Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 grudnia 2009 r.
I BU 6/09
Przepis art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wo-
jennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz.
87 ze zm.) w związku z art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach
oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powo-
jennego (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 ze zm.) nie może stano-
wić podstawy zawieszenia wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy przy-
znanej w związku z pobytem w miejscach odosobnienia, tylko dlatego, że
osoba uprawniona nie ma stałego miejsca pobytu na obszarze Państwa Pol-
skiego, ale zamieszkuje w innym państwie Unii Europejskiej.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 grudnia
2009 r., sprawy z odwołania Anny K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o rentę inwalidy wojennego, na skutek skargi ubezpieczonej o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia - wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 3 lipca 2007 r. [...]
1. stwierdził niezgodność z prawem prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjne-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 lipca 2007 r. [...],
2. przyznał adwokat Zofii D. od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego w Bia-
łymstoku kwotę 120 zł (sto dwadzieścia), powiększoną o obowiązującą stawkę po-
datku od towarów i usług.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 3 lipca 2007 r. oddalił apelację wnioskodawczyni Anny K. od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 16
2
listopada 2006 r., oddalającego jej odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w B. z dnia 2 lutego 2006 r., zawieszającej wnioskodawczyni
prawo do renty od dnia 1 lutego 2006 r., gdyż stale przebywa poza granicami Polski.
W sprawie tej ustalono, że decyzją z dnia 6 listopada 1993 r. kierownik Urzędu
do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych potwierdził uprawnienia wniosko-
dawczyni określone w ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz nie-
których osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (jedno-
lity tekst: Dz.U z 2002 r. Nr 42, poz. 371 ze zm., zwanej dalej ustawą z dnia 24
stycznia 1991 r. lub ustawą o kombatantach) i zaliczył okres deportacji do ZSRR od
marca 1946 r. do lipca 1958 r. do działalności kombatanckiej. W związku z tym wnio-
skodawczyni od 1 maja 1998 r. pobierała rentę kombatancką inwalidy wojennego z
tytułu częściowej niezdolności pozostającej w związku z deportacją. Aktualnie wnio-
skodawczyni zamieszkuje w Wielkiej Brytanii. Z tego tylko powodu zaskarżoną decy-
zją organ rentowy zawiesił jej wypłatę świadczenia rentowego na podstawie ustawy z
dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich ro-
dzin (jednolity tekst: Dz.U z 2002 r. Nr 9, poz. 87 ze zm., zwanej dalej ustawą z dnia
29 maja 1974 r. lub ustawą o inwalidach wojennych i wojskowych).
Sąd Okręgowy oddalił odwołanie wnioskodawczyni, uznając, że decyzja orga-
nu rentowego jest zgodna z art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r., który stanowi, że
świadczenia mogą być wypłacane jedynie w przypadku, gdy uprawniony zamieszkuje
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten - wbrew twierdzeniom wniosko-
dawczyni - nie narusza art. 19 Konstytucji ani preambuły do ustawy z dnia 24 stycz-
nia 1991 r., zawierających normy o charakterze deklaratywnym i odsyłającym do in-
nych szczegółowych rozwiązań ustawowych. Odnosząc się do zarzutu sprzeczności
art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. z przepisami rozporządzenia Rady (EWG) Nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny
rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U UE
L z dnia 5 lipca 1971 r., zwanego dalej rozporządzeniem Rady Nr 1408/71), Sąd
Okręgowy wskazał art. 4 ust. 4 tego rozporządzenia, który przewiduje, że aktu tego
nie stosuje się do pomocy społecznej i opieki zdrowotnej ani do systemów świadczeń
dla ofiar wojny lub jej skutków.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawczyni jako bezzasadną, wskazu-
jąc, że ustawa z dnia 29 maja 1974 r. oraz ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. pozo-
3
stają ze sobą w związku i łącznie regulują pełny katalog okoliczności uzasadniają-
cych uznanie wskazanych w niej stanów za inwalidztwo wojenne, a w konsekwencji
przyznania świadczeń z systemu zabezpieczenia osób zasłużonych dla Ojczyzny. Z
treści art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. wynika, że ustawodawca wprowadził jed-
nak ograniczenie wypłaty świadczeń inwalidów wojennych (i odpowiednio komba-
tantów) po ich wyjeździe z Polski. W konsekwencji okoliczność, że wnioskodawczyni
jest nadal zameldowana na stałe w Polsce nie ma znaczenia dla zachowania upraw-
nień kombatanckich, skoro decydujące znaczenie ma miejsce faktycznego pobytu w
Polsce osoby uprawnionej do świadczeń. Bez wpływu na zawieszenie prawa do
świadczeń są przyczyny pobytu wnioskodawczyni poza granicami kraju, gdyż powo-
łany przepis nie przewiduje sytuacji, w których przebywanie za granicą nie ogranicza
wypłaty świadczeń. Sądowi Apelacyjnemu nie są znane przepisy, które wyłączałyby
ograniczenie wypłaty świadczeń z art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. osoby upraw-
nionej po jej wyjeździe z Polski. W tym zakresie brak jest umowy pomiędzy Rzeczą-
pospolitą Polską a Królestwem Wielkiej Brytanii.
Natomiast akty prawne obowiązujące na terenie Unii Europejskiej, przyto-
czone w apelacji, zawierają jedynie ogólne zasady prawne, które są doprecyzowane
aktami prawnymi niższego rzędu (rozporządzenie, dyrektywa). Tymczasem rozpo-
rządzenie Rady Nr 1408/71, o ile w sposób bezpośredni reguluje kwestie świadczeń
z systemu zabezpieczenia społecznego dla wszystkich państw członkowskich Unii
Europejskiej, o tyle nie odnosi się do ustawodawstwa krajowego w zakresie świad-
czeń dla ofiar wojny lub jej skutków, co wprost wynika z jego art. 4 ust. 4. Oznacza
to, że rozporządzenie to nie wpływa na unormowania obowiązujące w Rzeczypospo-
litej Polskiej w przedmiocie świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków, tj. na regulacje
ustaw z dnia 29 maja 1974 r. oraz z dnia 24 stycznia 1991 r. W konsekwencji Sąd
Apelacyjny uznał, że dopóki art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. nie zostanie uchy-
lony przez ustawodawcę bądź nie zostanie stwierdzona jego niekonstytucyjność
przez Trybunał Konstytucyjny, to nadal funkcjonuje w obrocie prawnym i podlega
stosowaniu przez organy państwowe oraz organy wymiaru sprawiedliwości.
Pełnomocnik wnioskodawczyni złożył do Sądu Najwyższego, w trybie art. 4241
§ 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 4245
§ 1 k.p.c., skargę o stwierdzenie niezgodności z
prawem tego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając rażące naruszenie
prawa materialnego, w szczególności: 1) art. 5 ustawy z dnia 29 maja 1974 r., przez
pominięcie jego części dotyczącej zgodności z umowami międzynarodowymi wiążą-
4
cymi Polskę, co spowodowało niezgodność zaskarżonego orzeczenia z prawem
wspólnotowym, w tym z art. 19 Traktatu akcesyjnego po wstąpieniu Polski z dniem 1
maja 2004 r. do struktur UE, 2) rażące naruszenie art. 87 ust. 1 w związku z art. 91
ust. 1 Konstytucji RP, wobec odstąpienia od ustalenia i zastosowania norm prawa
międzynarodowego - art. 18 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
(Traktatu Rzymskiego), zobowiązującego Polskę do przestrzegania - na mocy zawar-
tego 16 kwietnia 2003 r. Traktatu Ateńskiego, po uzyskaniu członkostwa Unii i statu-
su strony - tych Traktatów. Powołane przepisy Konstytucji uznają powołane prawo
wspólnotowe za część krajowego porządku prawnego stosowanego bezpośrednio
przez organy władzy sądowniczej. Skarżąca podniosła też, że pomimo niewniesienia
przez nią skargi kasacyjnej od powyższego orzeczenia „występuje wyjątkowy wypa-
dek uzasadniający wniesienie niniejszej skargi”, dlatego że pominięcie przez Sąd
Apelacyjny art. 5 zdanie drugie ustawy z dnia 29 maja 1974 r. narusza: 1) art. 45
Konstytucji RP, w tym prawo do sprawiedliwego, a więc opartego na obowiązującym
porządku prawnym rozpatrzeniu sprawy, 2) art. 178 Konstytucji RP stwierdzający, że
sędziowie w sprawowaniu urzędu podlegają ustawom i Konstytucji RP, 3) art. 175
Konstytucji RP stanowiący, że sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości,
4) art. 67 Konstytucji RP gwarantujący prawo do renty i zabezpieczenia socjalnego,
5) art. 6 Konwencji Praw Człowieka gwarantujący prawo do sprawiedliwego rozpa-
trzenia sprawy o charakterze cywilnym przez bezstronny sąd, 6) art. 1 protokołu I
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wobec zawiesze-
nia prawa skarżącej do renty, które narusza jej prawo do poszanowania mienia.
Naruszenie wskazanych przepisów spowodowało szkodę w postaci zawiesze-
nia wypłaty renty przez okres 38 miesięcy (od 1 lutego 2006 r. do 1 stycznia 2009 r.)
w wysokości 72.770 zł. Wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środ-
ków prawnych nie było możliwe, Brak było ustawowej podstawy do złożenia skargi o
wznowienie postępowania, a nadto wyrok ten nie podlega zaskarżeniu skargą kasa-
cyjną.
Skarżąca utrzymywała, iż kwestia zasadności ograniczania wypłaty świadcze-
nia, wobec uprawnionych mających miejsce zamieszkania poza terytorium Polski,
była przedmiotem rozstrzygnięcia przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości, który
dokonał wykładni art. 18 ust. 1 Traktatu Rzymskiego w zakresie swobody przemiesz-
czania się na terenie Unii na gruncie jego stosowania wobec prawa krajowego ograni-
czającego swobody płynące z obywatelstwa Unii. W ocenie Trybunału, przepis ten
5
„stoi na przeszkodzie ustawodawstwu państwa członkowskiego, na podstawie które-
go państwo członkowskie odmawia, w sposób generalny i w każdych okolicznościach,
wypłaty swym obywatelom świadczenia przyznawanego cywilnym ofiarom wojny lub
represji tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty tego świadcze-
nia miejsca zamieszkania na terytorium tego państwa, lecz na terytorium innego pań-
stwa członkowskiego". Tym samym Trybunał poddał krytyce wszelkie wewnętrzne
ograniczenia i przeszkody, jakie są lub mogą być tworzone i stosowane wobec osób,
chcących w ramach swobody poruszania się po terenie Unii, zmienić na stałe miejsce
zamieszkania. Zdaniem skarżącej, ustawa z dnia 29 maja 1974 r. stanowi właśnie
tego typu ograniczenie. Uzależniając bowiem wypłatę renty inwalidzkiej dla cywilnych
ofiar wojny lub represji od spełnienia wymogu posiadania przez uprawnionych miejsca
zamieszkania na terytorium kraju, ustawa ta może zniechęcać obywateli polskich do
korzystania z przysługującej im swobody przemieszczania się i przebywania w pań-
stwie członkowskim innym niż Polska. W ocenie skarżącej, w przypadku sprzeczności
prawa krajowego z prawem wspólnotowym, organ stosujący prawo ma obowiązek
zastosowania prawa wspólnotowego i niestosowania sprzecznego z nim prawa kra-
jowego. Przepisy prawa wspólnotowego są bezpośrednim źródłem praw i obowiąz-
ków dla państw członkowskich oraz podmiotów prywatnych będących stronami sto-
sunków prawnych na podstawie prawa wspólnotowego. Dotyczy to również każdego
sądu krajowego, którego zadaniem - jako organu państwa członkowskiego - jest
ochrona praw podmiotowych przyznanych przez prawo wspólnotowe. Sąd Apelacyj-
ny miał obowiązek zapewnić pełną skuteczność prawa wspólnotowego, a więc powi-
nien orzec zgodnie z prawem wspólnotowym. Ponadto, zgodnie z art. 91 Konstytucji
RP, umowy międzynarodowe stosowane są bezpośrednio w stosunkach wewnętrz-
nych państwa. Akty te powinny być bezpośrednio stosowane przez Sądy. W ocenie
skarżącej, powoływane w apelacji prawo międzynarodowe powinno być stosowane
bezpośrednio i mieć pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Skarżąca wniosła o stwierdzenie niezgodności z prawem zaskarżonego wyro-
ku Sądu drugiej instancji i przyznanie jej pełnomocnikowi kosztów pomocy prawnej
udzielonej z urzędu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Skarga jest zasadna w zakresie, w jakim zarzuca zaskarżonemu wyrokowi
Sądu Apelacyjnego oczywiste naruszenie art. 67 ust. 1, art. 87 ust. 1 i art. 91 Kon-
stytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z art. 18 ust. 1 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską (TWE), który według art. 91 ust. 1 Konstytucji stanowi część
krajowego porządku prawnego i powinien być bezpośrednio stosowany, a przez to
ma konstytucyjne pierwszeństwo (art. 91 ust. 2 Konstytucji) przed art. 5 ustawy z
dnia 29 maja1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych w związku z
art. 12 ustawy o kombatantach, wskazanymi przez Sąd Apelacyjny jako podstawy
prawne zawieszenia wypłaty renty kombatanckiej w przypadku zmiany miejsca po-
bytu osoby uprawnionej z obszaru Państwa Polskiego na obszar innego państwa
Wspólnoty Europejskiej. Już zrezygnowanie przez ustawodawcę w przepisach
ustawy o kombatantach z 1991 r. z poprzednio ustanowionego w art. 2 ustawy o
kombatantach z 1982 r. wyraźnego warunku przysługiwania szczególnych uprawnień
kombatanckich - posiadania przez osoby uprawnione stałego miejsca zamieszkania
na terytorium Polski, a także odstąpienie od tego rodzaju warunku wypłaty świadczeń
emerytalno-rentowych z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych, rodziło
istotne wątpliwości co do racjonalności i zasadności uzależniania wypłat rent kom-
batanckich od pobytu osoby uprawnionej na obszarze Państwa Polskiego. W sytu-
acji, gdy obywatel ma konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego w razie
niezdolności do pracy w zakresie i formach określonych w ustawach (art. 67 ust. 1
Konstytucji), a jeden z tego rodzaju aktów normatywnych zaliczanych do szeroko
rozumianego systemu zabezpieczenia społecznego, jakim jest ustawa o kombatan-
tach, gwarantuje prawo do renty kombatanckiej w związku z niezdolnością do pracy
wynikającą z uwięzienia w miejscach wojennego lub totalitarnego odosobnienia,
oczywiście niesprawiedliwe było utrzymywanie dodatkowego uzależnienia przysługi-
wania takich uprawnień od pobytu na obszarze Państwa Polskiego osoby uprawnio-
nej, która przecież po wejściu Polski do Wspólnoty Europejskiej uzyskiwała ipso iure
obywatelstwo Unii (art. 17 ust. 1 TWE) i z tego tytułu korzysta z pełni praw i obowiąz-
ków przewidzianych w tym Traktacie (ust. 17 ust. 2). W tej sytuacji uprawnienia wyni-
kające ze statusu obywatela Unii Europejskiej mogą być powoływane także wobec
państwa pochodzenia osoby uprawnionej do pobierania renty kombatanckiej. Oko-
liczności te wymagały oczywistego poddania weryfikacji warunku pobytu na obszarze
Państwa Polskiego (art. 5 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych
w związku z art. 12 ustawy o kombatantach) na gruncie konstytucyjnych zasad okre-
7
ślonych w art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Zważywszy, że jednym z najbardziej kar-
dynalnych traktatowych praw podstawowych jest ustanowione w art. 18 ust. 1 TWE
prawo każdego obywatela Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania
na terytorium Państw Członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków usta-
nowionych wyłącznie w tym Traktacie i środków przyjętych w celu jego wykonania,
które to prawo podstawowe weszło - z mocy art. 91 Konstytucji RP - do krajowego
porządku prawnego i powinno być bezpośrednio stosowane (uznawane), wedle kon-
stytucyjnej zasady pierwszeństwa przed niedającymi się z nim pogodzić ustawowymi
regulacjami prawnymi (art. 5 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych w związku z art. 12 ustawy o kombatantach), Sąd Apelacyjny nie mógł i nie
powinien był zasłaniać się nieznajomością przepisów, „które wyłączałyby ogranicze-
nie wypłaty świadczeń z art. 5 ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin osoby uprawnionej po jej wyjeździe z Polski”. Do niedozwolo-
nego skutku ograniczającego prawo obywateli Unii do swobodnego przemieszczania
się i przebywania na terytorium wszystkich Państw Członkowskich dochodzi nie tylko
wtedy, gdy prawo krajowe wprost ogranicza tę swobodę, ale także wtedy, gdy czyni
to w jakikolwiek inny sposób, np. pośredni w przypadkach, w których dochodzi do
niekorzystnego zróżnicowania sytuacji prawnej obywatela w zależności od kryteriów
niedopuszczalnych z punktu widzenia prawa wspólnotowego.
W zakresie normatywnego oddziaływania art. 18 ust. 1 TWE Sąd Najwyższy
potwierdził prawidłowość takiej jego wykładni, wedle której - przepis ten stanowi nor-
matywną przeszkodę w dalszym uznawaniu mocy wiążącej takich krajowych regula-
cji ustawowych, na podstawie których państwo członkowskie odmawia, w sposób
generalny i w każdych okolicznościach, wypłaty swoim obywatelom świadczeń przy-
znawanych cywilnym ofiarom wojny lub represji tylko dlatego, że nie mają oni przez
cały czas wypłaty tego świadczenia miejsca zamieszkania na terytorium tego pań-
stwa, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego. Takie wymaganie należy
uznać za nieproporcjonalne do zapewnienia więzi z krajem pochodzenia obywatela,
który jest obywatelem Unii Europejskiej, przez co warunek pobytu na obszarze jed-
nego z krajów członkowskich wykracza poza osiągnięcie celu (effet utile) przyznawa-
nia prawa oraz wypłaty tego typu rentowych świadczeń kombatanckich, przez co jest
oczywiście niezgodny z zasadą proporcjonalności (por. wyrok z dnia 22 maja 2008 r.
Trybunału Sprawiedliwości dotyczący wykładni art. 18 ust. 1 TWE w sprawie H. Ner-
kowskiej, C-499/06, LEX nr 3949904). Prawo wspólnotowe nie sprzeciwia się tylko
8
takiemu odmiennemu unormowaniu zasad przyznawania lub wypłaty świadczeń z
szeroko rozumianego zabezpieczenia społecznego, gdy przewidują one korzystniej-
sze regulacje dla osób uprawnionych, natomiast usuwa z krajowego porządku praw-
nego przepisy jawnie restrykcyjne i nieproporcjonalnie dyskryminujące obywateli w
zakresie, w jakim uzależniają wypłatę przyznanego prawa do renty kombatanckiej z
zabezpieczenia społecznego Unii od spełnienia wymagania pobytu lub zamieszkiwa-
nia tylko w jednym z krajów członkowskich, w którym takie prawo podmiotowe zo-
stało ustalone. W tej koncepcji, jakiekolwiek ograniczenia wspólnotowych praw pod-
stawowych mogą być uzasadnione tylko wtedy, gdy opierają się na obiektywnych
kryteriach niezwiązanych z przynależnością państwową osób, których dotyczą i pod
warunkiem, że są adekwatnie proporcjonalne do słusznego celu, jaki realizuje prawo
krajowe (por. S. Majkowska-Szulc i M. Tomaszewska: Glosa do wyroku Trybunału
Sprawiedliwości z dnia 22 maja 2008 r., C-499/06, Gdańskie Studia Prawnicze.
Przegląd Orzecznictwa 2009 nr 2, poz. 145).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że przepisy art. 5 ustawy z
dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich ro-
dzin w związku z art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz nie-
których osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego nie
mogą stanowić podstawy zawieszenia wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy,
przyznanej w związku z pobytem w miejscach odosobnienia tylko dlatego, że osoba
uprawniona nie ma stałego miejsca pobytu na obszarze Państwa Polskiego, ale
zamieszkuje w innym państwie Unii Europejskiej. Prowadziło to do stwierdzenia nie-
zgodności z prawem (art. 67 ust. 1, art. 87 ust. 1 i art. 91 Konstytucji Rzeczypospoli-
tej Polskiej w związku z art. 18 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europej-
ską) zaskarżonego wyroku na podstawie art. 42411
§ 2 k.p.c.
========================================