Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 273/09
POSTANOWIENIE
Dnia 3 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z wniosku K.R.
przy uczestnictwie W.R.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 30 grudnia 2008 r., sygn. akt [..],
uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie II (drugim)
w części oddalającej apelację wnioskodawczyni od
postanowienia Sądu Rejonowego w S. z dnia 25 września 2008 r.
obejmującego określenie składnika majątku wspólnego
opisanego w punkcie 4 (czwartym) i w tym zakresie przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w S.
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w S. w sprawie z wniosku K.R. z udziałem W.R. o podział
majątku wspólnego postanowieniem wstępnym z dnia 25 września 2008 r. ustalił,
że w skład majątku wspólnego K.R. i W.R., objętego małżeńską wspólnością
ustawową, która ustała wobec orzeczenia rozwodu wyrokiem Sądu Okręgowego w
S. z dnia 11 grudnia 2006 r. wchodzi w szczególności wierzytelność z tytułu
poczynionego z majątku wspólnego nakładu na majątek osobisty uczestnika równa
wartości rynkowej 1757 udziałów w „T.” Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
oraz taka wierzytelność na majątek osobisty wnioskodawczyni równa rynkowej
wartości 180 udziałów w opisanej wyżej spółce.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że K.R. i W.R. zawarli związek małżeński w
dniu 5 sierpnia 1978 r. Po zawarciu związku małżeńskiego uczestnik postępowania
W.R. do roku 1989 pracował w przedsiębiorstwie państwowym „T.". W lipcu 1992
roku został ogłoszony konkurs na stanowisko dyrektora firmy państwowej „T."
powstałej z odłamu firmy T., na bazie majątku tego przedsiębiorstwa. W.R.
przystąpił do konkursu i wygrał go, będąc następnie dyrektorem tego
przedsiębiorstwa państwowego do roku 1993. Od początku powstania spółki W.R.
pełnił funkcję prezesa jej zarządu.
W roku 1995 „T.” miał 120 udziałowców obejmujących wszystkie 7841
udziałów. W momencie powstania spółki uczestnik W.R. nabył 256 udziałów o
wartości łącznej 128.000.000 złotych przed denominacją. W.R. w okresie od 1996 r.
do 2002 r. skupował udziały od innych udziałowców. W roku 2003 i 2007 nabył
jeszcze ostatnie udziały w ilości kilkunastu. Ostatecznie skupił w swoim ręku 2127
udziałów. W.R. sam zawierał umowy kupna udziałów bez obecności
wnioskodawczyni. Na zakup udziałów przeznaczał przede wszystkim środki z
dywidend, pożyczek z kasy zapomogowo pożyczkowej oraz ze swojego
wynagrodzenia za pracę. Z ustaleń poczynionych przez Sąd pierwszej instancji
wynika, że wnioskodawczyni K.R. wiedziała, że jej mąż inwestuje w zakup udziałów
spółki, której był prezesem ich wspólne pieniądze, ale nigdy aż do czasu kryzysu
3
małżeńskiego stron tj. przełomu 2004 i 2005 roku nie domagała się dopuszczenia
jej do aktywnego uczestnictwa w działalności przedmiotowej spółki.
Strony z małżeństwa mają jednego syna P., któremu w dniu 30 grudnia 2002
roku W.R. darował 190 udziałów w spółce „T.", z racji pobierania nauki przez niego
na studiach o kierunku biznesowym.
Kryzys w małżeństwie wnioskodawczyni i uczestnika rozpoczął się w drugiej
połowie 2005 roku. Wtedy też K.R. zaczęła domagać się, aby mąż przeniósł na jej
rzecz część udziałów w spółce „T.". W dniu 10 maja 2005 roku doszło do zawarcia
umowy darowizny, na mocy której W.R. darował swojej żonie K.R. 180 udziałów w
przedmiotowej spółce. Od tego momentu K.R. brała udział w zgromadzeniu
wspólników.
W dniu 11 grudnia 2006 roku wyrokiem Sądu Okręgowego w S. małżeństwo
W. i K.R. zostało rozwiązane przez rozwód z winy obu stron.
Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd pierwszej instancji
uznał, że zachodzi potrzeba wydania postanowienia wstępnego w celu
rozstrzygnięcia spornej kwestii przynależności do majątku wspólnego nabywanych
wyłącznie przez W.R. w trakcie trwania związku małżeńskiego uczestników za
środków pochodzących z tego majątku, udziałów w spółce z o.o. „T.". Poza sporem
było bowiem, że od początku istnienia tej spółki wyłącznie uczestnik postępowania
początkowo obejmował jako pracownik, a potem skupował udziały od innych
pracowników spółki, przeznaczając na ten cel środki ze swojego wynagrodzenia za
pracę, dywidendy wypłaconej ze spółki, a także pieniądze uzyskane z pożyczek z
kasy zapomogowo-pożyczkowej, spłacanych także z wynagrodzenia za pracę
uczestnika.
Sąd Rejonowy zwrócił uwagę na rozbieżne, zarówno w doktrynie jak
i orzecznictwie stanowiska, co do przynależności do majątku wspólnego udziałów
nabytych przez jednego z małżonków ze środków pochodzących z tego majątku.
Wskazał, że są zwolennicy poglądu zgodnie z którym należy respektować
generalną normę art. 31 k.r.i.o., to zaś oznacza, że jeśli udziały w spółce prawa
handlowego zostały nabyte ze środków pochodzących z majątku wspólnego
małżonków, to wchodzą w konsekwencji takiego nabycia do majątku wspólnego
4
i oboje małżonkowie stają się wspólnikami spółki, nawet wówczas gdy nabycia
formalnie dokonuje tylko jedno z nich. Inny pogląd zakłada zaś, że zakup udziałów
w spółce przez jednego z małżonków za środki z majątku wspólnego powoduje,
iż wspólnikiem staje się jedynie małżonek będący stroną takiej czynności prawnej,
ale wszelkie prawa majątkowe z tym związane wchodzą do majątku wspólnego.
W doktrynie prezentowane jest także stanowisko zakładające, iż nabyte przez
jednego z małżonków udziały w spółce z o.o. wchodzą do majątku osobistego tego
małżonka albowiem jest to nierozerwalnie związane z wykonywaniem praw
korporacyjnych wspólnika. Samo nabycie jest zaś związane z uprzednim
przesunięciem środków na ten cel przeznaczonych z majątku wspólnego do
osobistego. Sąd pierwszej instancji przywołał również w tym względzie stanowisko
Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 5 października 2005 roku, IV CK
99/05, OSNC 2006/7-8/127, że udział w spółce z o.o. nabyty przez jednego
z małżonków ze środków z majątku wspólnego, może stać się składnikiem tego
majątku, jeżeli małżonkowie tak postanowili (art. 184 k.h. oraz 184 k.s.h.). Wobec
tego zasadą jest przynależność tak nabytego udziału do majątku osobistego
małżonka, który dokonał nabycia. Odstąpienie zaś od tej reguły następuje jedynie
w przypadku zawarcia przez małżonków umowy o przynależności takiego udziału
do majątku wspólnego.
Sąd Rejonowy w postanowieniu wstępnym podzielił ten pogląd i wskazał,
że wnioskodawczyni nie udowodniła faktu istnienia porozumienia i nie była
w żadnej mierze zainteresowana nabywaniem tych udziałów, zwłaszcza
w początkowej fazie powstawania spółki i dalej aż do czasu zaistnienia kryzysu
małżeńskiego, który ostatecznie doprowadził do rozwodu. Sąd milczenie
wnioskodawczyni i dokonywania czynności nabycia udziałów za jej wiedzą ocenił
jako zgodę na dokonanie nakładów poprzez przesunięcie środków finansowych
z majątku wspólnego do majątku osobistego uczestnika. Jest to czynność prawnie
dopuszczalna nawet w trakcie trwania małżeństwa w świetle uchwały składu
7 sędziów S.N. z dnia 10 kwietnia 1991 r., III CZP 76/90 OSNCP 1991, Nr 10-K2,
poz. 117). Wierzytelność z tego tytułu podlega zaś rozliczeniu między małżonkami
w trybie art. 45 k.r.i.o. stosowanego w drodze analogii.
5
Sąd Rejonowy odnosząc się do kwestii zasad, które należy stosować przy
ustaleniu wartości nakładu z majątku wspólnego odwołał się do poglądu
wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 marca 2008 r. w sprawie
III CZP 9/08 (OSNC 2009/4/54), że wartość nakładu z majątku wspólnego
małżonków na nabycie należącego do jednego z nich udziału w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością ustala się według ceny rynkowej tego udziału.
Powyższe orzeczenie zostało zaskarżone zarówno przez wnioskodawczynię
jak i przez uczestnika postępowania. Wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię, a w konsekwencji nietrafne zastosowanie art.
31 § 1, art. 33 i 35 k.r.o. przez przyjęcie, że udziały w spółce z o.o. „T." w liczbie
1937 w odpowiedniej ich ilości stanowią majątek odrębny każdego z byłych
małżonków, a strony mogą jedynie rozliczać nakłady z majątku wspólnego na
majątek odrębny każdego z nich.
Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 30 grudnia 2008 r. oddalił obie
apelacje uznając je za bezzasadne. Podzielił zasadniczą ocenę Sądu Rejonowego,
co do statusu prawnego udziałów spółce z o.o. W ramach rozpatrywanej kolizji dóbr
– z jednej ochrony majątku małżonków, samej rodziny, a z drugiej strony ochrony
interesów podmiotów gospodarczych, w których uczestniczą lub mogą uczestniczyć
inne osoby, nie można – zdaniem sądu – przyjąć prymatu przepisów k.r.o. nad
przepisami prawa regulującymi działalność spółek handlowych – w tym spółki z o.o.
a członkowie danej korporacji gospodarczej muszą mieć pewność czy kupowane
przez członka udziały stanowią tylko jego własność. Bez przyjęcia jasnej zasady, że
jest to majątek osobisty nabywcy, o ile nic innego nie wynika z umowy ich nabycia,
wprowadza się element niepewności – na wypadek zwłaszcza konfliktu
małżeńskiego – i pozbawia się pozostałych udziałowców możliwości podjęcia
stosownych decyzji (np. wycofanie oferty sprzedaży udziałów, wycofanie się ze
spółki w przewidywaniu jej zagrożenia konfliktem małżeńskim przekładającym się
na działalność spółki).
Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia
w części oddalającej jej apelację odnoszącą się do przyjęcia, że w skład majątku
wspólnego wchodzą jedynie wierzytelności z tytułu poczynionych z majątku
6
wspólnego nakładów na majątek osobisty wnioskodawczyni i uczestnika
postępowania a odnoszących się odpowiednio do 180 i 1757 udziałów w spółce „T.”
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, wskazując jako podstawę kasacyjną
naruszenie przepisów prawa materialnego przez błędną jego wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, tj. art. 31 § 1, 33 i 35 kr. i op. oraz art. 1831
i art. 184
k.s.h., przy czym z uzasadnienia tej podstawy skargi kasacyjnej można wnosić, iż
skarżąca zarzuca naruszenie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w
aktualnie obowiązującym brzmieniu.
Zarzucając powyższe skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia z jednoczesnym wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy,
a mianowicie ustalenia, że łącznie 1.937 udziałów „T.” sp. z o.o. wchodzi w skład
majątku wspólnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadnicze znaczenie dla oceny skargi kasacyjnej ma rozstrzygnięcie
kwestii przynależności do majątku wspólnego lub odrębnego (osobistego) jednego
z małżonków udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nabytych ze
środków pochodzących z majątku wspólnego.
Ze względu na daty objęcia i nabycia przedmiotowych udziałów, do skutków
tych zdarzeń, także, co do przynależności do majątku wspólnego nabytych
w drodze czynności prawnych udziałów w spółce, mają przede wszystkim
zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu
obowiązującym do dnia 20 stycznia 2005 r. Wprawdzie przepis art. 5 ust. 1 ustawy
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) nakazuje stosować nowe
przepisy m.in. także do stosunków majątkowych małżonków powstałych przed jej
wejściem w życie (tj. przed 20 stycznia 2005 r.) ale tylko wówczas, jeżeli przepisy
art. 5 ust. 2-7 nie stanowią inaczej. Według jednego z wyjątków, zawartego w art.5
ust. 2, o zaliczeniu w ramach wspólności ustawowej do majątku wspólnego lub
majątków osobistych przedmiotów majątkowych nabytych przed dniem wejścia
w życie wymienionej ustawy zmieniającej, tj. przed dniem 20 stycznia 2005 r.
decydują dotychczasowe przepisy. Pomimo wprowadzonych z dniem 20 stycznia
7
2005 r. zmian do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, obejmujących wymienione
w skardze kasacyjnej art. 31 i 33 k.r. i op., zasady kwalifikowania do dorobku lub
majątku wspólnego przedmiotów majątkowych nabytych w czasie w czasie trwania
wspólności majątkowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich ze
środków pochodzących z majątku wspólnego nie uległy zmianie. Poza tym istotne
w sprawie zasady przynależności poszczególnych składników do majątku
odrębnego (osobistego) nie uległy zmianom każdego z małżonków, a to pozwala
podjąć ocenę słuszności zarzutu uznania udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością nabytych przez jednego z małżonków ze środków
pochodzących z majątku wspólnego za składnik majątku osobistego.
Z jednoznacznych ustaleń faktycznych Sądu II instancji wynika, że udziały
w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zostały nabyte przez uczestnika ze
środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków. Z tym faktem wiąże się
konieczność analizy dwóch różnych działów prawa cywilnego a mianowicie prawa
handlowego i rodzinnego i opiekuńczego. Pojawiające się dotychczas na tym tle
trudności interpretacyjne doprowadziły do zmian kodeksu spółek handlowych
polegających na wprowadzeniu art. 1831
i podobnego art. 3321
dotyczącego spółki
z akcyjnej, które miały wyeliminować wątpliwości związane z objęciem udziałów
(akcji) przez małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej. Zmiany
zostały jednak wprowadzony do kodeksu spółek handlowych dopiero dnia
15 stycznia 2004 r. (art. 7 ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy –
Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw – Dz. U. Nr 229,
poz. 2276) i dlatego nie mają one zastosowania do nabywania przez uczestnika
w okresie od 1996 r. do 2003 r. udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością. Zmiana stanu prawnego w tej części ma jednak ten walor,
że może stanowić dodatkowe wsparcie dla dotychczasowej wykładni norm prawa
rodzinnego na tle obowiązującego wówczas w innej wersji kodeksu spółek
handlowych.
Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r.
(sygn. akt II CSK 446/08, niepubl.), wydanym w podobnym stanie faktycznym
i prawnym tyle, że w odniesieniu do nabycia akcji imiennych przez jednego
z małżonków ze środków pochodzących z majątku wspólnego. Przyjął w nim,
8
że akcje te wchodzą w skład majątku wspólnego a akcjonariuszem staje się tylko
małżonek uczestniczący w tej czynności. Stanowisko i zawartą w tym wyroku
argumentację, które mają odpowiednie zastosowanie do nabycia udziałów w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością podziela w całości Sąd Najwyższy w obecnym
składzie.
W doktrynie i orzecznictwie podejmowane były różne próby rozwiązania
problemu przynależności akcji (udziałów) nabytych przez jednego z małżonków ze
środków pochodzących z majątku wspólnego do tego majątku lub majątku
odrębnego małżonka, który był stroną czynności prawnej dotyczącej objęcia lub
nabycia akcji (udziałów).
Według jednej koncepcji, akcje (udziały) nabyte w ten sposób wchodziły do
majątku odrębnego małżonka, który był stroną umowy. Opierała się ona na
założeniu niezbywalności praw korporacyjnych wynikających z udziału lub akcji
i zakazie ich rozszczepiania z wynikającymi z tych samych udziałów lub akcji
prawami majątkowymi. Podobne do tej koncepcji poglądy, uzasadniające
przynależność udziału, akcji do majątku odrębnego, przewidywały pierwotne
przesunięcia z majątku wspólnego do majątku odrębnego małżonka będącego
wobec spółki stroną czynności prawnej traktowane jako nakłady podlegające
rozliczeniu na podstawie art. 45 k.r. i op. (por. uchwałę Sądu najwyższego z dnia
15 września 2004 r. III CZP 46/04, OSNC 2005/8/152). Trafnie podniósł Sąd
Najwyższy w wymienionym wyżej wyroku, że przyjęcie któregokolwiek z tych
rozwiązań, prowadziłoby, do sprzecznego z art. 32 k.r. i op. (obecnie art. 31 § 1
k.r. i op.) uszczuplenia majątku wspólnego, który zaliczał do majątku wspólnego
małżonków przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej
przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Uszczuplenie to następowałoby
nie tylko w chwili objęcia akcji (udziałów) przez jednego z małżonków, ale
rozciągałoby się także na przypadki obrotu akcjami (udziałami). Środki uzyskane
w zamian za zbyte akcje (udziały) także wchodziłyby do majątku odrębnego
jednego z małżonków. Poza tym należy uwzględnić, że zbywalność udziałów lub
akcji spółek kapitałowych jest regułą wyrażoną wprost w art. 182 § 1 i art. 337 § 1
k.s.h.
9
Kolejnej, prezentowanej w literaturze koncepcji, uznającej przynależność
nabytych w tych samych okolicznościach udziałów (akcji) do odrębnej masy
majątkowej zasadnie zarzuca się, że kodeks rodzinny i opiekuńczy nie przewidywał
istnienia takiego majątku poza majątkiem wspólnym i odrębnym.
W wyroku z dnia 20 maja 1999 r. Sąd Najwyższy (I CKN 1146/97, OSNC
1999/12/209) słusznie odrzucił inną koncepcję, w myśl której pokrycie udziału
(podobnie akcji) z majątku wspólnego miałoby przesądzać o uczestnictwie w spółce
w charakterze wspólników (akcjonariuszy) obojga małżonków. Wskazał na
aprobowaną w literaturze i orzecznictwie konstrukcję nabywania wierzytelności,
kiedy stroną czynności prawnej wywołującej ten skutek jest tylko jeden
z małżonków. Według niej, tylko ten małżonek staje się stroną stosunku prawnego,
a współmałżonek staje się jedynie współuprawnionym z tytułu nabytej
wierzytelności, która wchodzi do majątku wspólnego. Sąd Najwyższy przyjął,
że jakkolwiek w rozważanej sytuacji nabyty udział (akcja) wchodzi do majątku
wspólnego, to jednak wspólnikiem (akcjonariuszem) w spółce staje się tylko
małżonek będący uczestnikiem czynności prawnej i nabywcą udziału (akcji).
Za trafnością tego poglądu przemawia dwoisty, majątkowy i przeciwstawiany mu
korporacyjny charakter praw i obowiązków związanych z udziałem w spółce.
Przedmiotem majątku wspólnego mogą być tylko prawa (obowiązki) o charakterze
majątkowym, natomiast prawa korporacyjne wykonuje tylko małżonek, nabywca
udziału. Jednak i ta konstrukcja została poddana krytycznej ocenie ze względu na
podkreślany w literaturze prawa handlowego, zakaz rozszczepienia udziału
w spółce, który powinien stanowić nierozerwalną całość i związane z nim
poszczególne prawa nie mogą być przenoszone bez jednoczesnego przeniesienia
członkostwa w spółce.
Właściwe rozważania należy poprzedzić uwagą, że przepisy prawa
handlowego, jak też przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w brzmieniu
obowiązującym w okresie nabywania spornych udziałów, nie regulowały i nie
regulują bezpośrednio problematyki przynależności do majątku wspólnego,
udziałów lub akcji w spółkach kapitałowych, nabytych ze środków pochodzących
z majątku wspólnego.
10
Kodeks spółek handlowych, pomimo tego, że dopuszcza przysługiwanie
udziałów (akcji) niepodzielnie kilku osobom (art. 184 § 1, art. 333 § 2) rozstrzyga
jedynie o sposobie i zakresie wykonywania wobec spółki praw udziałowych przez
współuprawnionych. Sama regulacja tego zagadnienia oznacza, że możliwe jest
nabycie udziału (akcji) w drodze czynności prawnej przez oboje małżonków, jak
i możliwe jest uzyskanie przez nich statusu współuprawnionego wspólnika lub
akcjonariusza zbiorowego. Wówczas obowiązkiem współwłaścicieli udziałów (akcji)
jest wskazanie wspólnego wobec spółki przedstawiciela.
Dlatego należy ponownie sięgnąć do aprobowanego w literaturze
i orzecznictwie poglądu, do którego nawiązał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
20 maja 1999 r., że gdy czynność prawna została dokonana przez jednego
z małżonków, stroną tej czynności jest tylko ten małżonek, który złożył
oświadczenie woli kreujące (w przypadku nabycia pochodnego akcji) lub
współkształtujące (w przypadku złożenia o objęciu akcji przy zakładaniu spółki lub
podwyższeniu kapitału zakładowego) dany stosunek prawny (por. też uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 24 września 1970 r., III CZP 55/70, OSPiKA 1973/6/120
oraz uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 28 marca 1979 r., III CZP 15/79,
OSNC 1980/4/63). Skoro czynności prawne zostały dokonane przez jednego
z małżonków w imieniu własnym – tylko ten małżonek pozostaje w stosunku
prawnym ze spółką, co w rozpoznawanej sprawie oznaczało, że wspólnikiem spółki
„T.” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w związku z objęciem udziałów lub ich
nabyciem od osób trzecich był uczestnik W.R. Wspólnikami w spółce z
ograniczoną odpowiedzialnością stają się tylko osoby, które objęły – zgodnie z art.
157 § 1 pkt 5, 257 § 3, 258 § 2, 259 k.s.h. – udziały w kapitale zakładowym spółki,
albo nabyły udziały od dotychczasowych wspólników w sposób określony w art. 182
k.s.h. Tylko te osoby zostają wpisane do księgi udziałów (art. 188 § 1 k.s.h.). W ten
sposób określa się jasno skład osobowy spółki. Tę sferę, obejmującą stosunki
pomiędzy wspólnikami a spółką, określaną w literaturze, jako sferę zewnętrzną,
reguluje kodeks spółek handlowych. Przepisy te nie rozstrzygają kwestii
majątkowych, stosunków wewnętrznych pomiędzy małżonkami i przynależności
akcji do określonego majątku, jak również sposobu zarządzania tym majątkiem.
Jest to przedmiot regulacji prawa rodzinnego.
11
Według art. 32 § 1 k.r. i op. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 stycznia
2005 r.), któremu obecnie odpowiada art. 31 § 1 zd. 1 k.r. i op., do majątku
wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Dla wejścia do
majątku wspólnego ma jedynie znaczenie czas nabycia praw majątkowych.
Jeśli środki na nabycie pochodzą z majątku wspólnego, nie ma też znaczenia, czy
stroną czynności prawnej, której skutkiem jest nabycie składnika majątku
wspólnego są oboje małżonkowie, czy tylko jeden z małżonków. Dlatego nie można
zaakceptować poglądu wyrażonego w wyroku Sądu najwyższego z dnia
5 października 2005 r. (sygn. akt IV CK 99/05, OSNC 2006/7-8/127), który podzielił
sąd drugiej instancji, że udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nabyty
przez jednego z małżonków ze środków z majątku wspólnego, może stać się
składnikiem tego majątku tylko wtedy, gdy małżonkowie tak postanowili. Wejście do
majątku wspólnego jest bowiem ustawową konsekwencją (art. 32 § 1 k.r. i op.
a obecnie art. 31 § 1 zd. 1 k.r. i op.) nabycia określonego składnika majątkowego
ze środków stanowiących majątek wspólny w czasie trwania wspólności
majątkowej. Z tych względów należy przyjąć, iż udziały nabyte przez W.R. weszły
do jego majątku wspólnego z K.R.
Jak podniósł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r., za
dopuszczalnością konstrukcji rozdzielenia sfery zewnętrznej, czyli stosunków
pomiędzy akcjonariuszem a spółką oraz sfery wewnętrznej pomiędzy
współmałżonkami – prezentowaną również w literaturze przedmiotu – przemawiają
opisane już zmiany kodeksu spółek handlowych wprowadzone ustawą z dnia
23 grudnia 2003 r., polegające na wprowadzeniu nowego art. 1831
oraz 3321
k.s.h.
Pierwszy przewiduje, że umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może
ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika
w przypadku, gdy udział lub udziały objęte są wspólnością małżeńską. Art. 3321
k.s.h. dopuszcza statutowe wyłączenie uznania za akcjonariusza współmałżonka
osoby nabywającej akcje, które stanowią część majątku wspólnego. Pomimo różnej
treści tych norm, stanowiącej jeden z elementów formułowanych w doktrynie
krytycznych ocen wprowadzonych rozwiązań, na użytek rozpoznawanej sprawy
wystarczy wskazać, że w obu spółkach ustawa przez odpowiednie brzmienie
12
umowy lub statutu spółki dopuszcza, aby tylko jeden z małżonków został
wspólnikiem lub akcjonariuszem spółki, pomimo że udziały lub akcje jako nabyte ze
środków majątku wspólnego wchodzą w skład tego majątku.
To swoiste rozdzielenie sfery zewnętrznej obejmującej stosunki pomiędzy
spółką a wspólnikami oraz sfery wewnętrznej obejmującej stosunki pomiędzy
małżonkami różni się od przyjętego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja
1999 r. dualistycznego rozszczepienia udziału na prawa i obowiązki majątkowe
oraz prawa i obowiązki korporacyjne. Należy bowiem uwzględnić niejednolitą
naturę praw organizacyjnych, albowiem część z nich służy tak dalece
zabezpieczeniu lub wykonywaniu prawa majątkowych, że nawet określa się je jako
prawa organizacyjno-majątkowe. Tytułem przykładu można wskazać głosowanie
dotyczące sposobu podziału zysku w spółce albo też zaskarżenie do sądu uchwały
zgromadzenia wspólników w tym przedmiocie. Poza tym trzeba uwzględnić,
że prawa majątkowe w spółce kapitałowej mogą być realizowane wyłącznie
za pomocą praw korporacyjnych a te przysługiwałyby wyłącznie temu małżonkowi,
który był stroną czynności prawnej prowadzącej do nabycia akcji.
Z tych względów, podzielając stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone
w wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r. należy uznać, że tak jak akcje, również udziały
nabyte przez jednego małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego
wchodzą w skład tego majątku, a wspólnikiem staje się tylko małżonek będący
stroną czynności prowadzącej do nabycia udziałów.
W związku z podniesieniem w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 35
k.r.i op. trzeba wskazać, że w uchwale z dnia 10 kwietnia 1991 r. (w sprawie sygn.
akt III CZP 76/90, OSNC 1991/10-12/11) Sąd Najwyższy przyjął, że czasie trwania
wspólności majątkowej dopuszczalne jest rozporządzenie przez małżonka
przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku
odrębnego drugiego małżonka. Podkreślił jednocześnie, że sprzeczne z art. 35
k.r. i op. i w konsekwencji nieważne będą jedynie takie czynności prawne między
małżonkami odnoszące się do składników majątku wspólnego, których treść i cel
wskazują, że zmierzają do podziału majątku wspólnego w czasie trwania
wspólności ustawowej, bądź stanowią rozporządzenie udziałem, który w razie
13
ustania wspólności przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub
w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Małżonkom żyjącym
w ustroju wspólności ustawowej wolno zatem rozporządzać wzajemnie
przedmiotami majątkowymi należącymi do majątku wspólnego, chyba
że rozporządzenia te miałyby praktycznie biorąc skutek niedopuszczalnego
w czasie trwania wspólności podziału tego majątku, zabronionego przez art. 35
k.r.o. Pogląd ten, aktualny także na gruncie obecnego stanu prawnego, podziela
Sąd Najwyższy w obecnym składzie (por. też postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2008 r. II CSK 451/07 niepubl.).
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. uchylił postanowienie w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.