Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 stycznia 2010 r.
II UK 152/09
Umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną
Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym podpisana w Warszawie
dnia 9 października 1975 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze zm), nie ma zasto-
sowania do osób, które uprawnienia emerytalne nabyły po 31 grudnia 1990 r.,
choćby przed tą datą zamieszkały na terytorium Niemiec.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy¸ po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 stycznia
2010 r. sprawy z wniosku Jadwigi S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w G. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek skargi
kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28
października 2008 r. [...]
1) o d d a l i ł skargę kasacyjną;
2) oddalił wniosek ubezpieczonej o zasądzenie kosztów zastępstwa proceso-
wego w postępowaniu kasacyjnym.
U z a s a d n i e n i e
Wnioskodawczyni Jadwiga S. odwołała się od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w G. z dnia 6 lipca 2007 r. zobowiązującej ją do zwrotu nie-
należnie pobranego świadczenia emerytalnego za okres od 1 lipca 2004 r. do 31
października 2006 r. wraz z należnymi odsetkami w łącznej kwocie 39.239,57 zł.
Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku wyrokiem z dnia 17
grudnia 2007 r. zmienił zaskarżoną decyzję i stwierdził, że Jadwiga S. nie jest zobo-
wiązana do zwrotu pobranych świadczeń emerytalnych wraz z odsetkami.
Z ustaleń Sądu wynikało, że odwołująca się (urodzona 4 kwietnia 1941 r.) od
1989 r. zamieszkuje na terenie Niemiec, a od czterech lat posiada również obywatel-
2
stwo niemieckie. W dniu 26 czerwca 1996 r. wystąpiła do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z wnioskiem o emeryturę, wskazując jako miejsce zamieszkania G. De-
cyzją z dnia 5 lipca 1996 r. organ rentowy przyznał jej prawo do emerytury od dnia 4
kwietnia 1996 r., tj. od dnia osiągnięcia wieku emerytalnego. W decyzji tej organ
rentowy pouczył wnioskodawczynię o możliwości przekazywania świadczeń emery-
talnych osobie zamieszkałej na stałe za granicą, jeżeli umowy międzynarodowe
przewidują transfer tych świadczeń. W dniu 27 września 2006 r. wnioskodawczyni
zwróciła się do organu rentowego o wstrzymanie wypłaty emerytury, informując że
wobec osiągnięcia wieku emerytalnego złożyła w Niemczech wniosek o przyznanie
świadczenia emerytalnego. Decyzją z dnia 10 października 2006 r. Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych wstrzymał wypłatę emerytury od dnia 1 listopada 2006 r., zobo-
wiązując wnioskodawczynię do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.
Zdaniem Sądu Okręgowego, wypłacone odwołującej się świadczenia emery-
talne nie były nienależnie pobranymi w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd ten wskazał, że z dniem 1 maja 1976 r. weszły w życie postanowienia umowy z
dnia 9 października 1975 r. zawartej między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Re-
publiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym (Dz.U. z
1976 r. Nr 16, poz. 101). Zgodnie z art. 5 ust. 1 powołanej umowy, jeżeli rencista
zmieni miejsce pobytu i zamieszka na terytorium drugiego państwa, wypłata renty
będzie wstrzymana z upływem miesiąca, w którym nastąpiła zmiana miejsca za-
mieszkania. Dwustronna umowa z dnia 9 października 1975 r. została z dniem 1
października 1991 r. zastąpiona przez umowę z dnia 8 grudnia 1990 r. zawartą po-
między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu
społecznym (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468). Zgodnie z art. 5 tej umowy świad-
czenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości zapewnia się także, gdy uprawniony
zwykle przebywa na terytorium drugiej umawiającej się strony i jest obywatelem jed-
nej z umawiających się stron. Zgodnie z art. 27 ust. 1 tej umowy, umowę stosuje się
w zakresie zaopatrzenia emerytalnego do wszystkich uprawnień z tytułu okresów
ubezpieczenia, które zostały przebyte lub powstały po dniu 31 grudnia 1990 r. na
terytorium jednej z umawiających się stron, a także do roszczeń osób, które po dniu
31 grudnia 1990 r. przeniosą swoje miejsce zamieszkania lub ponownie zamieszkają
na terytorium drugiej umawiającej się strony albo mieszkają na terytorium państwa
trzeciego.
3
Sąd Okręgowy podniósł, że odwołująca się nabyła uprawnienia emerytalne po
31 grudnia 1990 r. W tym czasie posiadała ona obywatelstwo polskie, ale zamieszki-
wała na terenie Niemiec, zatem wbrew stanowisku organu rentowego, zgodnie z art.
27 ust.1 zdanie pierwsze umowy z dnia 8 grudnia 1990 r., mają do niej zastosowanie
przepisy tej umowy. W myśl jej art. 5, miejsce zamieszkania ubezpieczonej na tere-
nie Niemiec w 1996 r. i później nie pozbawiało więc ubezpieczonej prawa do emery-
tury.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku wyrokiem
z dnia 28 października 2008 r. oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu
Okręgowego, stwierdzając że odwołująca się prawo do wcześniejszej emerytury na-
była 4 kwietnia 1996 r., tj. w okresie obowiązywania umowy z dnia 8 grudnia 1990 r.
zawartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabez-
pieczeniu społecznym. Prawidłowo zatem, według Sądu odwoławczego, Sąd pierw-
szej instancji, na podstawie art. 27 i 5 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r., przyjął, że
wobec odstąpienia stron tej umowy od zasady terytorializmu w odniesieniu do
uprawnień w zakresie świadczeń z zaopatrzenia emerytalnego powstałych po 31
grudnia 1990 r. i przyjęcia możliwości transferu tych świadczeń, wnioskodawczyni
zachowała prawo do wypłaty należnej jej według prawa polskiego emerytury.
Wywiedziona od powyższego wyroku skarga kasacyjna organu rentowego zo-
stała oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego poprzez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 5 i art. 27 ust. 1 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. za-
wartej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o
zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468).
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Gdańsku i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i roz-
strzygnięcie co do istoty sprawy, poprzez „orzeczenie o oddaleniu apelacji powódki”
oraz o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Według organu rentowego, zgodnie z art. 27 ust. 2-4 umowy zawartej między
Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec w dniu 8 grudnia 1990 r. o
zabezpieczeniu społecznym, obowiązującej od dnia 1 stycznia 1991 r., postanowie-
nia zawarte w umowie z dnia 9 października 1975 r. stosuje się nadal w odniesieniu
do osób, które do dnia 31 grudnia 1990 r. przesiedliły się z Polski do Niemiec albo z
4
Niemiec do Polski, oraz w odniesieniu do osób, które posiadają okresy ubezpiecze-
nia przebyte przed 1 stycznia 1991 r. i nie zmieniły państwa zamieszkania.
Zdaniem skarżącego, wbrew ocenie Sądu, przepis art. 27 ust. 1 umowy z dnia
8 grudnia 1990 r. wyraźnie wskazuje, że umowa ta znajduje zastosowanie w zakresie
zaopatrzenia emerytalnego w stosunku do osób, które przesiedliły się po 31 grudnia
1990 r. lub po tej dacie posiadają okresy ubezpieczenia na terytorium jednej z uma-
wiających się stron albo mieszkają na terytorium państwa trzeciego. Uwzględniwszy
powyższe przepisy w odniesieniu do wnioskodawczyni, która zmieniła miejsce za-
mieszkania w 1989 r. i posiada okresy ubezpieczenia przebyte w Polsce również do
1989 r., w zakresie jej prawa do emerytury zastosowanie znajdzie umowa z 1975 r.,
według której wypłata przyznanego świadczenia podlegała wstrzymaniu z upływem
miesiąca, w którym nastąpiła zmiana miejsca zamieszkania (art. 5 ust. 1). Zgodnie
zaś z art. 4 umowy z 1975 r. instytucją właściwą do ustalenia prawa do emerytury
była instytucja ubezpieczeniowa niemiecka. Organ rentowy podtrzymał zatem pre-
zentowane przez siebie stanowisko, iż świadczenie przyznane i wypłacone wniosko-
dawczyni od 4 kwietnia 1996 r. z tytułu osiągnięcia wcześniejszego wieku emerytal-
nego, było nienależne na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach, wobec czego podlega zwrotowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy podstawowe znaczenie ma stwierdzenie,
czy istotnie ujawniona w postępowaniu przed organem rentowym okoliczność za-
mieszkiwania ubezpieczonej na terenie Niemiec od 22 grudnia 1989 r. ma wpływ na
jej prawo do emerytury, które nabyła według przepisów prawa polskiego od 4 kwiet-
nia 1996 r., tj. od osiągnięcia wieku emerytalnego.
Z okoliczności faktycznych sprawy wynika, że wnioskodawczyni nabyła prawo
do świadczenia emerytalnego w okresie obowiązywania umowy między Rzecząpo-
spolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym sporzą-
dzonej w Warszawie dnia 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. Nr 108, poz. 468 ze zm.), przy
uwzględnieniu wyłącznie polskich okresów ubezpieczenia. Powołana wyżej umowa
nie zawiera żadnego postanowienia, na podstawie którego można byłoby stwierdzić,
że w takiej sytuacji obowiązek przyznania świadczenia emerytalnego obciąża nie-
mieckie instytucje ubezpieczeniowe tylko z tego powodu, iż uprawniony zamieszkuje
5
na terenie Niemiec. Z art. 17 ust. 1 i art. 18 ust. 1 tej umowy wynika, iż dotyczy ona
tych ubezpieczonych, którzy prawo do świadczeń emerytalnych nabywają przy
uwzględnieniu okresów ubezpieczenia przebytych tak w Polsce, jak i w Niemczech
(art. 17 ust. 1) i tylko wtedy właściwe instytucje ubezpieczeniowe każdego z państw
zapewniają świadczenie, którego wysokość odpowiada proporcji okresu ubezpiecze-
nia na terytorium każdego z nich w stosunku do całego uwzględnionego okresu
ubezpieczenia (art. 18 ust. 1).
Jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, uprawnień emerytalnych ubezpieczonej nie
można natomiast oceniać według postanowień poprzednio wiążącej oba państwa
umowy z dnia 9 października 1975 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym
(Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze zm.). Zgodnie bowiem z art. 27 ust. 1 zdanie
pierwsze umowy z dnia 8 grudnia 1990 r., stosuje się ją w zakresie zaopatrzenia
emerytalnego i wypadkowego do wszystkich uprawnień z tytułu okresów ubezpie-
czenia i wypadków przy pracy, które zostały przebyte lub powstały po 31 grudnia
1990 r. na terytorium jednej z Umawiających się stron. Z treści tego przepisu wynika
zatem, iż decydująca o stosowaniu tej umowy jest data nabycia uprawnień do świad-
czeń, między innymi, emerytalnych; postanowienia umowy znajdują zastosowanie
wówczas, gdy prawo do tych świadczeń powstało po 31 grudnia 1990 r. Do żadnego
innego wniosku nie może doprowadzić okoliczność, że zgodnie z art. 27 ust. 1 zda-
nie drugie umowy z 8 grudnia 1990 r., stosuje się ją nadto do roszczeń osób, które
po dniu 31 grudnia 1990 r. przeniosą swoje miejsce zamieszkania lub ponownie za-
mieszkają na terytorium drugiej Umawiającej się strony albo mieszkają na terytorium
państwa trzeciego. Zakresem tego przepisu objęta jest bowiem inna grupa podmio-
tów niż ta, której dotyczy art. 27 ust. 1 zdanie pierwsze umowy. O ile bowiem w tym
ostatnio przytoczonym przepisie mowa o osobach, których uprawnienia do świad-
czeń powstały po 31 grudnia 1990 r., o tyle art. 27 ust. 1 zdanie drugie umowy od-
nosi się do osób, którym służą roszczenia o realizację nabytych do tej daty upraw-
nień. Inaczej rzecz ujmując, sytuację prawną podmiotów wymienionych w tych prze-
pisach różnicuje nie kwestia zamieszkania na terytorium jednego z państw po 31
grudnia 1990 r. (przed 1 stycznia 1991 r.), lecz okoliczność nabycia uprawnień do
świadczeń po 31 grudnia 1990 r. i przed tą datą. Od miejsca zamieszkania (jego
zmiany) w świetle przepisów przejściowych umowy uzależniona jest zatem tylko sy-
tuacja osób, które nabyły uprawnienia do świadczeń przed 1 stycznia 1991 r., co
znajduje potwierdzenie w treści jej art. 27 ust. 2 zdanie pierwsze, zgodnie z którym
6
umowa nie narusza roszczeń i uprawnień nabytych do dnia 1 stycznia 1991 r. w jed-
nej z umawiających się stron na podstawie umowy z 9 października 1975 r. tak
długo, jak osoby te, także po dniu 31 grudnia 1990 r. będą mieszkać na terytorium tej
Umawiającej się strony. Cel takich regulacji przejściowych jest oczywisty, jeżeli wziąć
pod uwagę charakter poprzednio wiążącej oba państwa umowy z dnia 9 października
1975 r., która była oparta na zasadzie terytorialności nieprzewidującej wzajemnego
transferu świadczeń. Jej postanowienia uwzględniały zatem zmianę miejsca za-
mieszkania ubezpieczonego do drugiego kraju, w którym mógł nie mieć w ogóle żad-
nego okresu ubezpieczenia, przewidując, iż renty z zaopatrzenia emerytalnego lub
wypadkowego przyznaje tylko instytucja ubezpieczeniowa państwa, na którego tery-
torium osoba uprawniona mieszka, przy ustalaniu świadczenia uwzględniając według
obowiązujących ją przepisów okresy ubezpieczenia, okresy zatrudnienia oraz okresy
z nimi zrównane w drugim państwie w taki sposób, jak gdyby zaistniały na terytorium
pierwszego państwa (art. 4 ust. 2 umowy).
Nie budzi zatem wątpliwości, że okoliczność zamieszkania ubezpieczonej w
Niemczech w roku 1989 miałaby znaczenie dla jej prawa do emerytury nabywanej
według przepisów prawa polskiego tylko wówczas, gdyby warunki uprawniające ją do
emerytury spełniła przed dniem 1 stycznia 1991 r. Wnioskodawczyni nabyła zaś
uprawnienia emerytalne dopiero 4 kwietnia 1996 r., wobec czego nie ma żadnych
podstaw, ażeby stosować w tym przypadku postanowienia umowy z dnia 9 paździer-
nika 1975 r. Z art. 5 umowy z 8 grudnia 1990 r. wynika, że świadczenia pieniężne,
między innymi, z tytułu inwalidztwa i starości, zapewnia się także, gdy uprawniony
zwykle przebywa na terytorium drugiej Umawiającej się strony i jest obywatelem jed-
nej z Umawiających się stron, wobec czego trafnie Sąd drugiej instancji przyjął, iż
emerytura przyznana wnioskodawczyni na podstawie przepisów prawa polskiego nie
może być uznana za nienależnie pobraną w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) z tej tylko przyczyny, że
przed 1 stycznia 1991 r. uprawniona zamieszkała na terenie Niemiec,
Warto zwrócić też uwagę, że takie stanowisko w pełni odpowiada normom
prawa wspólnotowego. Kwestię stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i
do członków ich rodzin przemieszczających się po Wspólnocie reguluje rozporzą-
dzenie Rady z dnia 14 czerwca 1971 r. (Dz.U. UE.L 1971 Nr 149, poz. 2), zgodnie z
7
którym pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego Państwa Członkow-
skiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na teryto-
rium innego Państwa Członkowskiego (art. 13 (9) ust. 2 lit. a), a świadczenia pienięż-
ne z tytułu starości uzyskane na podstawie ustawodawstwa jednego Państwa człon-
kowskiego nie ulegają zmniejszeniu, zmianie, zawieszeniu, zniesieniu, ani przepad-
kowi z tego tylko powodu, że uprawniony zamieszkuje terytorium innego Państwa
Członkowskiego niż to, w którym znajduje się instytucja zobowiązana do wypłaty
świadczeń (art. 10 ust.1).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną za nieuza-
sadnioną, wobec czego z mocy art. 39814
k.p.c. orzekł jak w pkt 1 sentencji.
Oddaleniu podlegał wniosek ubezpieczonej o zasądzenie kosztów postępo-
wania kasacyjnego. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, sformułowa-
nym w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1998 r., III CKN
805/98 (OSNC 1999 nr 4, poz. 79), za złożenie odpowiedzi na skargę kasacyjną ad-
wokatowi lub radcy prawnemu przysługuje wynagrodzenie jak za sporządzenie i
wniesienie skargi. Strona przeciwna może wnieść do sądu drugiej instancji odpo-
wiedź na skargę kasacyjną w terminie dwutygodniowym od doręczenia jej skargi (art.
3987
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c.). Nie stanowi odpowiedzi na skargę tak nazwane pi-
smo procesowe, wniesione po upływie ustawowego terminu do dokonania tej czyn-
ności (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 16 maja 2002 r., IV CKN 1071/00,
OSNC 2003 nr 9, poz. 120, 14 marca 2003 r., V CKN 1733/00, LEX nr 80249, czy 7
maja 2003 r., IV CKN 113/01, LEX nr 141392). W konsekwencji, nie wywołuje ono
skutków w zakresie zawartego w nim wniosku o zasądzenie kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym, obejmujących sporządzenie i wniesienie
odpowiedzi na skargę kasacyjną (art. 167 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art.
39821
k.p.c.). Ze wskazanych przyczyn nie może być uwzględniony wniosek ubezpie-
czonej o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, zawarty w piśmie określo-
nym jako odpowiedź na skargę kasacyjną, które złożone zostało po upływie terminu
do podjęcia tej czynności, bo dnia 8 czerwca 2009 r., podczas gdy skargę kasacyjną
organu rentowego doręczono pełnomocnikowi ubezpieczonej w dniu 6 maja 2009 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w punkcie 2 sentencji.
========================================