Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 125/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Miasta W.
przeciwko "K." Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 listopada 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 maja 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo
oraz orzekającej o kosztach procesu i przekazuje w tym zakresie
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa wnosiła o zasądzenie od strony pozwanej kwoty
1 973 256,97 zł. z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, w tym 1 640 000 zł.
tytułem nienależnego świadczenia oraz 333 256,97zł skapitalizowanych
ustawowych odsetek od tej kwoty za okres od dnia 27 grudnia 2002 r. do dnia
wniesienia pozwu, t.j: 28 lipca 2004 r.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie powództwa zarzucając, że nie ma
podstaw do zwrotu nienależnego świadczenia, bowiem strona powodowa
spełniając je wiedziała, że jest nienależne. Stwierdziła, że nigdy nie przyznała
istnienia dochodzonej pozwem wierzytelności, powoływane w tym przedmiocie
przez stronę powodową pismo z dnia 5 marca 2004 r. stanowiło jedynie
oświadczenie strony pozwanej złożone w trybie art. 499 k.c. o dokonaniu
potrącenia z należnością strony powodowej w kwocie 1 532 710,28 zł.,
wierzytelności strony pozwanej z tytułu kar umownych w wysokości 3 136 208 zł.
W odpowiedzi na pozew strona pozwana wniosła powództwo wzajemne
o zasądzenie na jej rzecz od strony powodowej kwoty 3 798 229,47 zł.
z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, w tym kwoty 3 136 208 zł. z tytułu kar
umownych, kwoty 37 446,30 zł. z tytułu zwrotu poniesionych wydatków na budowę
oraz kwoty 624 575,17 zł. skapitalizowanych ustawowych odsetek.
Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 6 grudnia 2006 r. wyłączył do
odrębnego rozpoznania powództwo wzajemne, a wyrokiem z tej samej daty
rozstrzygając powództwo główne zasądził od strony pozwanej na rzecz strony
powodowej kwotę 1 973 256,97 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 29 lipca
2004 r. oraz kwotę 172 000 zł. tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd Okręgowy ustalił między innymi, że strony w dniu 15 listopada 2002 r.
zawarły umowę o wykonanie zadania inwestycyjnego budowy basenu i sali
sportowej, w której jako wykonawcy występowały również H. spółka z o.o. i B. S.A.,
tworzące ze stroną pozwaną konsorcjum, w którym pozwana była liderem, a
podział zakresu realizacji inwestycji przewidywał jej udział w wysokości 17%.
W dniu 9 grudnia 2002 r. strona pozwana przedstawiła stronie powodowej
pisemną ofertę sprzedaży materiałów oraz konstrukcji przeznaczonych do realizacji
3
zadania inwestycyjnego za kwotę 1 640 000 zł., na co strona powodowa wyraziła
zgodę w dniu 17 grudnia 2002 r. W tym samym dniu strona pozwana wystawiła
fakturę na tę kwotę, powołując się na umowę inwestycyjną z dnia 15 listopada
2002r., strona powodowa zatwierdziła fakturę i przelała kwotę 1 640 000 zł. na
rachunek strony pozwanej. Do wykonania umowy sprzedaży nie doszło, jak również
nie doszło do rozpoczęcia robót budowlanych.
W dniu 30 czerwca 2003 r. strona powodowa wezwała stronę pozwaną do
zwrotu niesłusznie pobranej kwoty 1 640 000 zł. W dniu 14 października 2003 r.
strona pozwana i pozostali uczestnicy konsorcjum wypowiedzieli umowę z dnia
15 listopada 2003 r. z przyczyn leżących po stronie powodowej i zażądali zwrotu
poniesionych kosztów, a w dniu 9 grudnia 2003 r. wezwali stronę powodową do
zapłaty kwoty 3 173 654,30 zł. z tytułu kar umownych. W piśmie z dnia 5 marca
2004 r. skierowanym do strony powodowej strona pozwana dokonała potrącenia
kwoty otrzymanej na zakup materiałów ze swoją należnością z tytułu kar
umownych.
Sąd Okręgowy stwierdził, że przedmiotem jego rozstrzygnięcia jest tylko
powództwo główne, bowiem zgłoszone powództwo wzajemne zostało wyłączone do
odrębnego postępowania, z uwagi na brak przesłanek z art. 204 § 1 k.p.c.
Stwierdził bowiem, że należność dochodzona powództwem głównym nie wynika
z umowy z dnia 15 listopada 2002 r., a z odrębnej umowy sprzedaży materiałów
budowlanych, nie objętej umową inwestycyjną. Należność dochodzona
powództwem wzajemnym nie nadaje się też do potrącenia, bowiem nie jest znana
wysokość roszczeń z tytułu kar umownych przysługujących każdemu z uczestników
konsorcjum. Uznał natomiast za uzasadnione powództwo główne wskazując, że
odrębna od umowy inwestycyjnej umowa sprzedaży materiałów budowlanych
wymagała zastosowania trybu określonego w ustawie z dnia 10 czerwca 1994 r.
o zamówieniach publicznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 664, poz. 72 ze zm.),
którego nie zachowano, co prowadzi do nieważności tej umowy na podstawie art.
72 ust. 2 ustawy i obowiązku zwrotu przez stronę pozwaną świadczenia, które
zgodnie z art. 410 § 2 k.c. jest nienależne, a jako spełnione w wykonaniu nieważnej
czynności prawnej nie jest objęte wyłączeniem z art. 411 pkt.1 k.c.
4
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem z
dnia 8 maja 2008 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
zamiast kwoty 1 973 256,97 zł. zasądził kwotę 1 272 132.01 zł. oraz z tytułu
kosztów procesu zamiast kwoty 90 800 zł. kwotę 76 312 zł., a w pozostałej części
oddalił powództwo i apelację oraz orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji uznał, że sprzedaż materiałów budowlanych była
dokonana w ramach łączącej strony umowy inwestycyjnej, a nie niezależnie od tej
umowy, jak przyjął Sąd Okręgowy. Ponieważ umowa inwestycyjna z dnia
15 listopada 2002 r. nie przewidywała finansowania przez zamawiającego, w toku
wykonywania umowy, kupna materiałów budowlanych, zmiana umowy w tym
przedmiocie wymagała także zachowania przepisów ustawy o zamówieniach
publicznych, zgodnie z art. 76 tej ustawy. Nie zachowanie tych wymagań
doprowadziło do nieważności zmiany umowy w tym zakresie i w konsekwencji
obowiązku zwrotu przez stronę pozwaną nienależnego świadczenia wynikającego
z nieważnej umowy, jak słusznie przyjął Sąd Okręgowy.
Sąd Apelacyjny stwierdził jednak, że pozwany zgłosił zarzut potrącenia
swojej wierzytelności z tytułu kary umownej należnej mu na podstawie § 13 pkt 2
umowy z dnia 15 listopada 2002 r. i podniósł, że odstąpił od umowy z przyczyn
leżących po stronie powodowej, która nie przekazała terenu budowy. Strona
powodowa nie kwestionowała w toku procesu ani faktu złożenia oświadczenia
o potrąceniu ani wysokości kwoty z tytułu kar umownych t.j: kwoty 3 798 229,47 zł.
Skora kara umowna przysługiwała wykonawcy, a więc wszystkim trzem
uczestnikom konsorcjum, należność z tego tytułu powinna być, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, podzielona stosowanie do ustalonego w umowie konsorcjum
procentowego udziału jego uczestników w zakresie rzeczowym inwestycji, co
oznacza, że pozwany może dokonać potrącenia tylko w takiej części, w jakiej
przysługuje mu wierzytelność z tego tytułu, a więc 17% kary umownej, to jest kwotę
533 155,36 zł., którą Sąd potrącił odejmując od kwoty 1 640 000 zł. Do należnej
stronie powodowej po potrąceniu kwoty 1 106 844,70 zł. Sąd Apelacyjny doliczył
kwotę 58 905,21 zł. skapitalizowanych odsetek od kwoty 1 640 000 zł. za okres od
dnia 4 lipca 2003 r., gdy strona powodowa wezwała stronę pozwaną do zapłaty tej
kwoty, do dnia 14 października 2003 r., gdy strona pozwana złożyła oświadczenie
5
o odstąpieniu od umowy oraz kwotę 106 613,40 zł. skapitalizowanych odsetek od
kwoty 1 106 844,70 zł. za okres od dnia 15 października 2003 r., gdy potrącenie
stało się możliwe w wyniku odstąpienia od umowy, do dnia 28 lipca 2004 r.,
w którym wniesiono pozew.
Od powyższego wyroku skargę kasacyjną wniosła strona powodowa,
zaskarżając go w części oddalającej powództwo i orzekającej o kosztach
postępowania apelacyjnego.
Zarzuciła naruszenie przepisów postępowania: art. 386 § 1 k.p.c. przez
częściowe uwzględnienie apelacji strony pozwanej, mimo że była ona
nieuzasadniona oraz dokonanie potrącenia mimo nie podniesienia przez stronę
pozwaną procesowego zarzutu potrącenia, naruszenie art. 386 § 1 w zw. z art. 367
§ 1 k.p.c. art. 78 i art. 176 ust.1 Konstytucji przez częściowe uwzględnienie
bezzasadnej apelacji strony pozwanej i orzeczenie w przedmiocie objętym
powództwem wzajemnym, które zostało wyłączone do odrębnego rozpoznania,
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nie wskazanie
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia o oddaleniu powództwa w zakresie ustawowych odsetek od kwoty
1 272 132,01 zł. od dnia 29 lipca 2004 r. do dnia zapłaty oraz w zakresie
rozstrzygnięcia o karze umownej przez potrącenie tej należności, mimo nie
rozstrzygania o tej należności przez Sąd pierwszej instancji, który wyłączył do
odrębnego rozpoznania powództwo wzajemne dotyczące kary umownej.
W ramach zarzutów naruszenia prawa materialnego strona powodowa
wskazała na naruszenie art. 498 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 499 k.c. przez dokonanie
potrącenia, mimo braku przesłanek przewidzianych w tych przepisach oraz przez
przyjęcie nieprawidłowego zakresu wzajemnego potrącenia w wyniku błędu
rachunkowego przy obliczaniu odsetek a także naruszenie art. 481 § 1 i 2 k.c.
w zw. z art. 482 § 1 k.c. przez nie zasądzenie ustawowych odsetek od kwoty
1 272 132,01 zł. za okres od dnia 29 lipca 2004 r. do dnia zapłaty. Ten ostatni
zarzut strona powodowa cofnęła po dokonaniu przez Sąd Apelacyjny na jej wniosek
wykładni wyroku w zakresie należności z tytułu ustawowych odsetek za powyższy
okres.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Skarga kasacyjna jest skuteczna, bowiem słuszny jest zarzut dokonania
przez Sąd Apelacyjny potrącenia wierzytelności strony pozwanej z tytułu kar
umownych, mimo nie zgłoszenia przez pozwaną procesowego zarzutu potrącenia,
a objęcia tej należności powództwem wzajemnym, które - wyłączone do odrębnego
rozpoznania - nie zostało rozpoznane ani rozstrzygnięte przez Sąd pierwszej
instancji.
Treść odpowiedzi na pozew, powództwa wzajemnego oraz stanowiska
zajmowanego przez stronę pozwaną w toku całego procesu wskazują
jednoznacznie, że mimo złożenia przed procesem oświadczenia o potrąceniu
przysługującej jej należności z tytułu kary umownej z należnością strony
powodowej z tytułu bezpodstawnej zapłaty za materiały budowlane, strona
pozwana w toku procesu nie zgłosiła procesowego zarzutu potrącenia tych
należności, natomiast wniosła powództwo wzajemne o całą wierzytelność
przysługującą jej z tytułu kar umownych i wydatków poniesionych na realizację
inwestycji.
Zgodnie z art. 499 k.c., potrącenie jest dokonane przez złożenie drugiej
stronie oświadczenia woli o potrąceniu. Jednakże tę jednostronną czynność prawną
o skutkach materialnoprawnych należy odróżnić od procesowego zarzutu
potrącenia, który powinien w procesie przybrać postać stanowczego
i jednoznacznego oświadczenia procesowego, bowiem pozwanemu w takiej
sytuacji przysługuje wybór formy obrony: procesowy zarzut potrącenia lub
powództwo wzajemne (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia
25 czerwca 1997 r. III CKN 116/97, OSNC 1997/11/185, z dnia 18 kwietnia 2000 r.
III CKN 720/98, nie publ., z dnia 2 maja 2004 r. I CK 666/03, OSNC 2005/5/86,
z dnia 28 kwietnia 2005 r. III CK 540/04, nie publ. i z dnia 3 października 2008 r.
II PK 30/08, nie publ.). Jeżeli, mimo dokonanego przez dłużnika potrącenia,
wierzyciel wytacza powództwo o swoją wierzytelność, jak miało to miejsce
w rozpoznawanej sprawie, to znaczy, że kwestionuje wierzytelność zgłoszoną do
potrącenia. Dłużnikowi przysługuje wówczas wybór sposobu obrony oraz sposobu
realizacji swojej wierzytelności: może bądź zgłosić procesowy zarzut potrącenia,
bądź wytoczyć powództwo wzajemne, a jeżeli jego wierzytelność jest wyższa, może
połączyć obie formy i żądać potrącenia do wysokości wierzytelności powoda,
7
a o resztę wytoczyć powództwo wzajemne. Obie te formy procesowej obrony
mogą być podjęte przez pozwanego jedynie w ściśle określonym czasie:
powództwo wzajemne może być wytoczone tylko w czasie wskazanym w art. 204
§ 1 k.p.c. i tylko jeżeli zachodzą warunki określone w tym przepisie, natomiast
zarzut potrącenia zasadniczo może być zgłoszony przez pozwanego jedynie do
chwili zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji, a wyjątkowo, gdy
wykaże, że nie mógł tego uczynić w tym czasie - do chwili zamknięcia rozprawy
przed sądem drugiej instancji (art. 381 k.p.c.). Każda z tych form obrony ma inne
skutki: wyrok wydany w sprawie, w której sąd uwzględnił zarzut potrącenia nie jest
rozstrzygnięciem o wierzytelności zgłoszonej do potrącenia i nie korzysta w tym
zakresie z powagi rzeczy osądzonej, natomiast przy powództwie wzajemnym sąd
rozstrzyga osobno o powództwie głównym i osobno o powództwie wzajemnym
i oba te rozstrzygnięcia korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Z uwagi na te
odrębności i prawo wyboru przysługujące pozwanemu, niedopuszczalne jest
dokonanie przez sąd potrącenia wierzytelności, jeżeli pozwany jednoznacznie nie
zgłosił procesowego zarzutu potrącenia lecz wytoczył powództwo wzajemne
o wierzytelność potrąconą przed procesem. Jest to tym bardziej niedopuszczalne
w wyroku sądu drugiej instancji w sytuacji, gdy sąd pierwszej instancji w ogóle nie
orzekał o powództwie wzajemnym, bowiem wyłączył je do odrębnego rozpoznania,
a pozwany ani w pierwszej ani w drugiej instancji nie zgłosił zarzutu potrącenia.
Taka sytuacja miała miejsce w rozpoznawanej sprawie. Nie ulega
wątpliwości, że strona pozwana dokonała wyboru formy obrony oraz dochodzenia
swojej wierzytelności nie zgłaszając procesowego zarzutu potrącenia lecz
wytaczając powództwo wzajemne o całą jej wierzytelność nie tylko z tytułu kar
umownych ale także z tytułu wydatków poniesionych na realizację inwestycji, co do
których nie wiadomo, czy były objęte przedprocesowym oświadczeniem pozwanej
o potrąceniu. Sąd pierwszej instancji nie poczynił żadnych ustaleń ani nie
rozstrzygał o tych wierzytelnościach w żadnej formie, przekazując powództwo
wzajemne do odrębnego rozpoznania. Apelacja strony pozwanej, z oczywistych
względów, nie obejmowała powództwa wzajemnego, nie zawierała też
oświadczenia o zgłoszeniu procesowego zarzutu potrącenia, którego pozwany nie
zgłosił też w późniejszym okresie postępowania apelacyjnego. Sąd Apelacyjny nie
8
miał zatem żadnych podstaw do uwzględnienia nieistniejącego procesowego
zarzutu potrącenia i dokonania potrącenia w zakresie części wierzytelności strony
pozwanej z tytułu kar umownych oraz wydatków na inwestycję. Uwzględnienie
apelacji strony pozwanej w tej części było zatem bezpodstawne, co trafnie zarzuca
skarżąca wskazując na naruszenie art. 386 § 1 k.p.c. Z tych względów uzasadniony
jest także kasacyjny zarzut naruszenia art. 498 w zw. z art. 499 k.c.
Nie można również odmówić słuszności zarzutowi naruszenia w tym
zakresie art. 328 § 2 k.p.c. przez nie wskazanie w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku ustaleń faktycznych leżących u podstaw potrącenia, a więc ustaleń
dotyczących istnienia i wysokości wierzytelności zgłoszonych do potrącenia oraz
tego, komu wierzytelności te przysługiwały i w jakim zakresie, zważywszy, że
strona pozwana wskazywała na wierzytelności zarówno z tytułu kar umownych jak
i wydatków na inwestycję, a Sąd Apelacyjny swoje rozważania ograniczył jedynie
do wierzytelności z tytułu kar umownych, nie dokonując żadnych ustaleń ani nie
rozważając komu i w jakim zakresie przysługiwała wierzytelność z tytułu wydatków
inwestycyjnych oraz czy była przedmiotem oświadczenia o potrąceniu złożonego
przed procesem. Nie przedstawił też precyzyjnego rozliczenia dochodzonych przez
obie strony skapitalizowanych odsetek. Uchybienia te, dotyczące merytorycznego
rozstrzygnięcia o wierzytelnościach stron, o tyle jednak nie mają decydującego
znaczenia, że, jak wskazano wyżej, niedopuszczalne było w ogóle rozstrzyganie
przez Sąd Apelacyjny o wierzytelności strony pozwanej z tytułu kar umownych
i wydatków na inwestycje przez dokonanie jej potrącenia przy braku procesowego
zarzutu w tym przedmiocie i wniesieniu powództwa wzajemnego o potrąconą
wierzytelność, które nie zostało jeszcze rozpoznane.
Biorąc to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił
wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazał sprawę w tym zakresie
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).