Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 101/09
POSTANOWIENIE
Dnia 4 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z urzędu
przy uczestnictwie Jerzego G. i Leszka N.
o wykreślenie wpisu hipoteki przymusowej łącznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 grudnia 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 6 sierpnia 2009 r.,
„Czy w przypadku hipoteki przymusowej łącznej wpisanej z urzędu
w wielu księgach wieczystych dopuszczalnym jest utrzymanie
w mocy wpisu hipoteki łącznej jedynie w części ksiąg, jeżeli po
rozpoznaniu i prawomocnym wykreśleniu tej hipoteki z pozostałych
ksiąg, na etapie postępowania apelacyjnego, nastąpiła zmiana
okoliczności polegająca na uchyleniu prawomocnego orzeczenia
stanowiącego podstawę wykreślonego wpisu?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się w następujących
okolicznościach: wierzyciel – Leszek N. przed wytoczeniem powództwa o zapłatę
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej „R.” w M. uzyskał w dniu 27 listopada 2000 r.
zabezpieczenie roszczenia pieniężnego m.in. przez obciążenie hipoteką przymusową
udziałów Spółdzielni „R.” w dwóch nieruchomościach, dla których prowadzone są
księgi wieczyste Kw 13611 i Kw 6757. Z nieruchomości tych wydzielane były następnie
lokale stanowiące przedmiot odrębnej własności. Do ich ksiąg wieczystych
dokonywano stosownych wpisów hipoteki zabezpieczającej roszczenie Leszka N.
Tak też, z mocy uregulowania zawartego w art. 76 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361 ze zm. dalej powoływana jako „u.k.w.h.”), w wyniku wyodrębnienie garażu
stanowiącego samodzielny lokal użytkowy, powstała hipoteka przymusowa łączna
ujawniona w Kw 37252, której wykreślenia dotyczy rozpatrywana aktualnie sprawa.
Na skutek wniosku o uchylenie zarządzenia tymczasowego zgłoszonego przez
Spółdzielnię Mieszkaniową „R.” Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 28
września 2007 r. uchylił swoje postanowienie z 27 listopada 2000 r.
o zabezpieczeniu roszczenia hipoteką przymusową. W uzasadnieniu wskazał, że
zabezpieczenie wygasło z uwagi na niewystąpienie przez wierzyciela w 14-dniowym
terminie z powództwem przeciwko Spółdzielni „R.”.
Wierzyciel, który wykazywał, że pozew złożył we właściwym czasie i uzyskał
korzystne dla siebie orzeczenie zasądzające należność, uchybił terminowi do
złożenia zażalenia na postanowienie z 28 września 2007 r. Jego wniosek
o przywrócenie terminu został oddalony, a zażalenie prawomocnie odrzucone. Po
nieudanej próbie uzyskania orzeczenia „o przywróceniu mocy prawnej zarządzenia
tymczasowego", wierzyciel zwrócił się do Sądu Okręgowego z wnioskiem o uchylenie
postanowienia z dnia 28 września 2007 r. na podstawie art. 359 § 1 k.p.c., gdyż sąd
orzekający nie wiedział o fakcie wytoczenia przez niego powództwa w terminie.
Wniosek ten został oddalony przez Sąd Okręgowy, ale Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 31 października 2008 r. uwzględnił zażalenie wierzyciela
3
i zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że na podstawie art. 359 § 1 k.p.c.
uchylił postanowienie Sądu Okręgowego w S. z dnia 28 września 2007 r. (uchylające
zabezpieczenie). Sąd odwoławczy zaznaczył, że oceny upadku zabezpieczenia należy
dokonywać w oparciu o przepisy kodeksu postępowania cywilnego sprzed zmiany
wprowadzonej w dniu 5 lutego 2005 r. (art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
– Dz. U. Nr 172, poz. 1804), a nie na podstawie art. 7541
k.p.c. W jego ocenie
wydanie tytułu wykonawczego nie wpływa na byt wydanego wcześniej tytułu
zabezpieczającego.
W okresie pomiędzy uprawomocnieniem się postanowienia o uchyleniu
zabezpieczenia, a wydaniem postanowienia o uchyleniu postanowienia
uchylającego Spółdzielnia Mieszkaniowa „R.” wystąpiła o wykreślenie wpisu
hipoteki przymusowej na nieruchomościach Spółdzielni, przedkładając
postanowienie Sądu Okręgowego w S. z dnia 28 września 2007 r. Na tej podstawie
wydane zostało zarządzenie o wykreśleniu hipoteki z księgi wieczystej Kw nr
1311 i Kw 6757 z udziałów wnioskodawczyni oraz ze współobciążonych udziałów
pozostałych współwłaścicieli nieruchomości i z ksiąg wieczystych założonych dla
wyodrębnionych lokali. Od powyższych wpisów (wykreśleń) wierzyciel wniósł
apelacje. W większości spraw Sąd Okręgowy apelacje te oddalił, powołując się
na prawomocne postanowienie z 28 września 2007 r. Natomiast w sprawie
niniejszej, dotyczącej wykreślenia hipoteki w księdze wieczystej Kw 37252,
prowadzonej dla nieruchomości położonej w M. przy ul. K. [...], postępowanie się
przedłużyło na tyle, że przed rozpoznaniem apelacji doszło do wydania przez Sąd
Apelacyjny postanowienia z 31 października 2008 r., uchylającego postanowienie z
28 września 2007 r.
W konsekwencji Sąd Okręgowy w S. stanął przed problemem
przedstawionym w zadanym pytaniu. Jego wątpliwości wywołało zagrożenie,
jakie uwzględnienie zmian spowodowanych wydaniem postanowienia
z 31 października 2008 r. stanowi dla spójności zabezpieczenia hipotecznego.
Zwrócił uwagę, że z istoty hipoteki przymusowej łącznej wynika konieczność
przyjęcia jednakowego rozwiązania w stosunku do wszystkich nieruchomości, na
których ciąży hipoteka, a różnicowanie sytuacji prawnej właścicieli jest
4
nieuzasadnione. Ustawodawca traktuje hipotekę łączną jako jedno prawo. Wskazuje
na to, zdaniem Sądu, regulacja zawarta w § 11 ust. 3 i 4 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 z późn. zm.,
powoływanego dalej jako „rozporządzenie”), nakazująca sądowi w przypadku
wykreślenia prawa, roszczenia, innego ciężaru lub ograniczenia, które wygasło
względem jednej nieruchomości i zostało z niej wykreślone, ujawnienie tego faktu
z urzędu w pozostałych księgach wieczystych prowadzonych dla współobciążonych
nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy zwrócić uwagę na nieścisłość, jaka wkradła się do pytania
sformułowanego przez Sąd Okręgowy. Sąd ten przyczyny powstałych wątpliwości
upatruje w tym, że nastąpiła „zmiana okoliczności polegająca na uchyleniu
prawomocnego orzeczenia stanowiącego podstawę wykreślonego wpisu". Z ustaleń
faktycznych wynika jednak, że z księgi wieczystej wykreślony został wpis hipoteki,
którego podstawę stanowiło postanowienie o zabezpieczeniu (z 27 listopada 2000 r.),
a nie prawomocne postanowienie o uchyleniu postanowienia zabezpieczającego
(z 28 września 2007 r.). Dlatego zagadnienie prawne dotyczy w istocie dopuszczalności
utrzymania w mocy wpisu hipoteki łącznej jedynie w części ksiąg, jeżeli po
prawomocnym wykreśleniu tej hipoteki z pozostałych ksiąg nastąpiła zmiana
okoliczności polegająca na uchyleniu prawomocnego orzeczenia stanowiącego
podstawę wykreślenia (a nie „wykreślonego”) wpisu.
Przebieg postępowania zabezpieczającego i jego wieczystoksięgowych
skutków obciążony jest szeregiem uchybień, których konsekwencje dostrzegł Sąd
Okręgowy. Pomijając już kwestię prawidłowości realizacji ustanowionego
zabezpieczenia poprzez pierwotny wpis hipoteki łącznej na udziałach dłużnika
w dwóch nieruchomościach przed wejściem w życie art. 1111
u.k.w.h., o tyle
nieistotną, że wpis do księgi wieczystej Kw 37252 uwzględniał stan powstały z mocy
prawa w wyniku późniejszego podziału nieruchomości (art. 76 u.k.w.h.) wskutek
wyodrębnienia z niej garażu; niewątpliwie główną przyczyną powstałych komplikacji
było wadliwe ustalenie przez Sąd Okręgowy, że wierzyciel nie wytoczył w terminie
5
powództwa o zabezpieczone roszczenie. Problemy pogłębiło uchybienie przez
wierzyciela terminowi do zaskarżenia postanowienia stwierdzającego upadek
zabezpieczenia, które się uprawomocniło i stało podstawą wykreślenia szeregu
wpisów hipoteki łącznej z ksiąg wyodrębnionych lokali i garaży. Wreszcie doszło do
zmiany tego postanowienia na podstawie odpowiednio stosowanego art. 359 § 1 k.p.c.
(w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) chociaż – ze względu na szczególne unormowanie kwestii
zmiany lub uchylenia postanowień w postępowaniu zabezpieczającym (art. 742
k.p.c.), możliwość wykorzystania art. 359 § 1 k.p.c. nie jest oczywista.
Powstały splot zdarzeń procesowych wywołał stan na tyle szczególny, że
w jego kontekście udzielenie odpowiedzi na zadane pytanie, czy to twierdzącej, czy
przeczącej, w istocie prowadziłoby do przesądzenia przez Sąd Najwyższy wyniku
sprawy. Tymczasem instytucja pytań prawnych, prowadząca do związania sądów
orzekających w danej sprawie poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym
w uchwale, musi być stosowana z rozwagą i poszanowaniem konstytucyjnej
zasady podległości sędziów tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1
Konstytucji), a także przy uwzględnieniu odmiennych zadań pełnionych przez sądy
powszechne i Sąd Najwyższy. Z tej przyczyny niedopuszczalne jest przedstawienie
jako zagadnienia prawnego pytania, odpowiedź na które byłaby równoznaczna
z rozstrzygnięciem sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
22 października 2002 r., III CZP 64/02, Prok.i Pr.- wkł. 2003/7-8/37). Zgłoszone
przez Sąd Okręgowy wątpliwości, mają za cel uzyskanie wskazówki, czy –
w okolicznościach rozpatrywanej sprawy – dopuszczalne jest utrzymanie w mocy
wpisu hipoteki łącznej, stanowią więc pytanie o sposób rozstrzygnięcia sprawy,
a nie ogólnie sformułowany problem prawny. Z tych względów, na podstawie art. 61
§ 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240,
poz. 2052 ze zm.) należało odmówić podjęcia uchwały.
Zaznaczyć jednak trzeba, że problem z jakim zmierzyć się musi Sąd
Okręgowy wymaga oceny uwzględniającej ograniczony zakres badania sprawy
w postępowaniu wieczystoksięgowym. Sąd wieczystoksięgowy nie jest uprawniony
do dokonywania własnych ustaleń w kwestii tego, czy doszło do upadku
zabezpieczenia. Podstawą wykreślenia przezeń wpisów hipoteki jest dopiero
stosowne orzeczenie: postanowienie o uchyleniu postanowienia o zabezpieczeniu
6
roszczenia pieniężnego przez ustanowienie hipoteki przymusowej, postanowienie
o stwierdzeniu wygaśnięcia zabezpieczenia z mocy prawa albo wyrok wydany
w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym. Skoro do zastosowania § 11 ust. 4 rozporządzenia, a tylko ten przepis
mógł stanowić podstawę wykreślenia z urzędu hipoteki ze wszystkich ksiąg
wieczystych prowadzonych dla nieruchomości współobciążonych, niezbędne jest
stwierdzenie, że doszło do wygaśnięcia hipoteki, ostanie się postanowienia
z 27 listopada 2000 r. o zabezpieczeniu roszczenia, stanowiące wynik
prawomocnego uchylenia przez Sąd Apelacyjny postanowienia o stwierdzeniu
wygaśnięcia (uchyleniu) zabezpieczenia hipotecznego, stwarza w postępowaniu
wieczystoksięgowym stan wyłączający zastosowanie § 11 ust. 4 rozporządzenia.
W doktrynie formułowane są różne koncepcje wyjaśniające charakter prawny
hipoteki łącznej. Za dominujące można uznać stanowisko o wielości praw
obciążających poszczególne nieruchomości, wyrażające myśl, że hipotek jest tyle,
ile jest obciążonych nieruchomości, przy czym hipoteki te cechuje wzajemny
związek wynikający z zabezpieczenia tej samej wierzytelności. Samodzielność
każdej z nich przejawia się w tym, że każda z nich może stanowić odrębny
przedmiot rozporządzenia. Podnoszony przez Sąd Okręgowy argument o potrzebie
zachowania zbieżności sytuacji prawnej wszystkich współobciążonych
nieruchomości uzasadniony jest jedynie w wypadku wygaśnięcia hipoteki jako
całości, gdyż wówczas nastąpić powinno wykreślenie wpisów hipotek w księgach
wieczystych wszystkich obciążonych wcześniej nieruchomości. Jeśli natomiast
hipoteka łączna istnieje, losy hipotek obciążających poszczególne nieruchomości
mogą kształtować się różnie. Jak wynika z art. 76 ust. 2 u.k.w.h., zależą one od
działań podejmowanych przez wierzyciela, który według swego uznania może
dokonać podziału hipoteki pomiędzy poszczególne nieruchomości, a nawet zwolnić
niektóre nieruchomości z obciążenia hipotecznego. Przyjęcie konstrukcji zakładającej
istnienie tylu hipotek, ile jest obciążonych nią nieruchomości, powoduje, że nawet
wygaśnięcie hipotek na niektórych nieruchomościach nie pociąga za sobą
wygaśnięcia pozostałych. W konsekwencji dopuszczalne jest także
zróżnicowanie sytuacji prawnej właścicieli tych nieruchomości.
7
Kończąc należy zwrócić uwagę na aspekt sprawy pomijany w rozważaniach
przez Sąd Okręgowy. W sytuacji, w której – jak przyjmuje Sąd Apelacyjny
w uzasadnieniu postanowienia z 31 października 2008 r. i co akceptuje Sąd
Okręgowy – nie wygasło zabezpieczenie ustanowione zarządzeniem tymczasowym,
wątpliwości może budzić nie tyle istnienie podstaw do wykreślenia wpisów, ile
zasadność dokonanych wcześniej prawomocnych wykreśleń hipoteki przymusowej.
Argument o potrzebie zachowania równości między dłużnikami nie powinien usunąć
z pola widzenia interesu wierzyciela hipotecznego, któremu nadal przysługuje
zabezpieczenie.