduszu inwestycyjnego
ujmuje się nabyte składniki lokat, za które w przypadku funduszu sekurytyzacyjnego
należy uznać nabywane wierzytelności. Nie wnikając w materię rachunkowości
należy uznać, że transakcja nabycia przez fundusz sekurytyzacyjny puli
wierzytelności na zabezpieczenie emisji certyfikatów inwestycyjnych niewątpliwie
powinna znaleźć odzwierciedlenie w księgach rachunkowych po stronie aktywów,
oraz – zakładając odpłatność tej transakcji – również po stronie pasywów. Nie
przesądza to jednak jeszcze, że konkretna wierzytelność faktycznie istnieje, w
ramach bowiem kontroli rachunkowej nie jest oceniana strona prawna konkretnej
transakcji i jej skuteczność w świetle prawa cywilnego. Celem prowadzenia ksiąg
rachunkowych funduszu jest jedynie wykazanie dokonywanych operacji zakupu lub
sprzedaży w celach finansowych.
Oznacza to, że samo dokonanie zapisu w księgach funduszu o istnieniu
wierzytelności nie wiąże się z domniemaniem prawnym, iż wierzytelność ta istnieje,
brak bowiem jakiegokolwiek sposobu kontroli prawidłowości podstaw
dokonywanych wpisów, poza ich prawidłowością formalną. Organy funduszu nie
mają wystarczających kompetencji do zbadania, czy nabywana wierzytelność
faktycznie istnieje. Należy pamiętać, że fundusze mogą nabywać wierzytelności od
różnych podmiotów, a nie tylko od banków krajowych, których pozycja w zakresie
wiarygodności wystawianych dokumentów jest wyższa. Nadmierne rozszerzenie
domniemania wynikającego z art. 194 u.f.i. prowadziłoby do pogorszenia sytuacji
dłużników (lub domniemanych dłużników) względem funduszy. Regulacja
przewidziana w art. 194 u.f.i. stanowi wyjątek od zasady swobodnej oceny
dowodów i podlega ścisłej wykładani. O ile należy przyjąć, że wyciąg z ksiąg
rachunkowych funduszu potwierdza fakt dokonania cesji (nabycia wierzytelności), o
tyle do wykazania skuteczności tego nabycia w świetle prawa cywilnego lub szerzej
– do wykazania istnienia wierzytelności w razie zaprzeczenia przez pozwanego jej
istnieniu, konieczne jest przedstawienie przez fundusz odpowiednich dowodów.
Konkludując, domniemanie zgodności z prawdą treści dokumentu w postaci
wyciągu z ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego nie obejmuje faktu
istnienia wierzytelności nabytej przez fundusz sekurytyzacyjny w drodze przelewu,
niemniej jednak, jak wskazano, dokument ten stanowi podstawę do wydania nakazu
zapłaty.
Z tych względów Sąd Najwyższy, podjął uchwałę, jak na wstępie.