Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 28 STYCZNIA 2010 R.
IV KO 137/09
Przewidziany w art. 540 § 2 k.p.k. wymóg stwierdzenia przez Trybu-
nał Konstytucyjny niezgodności z ustawą zasadniczą przepisu, który był
podstawą orzeczenia, to nie tylko stwierdzenie tej niezgodności wprost wo-
bec przepisu, w oparciu o który wydano orzeczenie sądowe, ale także
stwierdzenie jej przez Trybunał w stosunku do przepisu ustawy wprowa-
dzającej ten przepis, bez względu na powody z jakich doszło do stwierdze-
nia tej niekonstytucyjności, gdyż także wówczas, sam wprowadzony w ten
sposób, czyli niezgodnie z Konstytucją, przepis prawa będący następnie
podstawą orzeczenia, traci swą moc.
Przewodniczący: sędzia SN J. Grubba.
Sędziowie SN: T. Grzegorczyk (sprawozdawca), E. Strużyna.
Sąd Najwyższy w sprawie Romana T. i Oleksandry B., skazanych z
art. 148 § 2 pkt 2 k.k. w brzmieniu po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia
27 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 63, poz. 1363) w zw. z art. 280 § 1 k.k., a Ro-
man T. nadto w zw. z art. 64 § 1 k.k., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na po-
siedzeniu w dniu 28 stycznia 2010 r. wniosków obrońcy skazanych o
wznowienie, w części dotyczącej kwalifikacji prawnej i kary, postępowania
prawomocnie zakończonego wyrokiem Sądu Apelacyjnego w R. z dnia 16
października 2008 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w P.
z dnia 7 lipca 2008 r.,
2
u c h y l i ł zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w R. i utrzymany nim w
mocy wyrok Sądu Okręgowego w P. w części dotyczącej kwalifikacji praw-
nej i kary, i w z n o w i ł postępowanie karne wobec Romana T. i Oleksan-
dry B., p r z e k a z u j ą c tę sprawę w uchylonym zakresie Sądowi Okręgo-
wemu w P. do ponownego rozpoznania (...).
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 7 lipca 2008 r. Roman T. i
Oleksandra B. zostali uznani za winnych tego, że w dniu 12 marca 2007 r.
w M., działając wspólnie i porozumieniu, z zamiarem bezpośrednim doko-
nania rozboju na osobie Stanisława S. i jednocześnie przewidując możli-
wość nastąpienia określonego skutku w postaci jego śmierci i godząc się
na to, poprzez przyciśnięcie twarzy pokrzywdzonego do podłoża w wyniku
unieruchomienia jego tułowia oraz zaciągnięcie paska na szyi Stanisława
S. doprowadzili do zatkania otworów oddechowych skutkujących upośle-
dzeniem czynności oddychania, co w konsekwencji doprowadziło do zgonu
pokrzywdzonego, a następnie zabrali z jego mieszkania pieniądze w kwo-
cie 1800 zł oraz telefon komórkowy NOKIA 1600 wraz z ładowarką o war-
tości 200 zł, przy czym Roman T. dopuścił się tego czynu w warunkach
powrotu do przestępstwa, co zakwalifikowano z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. w zw.
z art. 280 § 1 k.k. oraz w zw. z art. 11 § 2, a wobec Romana T. nadto z art.
64 § 1 k.k., wymierzając każdemu z oskarżonych karę 25 lat pozbawienia
wolności.
Po rozpoznaniu apelacji obrońców oskarżonych Sąd Apelacyjny w R.,
wyrokiem z dnia 16 października 2008 r., utrzymał w mocy to orzeczenie.
Kasację w tej sprawie, wywiedzioną jedynie przez obrońcę Oleksan-
dry B., Sąd Najwyższy – postanowieniem z dnia 9 marca 2009 r. – oddalił
jako oczywiście bezzasadną.
3
W dniu 29 października 2009 r., ustanowiony dla każdego ze skaza-
nych odrębnie, ale ten sam obrońca z urzędu wystąpił z oddzielnymi wnio-
skami o wznowienie wobec nich postępowania w tej sprawie, w zakresie
kwalifikacji prawnej i kary, o uchylenie w tej części obu wydanych wyroków
oraz przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania w
pierwszej instancji. Jako powód do wznowienia, przywołano w uzasadnie-
niach wniosków fakt, że wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2009 r. (P 11/08, Dz.
U. Nr 63, poz. 533) Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność obowią-
zującego od dnia 26 września 2005 r. art. 148 § 2 k.k., w brzmieniu obo-
wiązującym w wyniku nowelizacji z dnia 27 lipca 2005 r., z Konstytucją, co
zdaniem wnioskodawcy uzasadnia wznowienie tego postępowania odno-
śnie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego skazanym i co do kary. W
związku z tymi wnioskami prokurator Prokuratury Krajowej wystąpił o ich
uwzględnienie przywołując jako podstawę prawną wznowienia art. 540 § 2
k.p.k. i podnosząc, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie oznacza cał-
kowitej derogacji art. 148 § 2 k.k. w tym sensie, że dekryminalizuje opisane
tam czyny zabronione, ale oznacza zmianę w sposobie ich penalizacji, po-
legającą na tym, że czyny, które do opublikowania tego wyroku stanowiły
postacie zabójstwa zagrożone surowszą sankcją, objęte są teraz sankcją z
§ 1 art. 148 k.k.
Rozpoznając powyższe wnioski o wznowienie Sąd Najwyższy połą-
czył ich rozpoznanie w jednym postępowaniu i stwierdził, co następuje.
Wnioski te są zasadne. Czyn przypisany Romanowi T. i Oleksandrze
B. został bowiem popełniony po dniu 26 września 2005 r., czyli po wejściu
w życie nowelizacji Kodeksu karnego, dokonanej ustawą z dnia 27 lipca
2005 r. (Dz. U. Nr 163, poz. 1363), w wyniku której doszło do zmiany treści
art. 148 § 2 k.k., a w sprawie tej osoby uznane za jego współsprawców
prawomocnie osądzono przed dniem 23 kwietnia 2009 r., to znaczy przed
datą opublikowania we wskazanym już Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału
4
Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r. (P 11/08, OTK-A 2009, nr 4,
poz. 49), w którym uznano za niezgodny z Konstytucją tryb uchwalenia te-
go przepisu w 2005 r. Przestępstwo oskarżonych zostało tym samym za-
kwalifikowane z zaostrzonego już przepisu § 2 art. 148 k.k.
Nowelizacja Kodeksu karnego dokonana w lipcu 2005 r. nie wprowa-
dzała wprawdzie żadnych nowych kwalifikowanych postaci zabójstwa, gdyż
Kodeks karny z 1997 r. znał je już wcześniej i penalizował w tymże § 2 art.
148, uznając za taką m.in. popełnienie zabójstwa w związku rozbojem (art.
148 § 2 pkt 2 k.k.), co przypisano skazanym, ale zaostrzała ona sankcje za
te postacie zabójstwa. O ile, przed tą nowelizacją groziła za nie kara po-
zbawienia wolności na czas nie krótszy od 12 lat (podczas gdy przy postaci
podstawowej z § 1 na czas nie krótszy od lat 8) oraz (jak także w § 1 art.
148 k.k.) kara 25 lat pozbawienia wolności i kara dożywotniego jej pozba-
wienia, to w jej wyniku możliwe sankcje karne ograniczono tylko do kary 25
lat pozbawienia wolności oraz dożywotniego pozbawienia wolności. I to, w
oparciu o tak brzmiący przepis skazano oboje oskarżonych w tej sprawie. Z
kolei, w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r. nie
stwierdzono wprost niekonstytucyjności nowego art. 148 § 2 k.k., ale uzna-
no, że art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2007 r., wprowadzający jego
nowe brzmienie, jest niezgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 ustawy
zasadniczej, a więc że naruszano tu konstytucyjne wymogi uchwalania tej
zmiany. Tym samymjednak także przepis § 2 art. 148 k.k. utracił swą moc z
dniem ogłoszenia tego wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw (art. 190 ust.
2 i 3 Konstytucji), jako przepis wprowadzony w sposób niezgodny z ustawą
zasadniczą. W konsekwencji oskarżeni zostali w tej sprawie prawomocnie
skazani na podstawie przepisu, którego wprowadzenie uznane zostało na-
stępnie, już po prawomocnym ich skazaniu, za niezgodne z Konstytucją.
Stosownie do art. 190 ust. 4 ustawy zasadniczej orzeczenie Trybuna-
łu o niezgodności z Konstytucją przepisu, na podstawie którego wydane
5
zostało prawomocne orzeczenie sądowe stanowi podstawę do wznowienia
postępowania w trybie i na zasadach określonych we właściwych dla tego
postępowania przepisach. W postępowaniu karnym określenie tego trybu i
zasad wyznaczają przepisy rozdziału 56 Kodeksu postępowania karnego.
W umieszczonym w nim art. 540 § 2, w jego obecnym brzmieniu – nada-
nym ustawą z dnia 16 lipca 2009 r. (Dz. U. Nr 144, poz. 1178), obowiązują-
cą od dnia 19 września 2009 r. – zakłada się, że postępowanie wznawia
się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności
z Konstytucją (lub umową międzynarodową albo ustawą) przepisu prawne-
go, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Tym samym,
uwzględniając wcześniejsze rozważania, w sprawie niniejszej istnieje pod-
stawa do wznowienia prawomocnie zakończonego procesu wobec obojga
skazanych. Przez przewidziany w art. 540 § 2 k.p.k. wymóg stwierdzenia
przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z ustawą zasadniczą przepisu,
który był podstawą orzeczenia, rozumieć bowiem należy nie tylko stwier-
dzenie tej niezgodności wprost wobec przepisu, w oparciu o który wydano
orzeczenie sądowe, ale także stwierdzenie jej przez Trybunał w stosunku
do przepisu ustawy wprowadzającej ów przepis, bez względu przy tym na
powody z jakich doszło do stwierdzenia tej niekonstytucyjności, gdyż także
wówczas, sam wprowadzony w ten sposób, czyli niezgodnie z Konstytucją,
przepis prawa będący następnie podstawą orzeczenia, traci swą moc.
W sprawie niniejszej w obu wnioskach wystąpiono o wznowienie po-
stępowania jedynie w części dotyczącej kwalifikacji prawnej przypisanego
czynu. Takie zakreślenie granic zaskarżenia orzeczenia we wniosku o
wznowienie jest prawnie możliwe, a w niniejszej sprawie także trafne. Jest
ono prawnie możliwe, gdyż art. 545 § 2 k.p.k. przewiduje odpowiednie sto-
sowanie przy instytucji wznowienia postępowania art. 425 § 2 k.p.k., a ten
ostatni przepis zakłada, że orzeczenie można zaskarżyć w całości albo w
części. Należy tu mieć na uwadze, że wprowadzony w 2005 r. niekonstytu-
6
cyjnie przepis art. 148 § 2 k.k. nie zmienił części dyspozytywnej swego po-
przednika, a więc sytuacji, w jakich zabójstwo nabierało postaci kwalifiko-
wanej, a jedynie zakres reakcji karnej możliwej wówczas do zastosowania,
który ograniczył do dwóch szczególnych postaci pozbawienia wolności.
Także orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie wnikało w meritum sa-
mego uregulowania zawartego w § 2 art. 148 k.k., nie odnosiło się więc do
samych postaci kwalifikowanego zabójstwa, a zakwestionowano nim tylko
sposób uchwalenia tej zmiany stwierdzając, że był on niezgodny z określo-
nymi przepisami ustawy zasadniczej (zob. W. Wróbel, S. Zabłocki: Glosa
do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 16 kwietnia 2009 r., Pal. 2009, nr
7-8, s. 290 – 291). Rację ma więc prokurator Prokuratury Krajowej, gdy
podnosi, że orzeczenie Trybunału nie oznacza dekryminalizacji zachowań
ujętych w art. 148 § 2 k.k., ale wynika z niego jedynie konieczność objęcia
tych zachowań innym zakresem sankcji karnych i odmienną kwalifikacją
prawną. Kwalifikacja prawna czynu wiąże się wprawdzie z zagadnieniem
sprawstwa i winy – o czym świadczy choćby art. 110 k.p.k. nakazujący, aby
narada nad wyrokiem odbywała się „osobno” co do winy i kwalifikacji praw-
nej czynu oraz osobno co do kary, co do środków karnych i wreszcie co do
innych kwestii – ponieważ przypisywanie winy za przestępstwo dotyczyć
musi zachowania, uznanego uprzednio (w wyniku narady) przez sąd, za
wypełniające znamiona określonego przepisu ustawy karnej przyjmujące-
go, że zachowanie o takich znamionach stanowi czyn zabroniony jako
przestępstwo. Kwalifikacja prawna decyduje jednak także, co naturalne, o
zakresie możliwych do zastosowania sankcji karnych, ich rodzaju i rozmia-
rze, łączy się zatem ściśle także z kwestią kar i środków karnych.
Uwzględniając fakt, że przywoływane orzeczenie Trybunału Konsty-
tucyjnego nie wnika w zagadnienie konstytucyjności karalności samego
przestępstwa zabójstwa w różnych jego typach, należy uznać, że nie daje
ono podstaw do wznowienia postępowania w zakresie dotyczącym także
7
sprawstwa i winy przypisanego oskarżonym przestępstwa. Jak bowiem
trafnie stwierdzono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2009 r. (II
KO 22/09, OSNKW 2009, z. 11, poz. 98): „Wskazany w orzeczeniu Trybu-
nału Konstytucyjnego zakres, w jakim badany przepis jest sprzeczny z
Konstytucją, determinuje granice modyfikacji, które są jego następstwem w
wyrokach podlegających uchyleniu na podstawie art. 540 § 2 k.p.k.” Na
gruncie omawianego wyroku Trybunału oznacza to, że gdy orzeczenie to
ma on być podstawą do wznowienia procesu niezbędne jest uchylenie
prawomocnego orzeczenia, w którym przyjęto kwalifikację z art. 148 § 2
k.k. w brzmieniu nadanym mu przez art. 1 pkt 15 ustawy nowelizującej z
2005 r., ale jedynie w celu określenia na nowo kwalifikacji prawnej przypi-
sanego prawomocnie czynu oraz wymierzenia nowej możliwej kary, a więc
tylko odnośnie kwalifikacji prawnej czynu i kary. Wadliwości legislacyjne,
jakie zdecydowały o stwierdzeniu niezgodności z Konstytucją przepisu
wprowadzającego w 2005 r. nowe brzmienie § 2 art. 148 k.p.k., nie mają
bowiem żadnego związku z tokiem procesu w sprawie i poczynionymi w
nim ustaleniami faktycznymi odnośnie samego zdarzenia przestępnego,
sprawstwa określonych osób i ich winy, nie ma zatem powodów do wzno-
wienie postępowania także i w tym zakresie.
Tak jest właśnie w tej sprawie. Dlatego Sąd Najwyższy uchylił oba
wydane wobec skazanych wyroki, ale jedynie w części dotyczącej przyjętej
w nich kwalifikacji prawnej przypisanych im czynów oraz kary za nie i w tym
zakresie przekazał tę sprawę Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego
rozpoznania. Przedmiotem ponownego rozpoznania będzie zatem ten sam
obraz zdarzenia z dnia 12 marca 2007 r., jaki ustalono poprzednio, tyle tyl-
ko, że trzeba go obecnie zakwalifikować odmiennie i orzec kary stosownie
do nowej kwalifikacji, oczywiście z uwzględnieniem art. 442 § 1 zd. 2 k.p.k.,
jeżeli sytuacja tam opisana zaistnieje w realiach sprawy.
8
Należy w tym miejscu stwierdzić – co ma znaczenie dla kwestii przy-
jęcia w ponownym postępowaniu odpowiedniej kwalifikacji prawnej czynu –
że zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyj-
nego, zauważalne są dwa podejścia do konsekwencji stwierdzenia niekon-
stytucyjności przepisów uchylających inne przepisy, a mianowicie odżycia
wówczas przepisu w poprzednim brzmieniu oraz przeciwstawnego mu
przyjmującego, że nie prowadzą one jednak do takiej konsekwencji, a mo-
gą wręcz oznaczać powstanie luki prawnej (zob. W. Wróbel, S. Zabłocki,
glosa, op. cit., s. 293 – 298 i przywołane tam piśmiennictwo i orzeczenia
TK). Trybunał Konstytucyjny wskazywał jednak, gdy przyjmował koncepcję
przywrócenia mocy obowiązującej poprzedniego przepisu, że nie jest to re-
guła, a jedynie wyjątek, który możne być wynikiem oceny dokonywanej od-
rębnie w każdym takim przypadku z uwzględnieniem treści zarzutów sfor-
mułowanych we wniosku do Trybunału oraz charakteru zakwestionowane-
go przepisu, i wyraźnie przyjmował „odżycie” mocy określonej normy (zob.
np. postanowienie z dnia 21 marca 2000 r., K 4/99, OTK-A 2000, nr 2, poz.
65 czy wyrok z dnia 24 marca 2009 r., K 53/07, OTK-A 2009, nr 3, poz. 27).
W związku z tym trzeba zauważyć, że w uzasadnieniu wyroku z dnia 16
kwietnia 2007 r. Trybunał stwierdził, że „w następstwie niniejszego wyroku
sfera dyskrecjonalnej władzy sędziego w zakresie sankcji za zabójstwo
kwalifikowane zostaje poszerzona w porównaniu z dotychczasowym sta-
nem prawnym. W rezultacie wyroku Trybunału (…) pozostaje w mocy art.
148 § 1 k.k., co stwarza sędziemu możliwość wymierzenia kary nie tylko 25
lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności, ale też
– w indywidualnych sprawach – kary od 8 do 15 lat pozbawienia wolności”.
Powyższe oznacza, że nie przyjęto tu konstrukcji odżycia przepisu § 2 art.
148 k.k. w jego brzmieniu sprzed nowelizacji z 2005 r. Wprawdzie, jak
wskazano w uzasadnieniu przywoływanego już wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 8 lipca 2009 r. (II KO 22/09), zacytowane stwierdzenia z uzasadnie-
9
nia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wydają się wyrażać różne
sprzeczne stanowiska, gdyż z jednej strony Trybunał uważa, że wyrokiem
swym całkowicie wyeliminował art. 148 § 2 k.k., choć uznał za niezgodny z
Konstytucją jedynie przepis ustawy nowelizującej wprowadzający nowe
brzmienie tego przepisu, z drugiej zaś mówi o istnieniu nadal typów kwalifi-
kowanych zabójstwa, tyle że z poszerzoną władzą sędziego w zakresie
możliwych do zastosowania sankcji karnych. W konsekwencji jednak Sąd
Najwyższy w tym wyroku uznał, że z uwagi na orzeczenie Trybunału Kon-
stytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r. w sprawach o zabójstwa, popełnio-
ne po dniu 26 września 2005 r. i osądzone przed tym wyrokiem Trybunału
z zakwalifikowaniem tych zachowań z ówczesnego art. 148 § 2 k.p.k., nie-
zbędne staje się powołanie nowej kwalifikacji prawnej „odpowiadającej
podstawowemu typowi zabójstwa”. Rzecz bowiem w tym, że Trybunał w
analizowanym orzeczeniu nie przyjął koncepcji przywrócenia mocy obo-
wiązującej przepisu zderogowanego przez ustawę nowelizującą, której
przepis derogujący uznał za niezgodny z Konstytucją. Tylko zaś w razie
wyraźnego wskazania odnośnie „odżycia” poprzedniej normy prawnej –
mając na uwadze, że także orzeczenia Trybunału o niezgodności z Konsty-
tucją przepisu derogującego z uwagi na wadliwości trybu legislacyjnego
działają z założenia skutkiem pro futuro, poza samą kwestią możliwości
wznowienia procesu (zob. np. K. Gonera, E. Łętowska: Wieloaspektowość
następstw stwierdzania niekonsytucyjności, PiP 2008, nr 5, s. 27) – można
byłoby przyjąć, że przywrócono moc obowiązującą przepisowi derogowa-
nemu (zob. W. Wróbel, S. Zabłocki, glosa, op. cit., s. 298). Jak wcześniej
wskazano, w uzasadnieniu swego orzeczenia Trybunał Konstytucyjny wy-
raźnie przyjął jednak odmiennie. W konsekwencji nie funkcjonuje obecnie
przepis § 2 art. 148 k.k., a okoliczności determinujące ocenę prawną za-
bójstwa jako typu kwalifikowanego straciły swe znaczenie z punktu widze-
nia samej kwalifikacji prawnej czynu. Pozostają one jednak nadal okolicz-
10
nościami, które nie są obojętne z punktu widzenia wymiaru kary także na
gruncie zabójstwa określonego w § 1 art. 148 k.k., który w swych sankcjach
zakłada również kary przewidziane w dawnym art. 148 § 2 k.k. Powyższe
zapatrywanie prawne powinny mieć na uwadze sądy przy ponownym pro-
wadzeniu postępowania w tej sprawie. (...)