Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 października 2009 r., I CSK 84/09
1. Dopuszczalna jest umowa przedwstępna na rzecz osoby trzeciej.
2. Artykuł 719 k.c. dotyczy nakładów koniecznych i użytecznych.
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Wojciech Katner
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "C.V." w W. uprzednio "C.V-s" w W.
przeciwko Wojskowej Akademii Technicznej w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na
rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2009 r. skargi kasacyjnej strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 kwietnia 2008 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Strona powodowa "C.V." (poprzednio: "C.V-s") nosiła początkowo nazwę
"Szkoła Wyższa W.", a powstała w dniu 28 grudnia 2001 r. w wyniku powołania
przez Fundację Rozwoju Nauki i Techniki. W pozwie skierowanym przeciwko
Wojskowej Akademii Technicznej domagała się zasądzenia kwoty 1 661 168,64 zł z
odsetkami ustawowymi od dnia 20 lipca 2005 r. Wskazała, że na kwotę tę składa
się wartość nakładów poniesionych na remont budynku pozwanej. Zwrot tej kwoty
należał się jej, ponieważ zgodnie z porozumieniem z dnia 26 kwietnia 2001 r.,
zawartym z pozwaną przez Fundację Rozwoju Nauki i Techniki, remontowany
budynek od roku akademickiego 2002/03 miał zostać oddany stronie powodowej w
dzierżawę, w ramach której wartość nakładów na budynek powinna być odliczona w
2/3 od czynszu dzierżawnego, lecz do zawarcia przyrzeczonej umowy dzierżawy i
do wspomnianego odliczenia nie doszło.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 2 lipca 2007 r. uwzględnił powództwo w
całości. W jego ocenie, porozumienie z dnia 26 kwietnia 2001 r. miało charakter
umowy na rzecz osoby trzeciej w rozumieniu art. 393 k.c., strona powodowa mogła
więc od dnia rozpoczęcia roku akademickiego 2002/03 domagać się od pozwanej
zawarcia umowy dzierżawy remontowanego budynku na czas nieokreślony, według
stawek czynszu stosowanych w odniesieniu do organizacji pożytku publicznego, z
możliwością odliczenia od ustalonego czynszu 2/3 wartości nakładów. Pozwana
jednak nie wywiązała się z tego zobowiązania, nie wykazując, aby wynikało to z
przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności. W związku z tym pozwana
odpowiada za szkodę wynikającą z niewykonania tego zobowiązania, równą
wartości nakładów poniesionych na remont budynku, którego dotyczy spór.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28
kwietnia 2008 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo. Wyjaśnił, że
z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż strony zawarły w dniu 6
lutego 2002 r. umowę użyczenia na okres do dnia 30 września 2002 r. w celu
dokonania niezbędnego remontu oraz przystosowania poszczególnych
pomieszczeń budynku, a w dniu 28 lutego 2002 r. umowę najmu części
pomieszczeń objętych umową użyczenia z dnia 6 lutego 2002 r.; wspomniana
umowa najmu została przedłużona aneksem zawartym w dniu 30 września 2002 do
dnia 30 czerwca 2003 r. Wszystkie nakłady, których dotyczy spór poczyniono w
okresie od dnia 12 lutego 2002 r. do dnia 30 czerwca 2003 r., gdy strony łączyły
umowa użyczenia i umowa najmu. Z tego względu w sprawie należało zastosować
art. 677 i 719 k.c., przewidujące roczny termin przedawnienia m.in. roszczeń
najemcy i biorącego do używania o zwrot nakładów na rzecz będącą przedmiotem
najmu lub użyczenia, biegnący od dnia zwrotu rzeczy. Dochodzone w sprawie
roszczenia były już w chwili wytoczenia powództwa (2 września 2005 r.)
przedawnione, ponieważ zwrot objętego sporem budynku nastąpił w dniu 30
czerwca 2003 r. Podniesiony przez pozwaną zarzut przedawnienia tych roszczeń
należało więc uwzględnić.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 w
związku z art. 233 i 382 k.p.c. przez pominięcie ustaleń Sądu Okręgowego co do
istnienia zobowiązania pozwanej wynikłego z porozumienia zawartego w dniu 26
kwietnia 2001 r. i naruszenia przez pozwaną tego zobowiązania, niewskazanie
przyczyn odmowy zastosowania w sprawie art. 471 k.c., nierozpoznanie istoty
sprawy. Ponadto strona powodowa podniosła w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 677 i 719 k.c. przez ich zastosowanie, zarzut naruszenia art. 118
k.c. przez jego niezastosowanie oraz zarzut naruszenia art. 676 i 471 k.c. przez ich
niewłaściwe zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozew, zgodnie z art. 187 § 1 k.p.c., musi zawierać określone żądanie
skierowane do sądu oraz przytaczać okoliczności faktyczne uzasadniające to
żądanie. Żądanie powoda może być wyrażone także nieprecyzyjnie, jeżeli tylko
rozstrzygnięcie, którego oczekuje od sądu, daje się ustalić. (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 362/07, OSNC 2009, nr 3, poz. 46).
Żądanie powoda uzasadnione przytoczonymi w pozwie okolicznościami faktycznymi
jest w myśl art. 321 § 1 k.p.c. wiążące dla sądu i wyznacza granice wyrokowania
przez sąd. Powód nie musi natomiast przytoczyć materialnoprawnej podstawy
żądania pozwu; sąd pierwszej instancji, dokonując subsumcji stanu faktycznego
sprawy ustalonego w granicach żądania pozwu, stosuje właściwe prawo materialne
i uwzględnia wszystkie przepisy, które mogą być zastosowane. Podobnie sąd
drugiej instancji powinien w toku postępowania apelacyjnego, będącego
kontynuacją merytorycznego rozpoznania sprawy, usunąć w granicach zaskarżenia
wyroku sądu pierwszej instancji wszelkie dostrzeżone naruszenia prawa
materialnego przez sąd pierwszej instancji, choćby nie były one objęte zarzutami
apelacji (por. uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, zasady prawne,
z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124 i z dnia 31
stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz.55).
Strona powodowa w pozwie skierowanym przeciwko Wojskowej Akademii
Technicznej domagała się zasądzenia dochodzonej kwoty, wskazując, że stanowi
ona równowartość nakładów na budynek pozwanej, poniesionych w związku z
zawartym w dniu 26 kwietnia 2001 r. z pozwaną przez Fundację Rozwoju Nauki i
Techniki porozumieniem, którego pozwana nie dotrzymała, gdyż nie zawarła ze
stroną powodową przyrzeczonej w tym porozumieniu umowy dzierżawy, a ściśle
biorąc – najmu remontowanego budynku, mającej obejmować rozliczenie 2/3
wartości nakładów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2000 r., I
CKN 924/98, OSNC 2001, nr 6, poz. 92). Należy się zgodzić ze stroną powodową,
że w tak ujętym pozwie można dostrzec żądanie zasądzenia dochodzonej kwoty
tytułem odszkodowania za szkodę spowodowaną niewykonaniem porozumienia z
dnia 26 kwietnia 2001 r. (art. 471 k.c.).
Inaczej jednak niż przyjął Sąd Okręgowy, zasądzenie dochodzonej kwoty na
tej podstawie nie było możliwe. Wspomniane porozumienie można kwalifikować
jako umowę przedwstępną zawartą przez pozwaną z Fundacją Rozwoju Nauki i
Techniki na rzecz strony powodowej (art. 389 w związku z art. 393 k.c.).
Odpowiedzialność odszkodowawcza strony umowy przedwstępnej z powodu
niezawarcia umowy przyrzeczonej ogranicza się w zasadzie jedynie do naprawienia
szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej, tj. do
pokrycia ujemnego interesu umowy, czyli tego, co miałaby, gdyby nie zawarła
umowy przedwstępnej (art. 390 §1 k.c.), a więc w szczególności do pokrycia
kosztów zawarcia umowy przedwstępnej i kosztów przygotowania zawarcia umowy
przyrzeczonej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1997 r., I
CKN 390/97, nie publ. i z dnia 25 marca 2004 r., II CK 116/03, nie publ.; art. 566 § 1
zdanie drugie oraz art. 574 zdanie drugie k.c.). Odpowiedzialność ta nie może
zatem objąć tego, co strona miałaby, gdyby doszło do ważnego zawarcia umowy
przyrzeczonej i jej wykonania, czyli – innymi słowy – prowadzić do pokrycia
uszczerbku, którego strona ta doznała wskutek niewykonania umowy przyrzeczonej
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2007 r., I PK 356/06, OSNP 2008,
nr 13-14, poz. 193), zasądzenie zaś dochodzonej kwoty na rzecz strony powodowej
w związku z niezawarciem przez pozwaną umowy przyrzeczonej w porozumieniu z
dnia 26 kwietnia 2001 r. oznaczałoby zasądzenie odszkodowania obejmującego
taki właśnie uszczerbek.
Artykuł 390 § 1 zdanie drugie k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 25
września 2003 r. dopuszcza zasądzenie z tytułu uchylenia się od zawarcia umowy
przyrzeczonej odszkodowania przekraczającego granice ujemnego interesu umowy
tylko wtedy, gdy strony w umowie przedwstępnej określiły zakres należnego
odszkodowania w sposób odmienny. Ten przepis nie miał jednak w sprawie
zastosowania; należało stosować art. 390 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w
chwili zawarcia porozumienia z dnia 26 kwietnia 2001 r., wiele zaś argumentów
przemawia za tym, że przepis ten nie dopuszczał żadnego odstępstwa od
przewidzianego w nim ograniczenia odpowiedzialności odszkodowawczej do
ujemnego interesu umowy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 października
1997 r., I CKN 390/97 oraz z dnia 25 marca 2004 r., II CK 116/03), a nawet
przyjęcie, zgodnie z wyrażanym niekiedy poglądem, że przepis ten nie sprzeciwiał
się zasądzeniu odszkodowania przekraczającego zakres ujemnego interesu umowy
w przypadku zastrzeżenia przez strony umowy przedwstępnej kary umownej lub
zadatku, nie mogłoby mieć żadnego wpływu na wynik sprawy, ponieważ w
porozumieniu z dnia 26 kwietnia 2001 r. nie zastrzeżono ani kary umownej, ani
zadatku.
Poza tym, choćby nie istniało przewidziane w art. 390 §1 k.c. ograniczenie
kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika z umowy
przedwstępnej, niewykonanie przez pozwaną porozumienia z dnia 26 kwietnia
2001 r. nie mogłoby przesądzić odpowiedzialności kontraktowej pozwanej w
dochodzonym zakresie. Nieodzowną przesłanką odpowiedzialności przewidzianej w
art. 471 k.c. jest szkoda wynikająca z niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania przez dłużnika. Wynikanie, o którym mowa w art. 471 k.c., zakłada
istnienie powiązania przyczynowego w znaczeniu art. 361 § 1 k.c. między
niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika a
szkodą wierzyciela. Zgodnie z art. 471 k.c., dłużnik jest więc obowiązany w
zasadzie tylko do naprawienia doznanej przez wierzyciela szkody będącej
normalnym następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Strona powodowa, chcąc uzyskać zasądzenie dochodzonej kwoty na podstawie
ogólnych zasad odpowiedzialności kontraktowej, musiałaby zatem wykazać, że
poniosła szkodę w rozmiarze tej kwoty, będącą normalnym następstwem
niewykonania przez pozwaną zobowiązania wynikającego z porozumienia
zawartego w dniu 26 kwietnia 2001 r. Istotnym ogniwem w tym dowodzie musiałoby
być w szczególności wykazanie, że w wykonaniu tego porozumienia umowa
przyrzeczona nie tylko zostałaby zawarta, ale i trwałaby tak długo, że możliwe
byłoby dokonanie w jej ramach podnoszonego przez stronę powodową rozliczenia
poniesionych nakładów.
Wbrew zatem twierdzeniom strony skarżącej, odwołującym się do
niewykonania przez pozwaną zobowiązania wynikającego z porozumienia z dnia 26
kwietnia 2001 r., dochodzona kwota nie mogła być zasądzona na podstawie art.
471 k.c. Bezprzedmiotowe okazały się tym samym również, łączone przez skarżącą
ze wspomnianym zobowiązaniem, zarzuty naruszenia art. 328 § 2, art. 382 i 233
k.p.c. (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2008 r., II PK
48/08, nie publ., z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07, OSNC-ZD 2008, nr D,
poz. 110, z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 160/07, nie publ., i z dnia 29 maja 2007 r., V
CSK 83/07, nie publ.).
W pozwie wszczynającym niniejszą sprawę można ponadto dostrzec,
podlegające rozpoznaniu na podstawie przepisów o nakładach na cudzą rzecz,
żądanie zasądzenia dochodzonej kwoty tytułem zwrotu nakładów na budynek
pozwanej. W sprawach, w których – jak w niniejszej – strony w umowie
przedwstępnej przewidziały podjęcie przez jedną z nich jeszcze przed zawarciem
umowy przyrzeczonej nakładów na rzecz będącą przedmiotem umowy
przyrzeczonej i wydanie jej tej rzeczy, w kwestiach zwrotu nakładów w razie
niezawarcia umowy przyrzeczonej właściwe mogą być różne przepisy. Jeżeli strony
nie zawarły dodatkowych umów, zwrot nakładów powinien podlegać przepisom art.
226-230 k.c., z chwilą bowiem, gdy okaże się, że nie może dojść do zawarcia
umowy przyrzeczonej, upada z mocą wsteczną związane z umową przedwstępną
porozumienie, które stanowiło podstawę prawną nakładów na rzecz mającą być
przedmiotem umowy przyrzeczonej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12
stycznia 1960 r., I CO 40/59, OSN 1960, nr 3, poz. 90). W rezultacie nakłady te
należy kwalifikować jako poczynione przez posiadacza bez tytułu prawnego. W
razie natomiast zawarcia przez strony umowy przedwstępnej dodatkowych umów
dotyczących przedmiotu umowy przyrzeczonej, obejmujących także przewidziane w
umowie przedwstępnej nakłady na ten przedmiot, o kwestiach związanych ze
zwrotem nakładów powinny rozstrzygać właściwe przepisy normujące dodatkowe
umowy (por wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2008 r., V CSK 28/08, nie
publ.).
Z ustaleń Sądu Apelacyjnego wynika, że strony w związku z porozumieniem z
dnia 26 kwietnia 2001 r. i przewidzianymi w nim nakładami na budynek pozwanej
zawarły umowę użyczenia, a następnie – pokrywającą się z nią pod względem
przedmiotowym tylko w pewnym zakresie – umowę najmu pomieszczeń budynku
przez stronę powodową, i wszystkie te nakłady zostały dokonane w czasie trwania
wspomnianych umów, zatem Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał za podstawę oceny
przedawnienia dochodzonych roszczeń o zwrot nakładów przepisy art. 677 i 719
k.c.
W judykaturze wyrażono pogląd, nawiązujący do art. 397 k.z., że hipotezą
normy art. 677 k.c. są objęte jedynie nakłady konieczne obciążające
wynajmującego (art. 662 § 1 i art. 633 k.c.), nie wchodzą natomiast w jej zakres
roszczenia najemcy o zwrot wartości ulepszeń, o których mowa w art. 676 k.c.
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1975 r., II CR 23/75, "Informacja
Prawnicza" 1974, nr 12, poz. 5). Należy jednak aprobować odmienne stanowisko,
obejmujące hipotezą art. 677 k.c. roszczenia najemcy wobec wynajmującego o
zwrot wszelkich nakładów na rzecz, a więc i ulepszeń, czyli również takich
nakładów, o jakie chodzi w sprawie (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada
1980 r., II CR 394/80, OSNCP 1981, nr 7, poz. 134, z dnia 30 listopada 2000 r.,
I CKN 924/98, OSNC 2001, nr 6, poz. 92, i z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CK
362/02, nie publ.). Przemawia za tym przede wszystkim brzmienie art. 677 k.c.,
który inaczej niż jego poprzednik w kodeksie zobowiązań, mówi ogólnie o
roszczeniach najemcy o zwrot nakładów; nie wyodrębnia zatem tylko nakładów
jednego, oznaczonego rodzaju (koniecznych, obciążających wynajmującego) i nie
poddaje jedynie ich określonej regulacji w zakresie przedawnienia roszczeń o zwrot.
Stąd wniosek o objęciu tym przepisem roszczeń najemcy o zwrot wszelkich
nakładów, nie wyłączając nakładów użytecznych w postaci ulepszeń rzeczy.
Regulacja tej treści ma czytelne uzasadnienie funkcjonalne; ułatwia – jak się
wskazuje w piśmiennictwie – szybkie i całkowite zakończenie rozliczeń stron po
ustaniu najmu. Z analogicznych przyczyn również art. 719 k.c. obejmuje zakresem
swego zastosowania roszczenia biorącego do używania przeciwko użyczającemu o
zwrot zarówno nakładów koniecznych, jak użytecznych (art. 713 w związku z art.
753 § 2 k.c.).
W konsekwencji Sąd Apelacyjny, zestawiając dokonane ustalenia faktyczne z
treścią art. 677 i 719 k.c., trafnie uwzględnił zarzut przedawnienia, przepisy te
bowiem zawierają normy szczególne w stosunku do art. 118 k.c. i wyłączają jego
zastosowanie. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną.