Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 261/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej w W.
przeciwko "N.(…)" Spółce z o.o. z siedzibą w R. i "A.(…)" Spółce z o.o. z siedzibą w R.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej "N.(…)" Spółki z o.o. z siedzibą w R. od wyroku Sądu
Apelacyjnego
z dnia 18 listopada 2008 r., sygn. akt I ACa (..),
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od pozwanej spółki "N.(…)" na rzecz Dyrektora Urzędu Kontroli
Skarbowej w W. kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w W. żądał ustalenia, że umowa sprzedaży
nieruchomości położonej przy ulicy W. oraz udziału w nieruchomości położonej w przy
ul. Ż. i C., zawarta w dniu 30 marca 2002 r., pomiędzy pozwanymi „A.(…)” sp. z o.o. w
R. i „N.(…)” sp. z o.o. w R., jest nieważna. Twierdził, że została zawarta dla pozoru w
celu uzyskania nienależnego podatku VAT.
Sąd Okręgowy w R. wyrokiem z dnia 11 czerwca 2008 r. uwzględnił powództwo.
Stwierdził, że pozorność umowy z dnia 30 marca 2002 r. uzasadnia fakt dokonania w
krótkim odstępie czasu nieuzasadnionych gospodarczo umów sprzedaży objętej
pozwem nieruchomości oraz udziału w nieruchomości pomiędzy stałym kręgiem
podmiotów, tj. pomiędzy pozwanymi spółkami „A.(…)” i „N.(…)” oraz ich jedynym
wspólnikiem R. S. Ponadto rażąco wygórowana – wręcz nierealna w obrocie
nieruchomościami cena sprzedawanych nieruchomości wynosząca 38996000 zł, a także
okoliczność, że cena ta nie została zapłacona a rozłożona na raty płatne przez okres 15
lat.
Sąd uznał też, że Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w W. ma samodzielną
legitymację czynną do występowania w tej sprawie nadaną mocą art. 189¹ k.p.c. w zw. z
art. 199 a § 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. Z 2005 r.
Nr 8, poz. 60 ze zm.).
Powyższe ustalenia faktyczne oraz przyjętą ocenę prawną podzielił Sąd
Apelacyjny, toteż wyrokiem z dnia 18 listopada 2008 r. oddalił apelację pozwanej spółki
„N.(…)”.
Skarga kasacyjna pozwanej spółki „N.(…)” od wyroku Sądu Apelacyjnego –
oparta na obu podstawach z art. 3983
k.p.c. – zawiera zarzuty naruszenia art.386 § 2 i 3
k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 2, art. 199 § 1 pkt 3 i § 2, 189¹, 64 § 1 i 2, 65 § 1 k.p.c., art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa; art. 385 k.p.c. w
zw. z art. 278 § 1, 232 k.p.c. oraz art. 83 § 1 k.c., i zmierza do uchylenia powyższego
wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Najdalej idący jest zgłoszony przez skarżącą zarzut nieważności postępowania,
uzasadniony brakiem zdolności sądowej po stronie powodowej. Istota tego zarzutu
sprowadza się do twierdzenia, że Sąd Apelacyjny błędnie uznał, iż organ podatkowy lub
organ kontroli skarbowej uprawniony jest do wystąpienia do sądu cywilnego na
3
podstawie art. 1891
k.p.c. w związku z art. 199 a § 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997
Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 8, poz. 60 z 2005 r. ze zmianami) i art. 31 ust. 1 i ust. 2
pkt 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz.
65 ze zmianami) z powództwem, o którym mowa w art. 189 k.p.c., jeżeli ustalenie
istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny
skutków podatkowych.
Zgodnie z art. 189 ¹ k.p.c. uprawnienie, o którym mowa w art. 189 k.p.c.
przysługuje również, w toku prowadzonego postępowania, organowi podatkowemu lub
organowi kontroli skarbowej, jeżeli ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku
prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych. Wprowadzenie do
Kodeksu postępowania cywilnego art.1891
k.p.c. nastąpiło w związku z uregulowaniem
przyjętym w art.199a § 3 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst
jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz.60 ze zm.), przewidującym, że jeżeli z dowodów
zgromadzonych w toku postępowania podatkowego wynikają wątpliwości co do istnienia
lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, z którym związane są skutki podatkowe,
organ podatkowy występuje do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia
tego stosunku prawnego lub prawa. Organami kontroli skarbowej są m.in. Minister
Finansów, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej oraz dyrektor urzędu kontroli
skarbowej (art. 8 ustawy z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej, tekst jedn. Dz. U. z
2004 r. Nr 8, poz.65 ze zm.). Organami podatkowymi są m.in. naczelnik urzędu
skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta,
marszałek województwa, dyrektor izby skarbowej, dyrektor izby celnej, samorządowe
kolegium odwoławcze lub minister finansów (art.13 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. –
Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.).
Sąd Apelacyjny uznał, że okoliczność, iż w art. 1891
k.p.c. wymienione zostały
określone organy oznacza przyznanie im zdolności sądowej. Skarżąca natomiast,
odwołując się do poglądów prezentowanych w doktrynie i orzecznictwie, stoi na
stanowisku, że w tym przepisie ustawodawca posłużył się jedynie swego rodzaju
skrótem myślowym wskazującym na właściwe stationes fisci, co oznacza, że w
sprawach w nim wymienionych stroną jest Skarb Państwa, a określone organy
państwowe jedynie podejmują jako stationes fisci czynności procesowe za Skarb
Państwa.
Rozstrzygnięcie kwestii zdolności sądowej organu kontroli skarbowej w sprawach
przewidzianych w art. 1891
k.p.c. wymaga przywołania oczywistego stwierdzenia, że
4
podmioty niemające osobowości prawnej, a takim jest ten organ, zajmują samodzielną
pozycję w postępowaniu sądowym tylko wtedy, gdy przepisy szczególne w sposób
wyraźny przyznają im zdolność sądową. Na podstawie przepisów szczególnych
zdolność sądową mają, mimo że nie są osobami prawnymi ani jednostkami, którym
przepisy przyznały zdolność prawną (art. 331
k.c.), m. in. prokurator – (art. 7 k.p.c.),
pracodawcy – w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 460 § 1 k.p.c.), organy –
rentowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c. i art. 3
k.p.), dyrektor – oraz rada pracownicza w sprawach z zakresu przepisów
o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi (art. 6913
k.p.c.), Prezes –
Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i inne podmioty wskazane w art. 47929
§ 1
i 2 k.p.c. – w postępowaniu w sprawach z zakresu ochrony konkurencji, Prezes –
Urzędu Regulacji Energetyki i zainteresowany – w postępowaniu w sprawach z zakresu
regulacji energetyki (art. 47950
k.p.c.), Prezes – Urzędu Regulacji Telekomunikacji
i Poczty i zainteresowany – w postępowaniu w sprawach z zakresu regulacji
telekomunikacji i poczty (art. 47961
§ 1 k.p.c.), czy też Prezes – Urzędu Transportu
Kolejowego i zainteresowany – w postępowaniu w sprawach z zakresu regulacji
transportu kolejowego (art. 47972
k.p.c.). W każdym z tych przypadków postanowienie
ustawy o posiadaniu zdolności sądowej jest wyraźne.
Redakcja art. 189¹ k.p.c. wprawdzie różni się od wskazanych przepisów, gdyż nie
oznacza organu kontroli skarbowej jako strony, nie odsyła również do odpowiedniego
stosowania przepisów o Prokuratorze, niemniej jednak wymieniono w tym przepisie
zarówno uprawnione organy, jak i szeroko ujęto sytuację, w której wytoczenie
powództwa jest możliwe. Ustawodawca jednoznacznie przesądził, iż uprawnienie do
wystąpienia z powództwem o ustalenie przysługuje „organowi podatkowemu lub
organowi kontroli skarbowej” „w toku prowadzonego postępowania”. Inaczej mówiąc,
ustawodawca w art. 189¹ k.p.c., w sposób wyraźny przyznał zdolność sądową organowi
podatkowemu lub organowi kontroli skarbowej przez stwierdzenie expressis verbis, że
tym organom przysługuje uprawnienie do wytoczenia określonego powództwa.
W tym miejscu niepodobna pominąć, że w postanowieniu Sądu Najwyższego z
dnia 16 marca 2005 r. (IV CK 675/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 35) wyrażony został
pogląd, iż urząd skarbowy jako państwowa jednostka organizacyjna w rozumieniu art.
67 § 2 k.p.c. nie ma samodzielnej pozycji w postępowaniu sądowym także w sprawach o
zabezpieczenie spadku (w art. 635 § 2 k.p.c.) i wyjawienie przedmiotów spadkowych
(art. 655 § 1 k.p.c.). Pogląd ten wyraził Sąd Najwyższy także w uzasadnieniu
5
postanowienia z dnia 4 sierpnia 2006 r. (III CZP 50/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 80).
Trzeba zauważyć, że w obu przepisach, tj. art. 635 § 2 i 655 § 1 k.p.c., o których mowa
we wskazanych orzeczeniach, chodzi o działalność państwa w sferze dominium.
Wymaga zatem przypomnienia, że podmiotowość państwa należy rozpatrywać na
dwóch płaszczyznach jego działania odnoszących się do sfery imperium i dominium. W
pierwszym wypadku państwo, dbając o dobro publiczne, działa jako ‘’władca’’, mając
uprawnienia i zobowiązania wypływające z prawa publicznego, a w drugim jako
‘’właściciel’’ wyposażony w uprawnienia i zobowiązania przypisane mocą prawa
prywatnego. Wyróżnienie tych dwóch sfer działania państwa ma fundamentalne
znaczenie dla przyjętej konstrukcji podmiotowości prawnej państwa.
W konsekwencji uznać należy, że to w sferze dominium Skarb Państwa jest
podmiotem stosunków o charakterze cywilnoprawnym zgodnie z art. 34 k.c. Przyjmuje
się, że o Skarbie Państwa jako osobie prawnej, można mówić wówczas, gdy Państwo
jako fiskus wykonuje za pomocą swoich jednostek organizacyjnych niemających
osobowości prawnej (stationes fisci) swoje zadania społeczne i gospodarcze
(dominium), pozbawione charakteru publicznoprawnego (władczego), a więc gdy
występuje w stosunkach cywilnoprawnych o charakterze majątkowym i niemajątkowym
z innymi podmiotami prawnymi na zasadzie równorzędności (partnerstwa), np. gdy
zatrudnia swoich funkcjonariuszy, odpowiada z tytułu świadczenia na rzecz urzędów
różnych usług, czy odpowiada za szkody wyrządzone działalnością państwa. W tych
przypadkach, zgodnie z art. 67 § 2 zd. 1 k.p.c., czynności za Skarb Państwa podejmują
jednostki organizacyjne, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a
każda czynność cywilnoprawna takiej jednostki jest de iure civili czynnością Skarbu
Państwa, bowiem jednostki te działają na rachunek Skarbu Państwa. Natomiast
państwo, gdy podejmuje czynności władcze z zakresu prawa publicznego (imperium),
które nie należą do sfery prawa cywilnego (dominium), nie występuje jako Skarb
Państwa będący osobą prawną w rozumieniu art. 34 k.c.
Istotą powództwa z art. 189¹ k.p.c. jest ustalenie istnienia lub nieistnienia
stosunku prawnego lub prawa, które jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych.
Postępowanie to ma charakter incydentalny wobec postępowania prowadzonego przez
organ kontroli skarbowej, w którym organ ten rozpatruje a następnie rozstrzyga
prowadzoną sprawę z zakresu prawa podatkowego. Celem tej regulacji było
wprowadzenie sądowej gwarancji ochrony interesów podatnika. Organ podatkowy,
konkretyzując stosunki z zakresu prawa podatkowego, w zakresie w jakim stosunki
6
cywilnoprawne mają znaczenie dla stosunków podatkowych, występuje z powództwem,
gdy z zebranego materiału dowodowego wynikają wątpliwości dla oceny skutków
podatkowych. W postępowaniu sądowym ustalane są fakty składające się na hipotezę
normy prawnej stosowanej przez organ podatkowy lub organ kontroli skarbowej.
Postępowanie prowadzone zaś na podstawie art. 199 a Ordynacji podatkowej jest
jedynym z instrumentów ochrony interesów państwa w zapewnieniu odpowiedniego
poziomu wpływów z danin publicznych. Innymi słowy, celem postępowania jest ochrona
interesów fiskalnych państwa, której realizacja stanowi przejaw władczej formy działania
państwa.
Organ kontroli skarbowej wytaczając przedmiotowe powództwo, pozostaje ze
stroną pozwaną wyłącznie w administracyjnym stosunku prawa podatkowego,
wynikającym z publicznej, a nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie organu kontroli
w sferze imperium stanowi uzasadnienie dla jego samodzielnej pozycji w procesie
cywilnym. W tym bowiem przypadku Skarb Państwa nie jest stroną zakwestionowanej
umowy cywilnoprawnej, ale ma status ‘’władzy’’ podatkowej. Odmienną ocenę
uzasadniałoby działanie organu w sferze dominium, gdyż wówczas jako jednostka
organizacyjna działałby wyłącznie jako statio fisci Skarbu Państwa, jak np., w sprawach
o zabezpieczenie spadku (art. 635 § 2 k.p.c.) i wyjawienie przedmiotów spadkowych
(art. 655 § 1 k.p.c.).
Odnosząc się do pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej, należy wskazać, że
wada oświadczenia woli w postaci pozorności polega m.in. na tym, że strony przejawiają
zamiar, np. zbycia prawa, podejmując - w razie potrzeby - pewne czynności, mimo że w
rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków dokonywanej czynności prawnej.
Warto też przypomnieć, że dokonanie czynności prawnej w formie aktu notarialnego nie
wyklucza jej pozorności.
Co do tego, kiedy należy przyjąć, że wolą stron dokonanej czynności prawnej
było w rzeczywistości wyeliminowanie jej skutków, nie sposób wskazać stałych reguł.
Zawsze bowiem zależy to od okoliczności poszczególnego wypadku i ocena ich
pozostawiona jest swobodnemu uznaniu sądu.
W wypadku, gdy z żądaniem ustalenia nieważności umowy występuje osoba,
która nie była jej stroną, jak w sprawie, ustalenie stanu podmiotowego opiera się w
przeważającej części na dowodach pośrednich. Niemożliwą jest bowiem rzeczą
ustalenie w drodze dowodu bezpośredniego stanu czysto wewnętrznego, o ile strony
umowy nie wyraziły go na zewnątrz, np. przed świadkami, czy w drodze korespondencji,
7
lub o ile przesłuchanie stron umowy nie dało w tym kierunku dostatecznych podstaw do
ustalenia.
Wychodząc z powyższych zasad, zgodzić się należało z Sądem Apelacyjnym, że
fakt dokonania w krótkim odstępie czasu nieuzasadnionych gospodarczo umów
sprzedaży objętej pozwem nieruchomości oraz udziału w nieruchomości pomiędzy
stałym kręgiem podmiotów, tj. pomiędzy pozwanymi spółkami A.(…) sp. z o.o. w R. i
N.(…) sp. z o.o. w R. i ich jedynym wspólnikiem R. S. Ponadto rażąco wygórowana –
wręcz nierealna w obrocie nieruchomościami cena sprzedawanych nieruchomości
wynosząca 38996000 zł, a także okoliczność, że cena ta nie została zapłacona
a rozłożona na raty płatne przez okres 15 lat uzasadniają ocenę tego Sądu, iż umowa z
dnia 30 marca 2002 r. była zawarta dla pozoru.
Z tych przyczyn na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono, jak w wyroku.