Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 414/09
POSTANOWIENIE
Dnia 3 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Produkcyjno -
Handlowo - Usługowego "M.(…)" Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w O.
przeciwko Z. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2009 r., sygn. akt I ACz (…),
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu Okręgowego w K. z
dnia 13 stycznia 2009 r. oraz przekazuje sprawę do rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w K., pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 13 stycznia 2009 r. odrzucił pozew
syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Handlowo-Usługowego "M.(…)"
Sp. z o.o. w O. przeciwko Z. D. o zapłatę.
Rozstrzygnięcie oparte zostało na następujących ustaleniach i ocenach. W dniu
16 stycznia 2006 r. powód wniósł przeciwko pozwanemu pozew o stwierdzenie
bezskuteczności w stosunku do masy upadłości "M.(…)" potrąceń dokonanych w dniu 9
września 2005 r. przez pozwanego, a także o zasądzenie od pozwanego kwoty
2 990 916,41 zł, która nie weszła do masy upadłości na skutek bezprawnie dokonanych
potrąceń. Wyrokiem z dnia 21 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo.
Sąd ten uznał, że w dniu 9 września 2005 r. doszło do potrącenia ustawowego,
2
dokonanego w drodze oświadczenia złożonego przez Z. D. Wyrok ten jest prawomocny.
Wierzytelności, które były przedmiotem potrącenia 9 września 2005 r., są tożsame z
wierzytelnościami, których powód dochodzi wniesionym w niniejszej sprawie pozwem.
Zdaniem Sądu, pomimo innego charakteru i sposobu sformułowania żądań oraz ich
odmiennej podstawy, obie sprawy dotyczyły ustalenia istnienia oraz wysokości tej samej
wierzytelności i w konsekwencji zasądzenia jej na rzecz powoda. Zaistniała zatem
podstawa do odrzucenia pozwu, co też Sąd Okręgowy uczynił na podstawie art. 199 § 1
pkt 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 24 lutego 2009 r. oddalił zażalenie
powoda od powyższego postanowienia.
Postanowienie Sądu Apelacyjnego zaskarżył powód skargą kasacyjną. W
skardze, opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 398³ § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), zarzucił
naruszenie prawa materialnego, to jest art. 127, 128 i 134 prawa upadłościowego i
naprawczego poprzez błędną wykładnię wyrażającą się w uznaniu, że dopuszczalny jest
ich kumulatywny zbieg z art. 498, 535 i 405 k.c.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 199 § 1 pkt 2 i art.
366 k.p.c. poprzez błędną wykładnię prowadzącą do uznania, że rozstrzygnięcie
zapadłe w postępowaniu na podstawie art. 127, 128 i 134 prawa upadłościowego i
naprawczego tworzy pomiędzy stronami stan powagi rzeczy osądzonej w zakresie
roszczeń wynikających z art. 498, 535 i 405 k.c. oraz naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w
zw. z art. 397 § 2 k.p.c. poprzez nierozważenie wszystkich podniesionych w zażaleniu
zarzutów.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
oraz uchylenie postanowienia Sądu Okręgowego w K. i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Jak wynika z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., odrzucenie pozwu musi nastąpić m.in.
wtedy, jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa została już
prawomocnie osądzona. W takim bowiem wypadku istnieje powaga rzeczy osądzonej
(art. 366 k.p.c.), a ponowne orzekanie o tym samym pomiędzy tymi samymi stronami
stanowi uchybienie prowadzące do nieważności postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.).
Odrzucając pozew sąd ocenia zatem treść zgłoszonego w drugiej sprawie roszczenia
oraz przedmiot rozstrzygnięcia wydanego w sprawie poprzednio osądzonej z udziałem
tych samych stron.
3
Zgodnie z treścią art. 366 k.p.c., wyrok prawomocny korzysta z powagi rzeczy
osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia (które niekiedy różni się od treści rozpoznawanego roszczenia), a
ponadto tylko między tymi samymi stronami. Przepis zakłada przedmiotową i
podmiotową tożsamość dwóch orzeczeń i dopiero kumulacja tych elementów pozwala
na stwierdzenie, że doszło do powtórnego wydania orzeczenia w tej samej sprawie (tak
m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2007 r., I CSK 479/06, postanowienie
z dnia 30 listopada 2007 r., IV CSK 267/07, wyrok z dnia 6 marca 2008 r., II UK 144/07).
Chodzi nie tylko o tożsamość przedmiotu rozstrzygnięcia w obu sprawach (po raz
pierwszy i później ponownie osądzonej), lecz również tożsamość okoliczności
faktycznych, z których wynika w jednej i drugiej sprawie roszczenie procesowe (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSNC 1971, nr
12, poz. 226) oraz zbieżność podstawy prawnej (por. zwłaszcza postanowienie SN z
dnia 29 stycznia 1997 r., I CKU 65/96, teza publ.: Prok. i Pr. - dod. 1997, nr 7-8, poz. 41;
wyrok SN z dnia 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66, OSPiKA 1968, nr 7-8, poz. 158).
Należy także dodać, że z powagi rzeczy osądzonej korzysta sentencja wyroku. Motywy
rozstrzygnięcia istotne są natomiast dla określenia granic powagi rzeczy osądzonej, co
ma szczególne znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy powództwo zostało w całości lub części
oddalone, tak jak stało się w sprawie poprzednio rozpoznanej (VI GC 21/06).
Z motywów rozstrzygnięcia w tej sprawie wynika, że przedmiotem rozstrzygnięcia
było zgłoszone przez Syndyka masy upadłości "M.(…)" żądanie stwierdzenie
bezskuteczności w stosunku do masy upadłości potrąceń wierzytelności na łączną
kwotę 2 990 916,41 zł dokonanych przez pozwanego Z. D. prowadzącego działalność
gospodarczą pod firmą "M.(…)" Zakład Pracy Chronionej w O. oraz żądanie zasądzenia
tej kwoty z odsetkami do masy upadłości. Podstawę faktyczną tego orzeczenia
stanowiło ustalenie, że upadłemu przysługiwała wierzytelność wobec pozwanego w
kwocie 2 990 916,41 zł z tytułu umowy sprzedaży, pozwany był jednak wierzycielem
upadłego z innego tytułu, wierzytelność opiewała na taką samą kwotę, oraz, że pozwany
dokonał potrącenia, wskutek czego doszło do wzajemnego umorzenia wierzytelności.
Potrącenie było skuteczne i doprowadziło do wygaśnięcia wierzytelności upadłego,
wobec czego żądanie zasądzenia potrąconej kwoty do masy upadłości było niezasadne.
Podstawę prawną rozstrzygnięcia stanowiły przepisy art. 127, 128 i 134 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr
4
175, poz. 1361; dalej: p.u.n.). Powstaje w tej sytuacji pytanie, czy rozstrzygnięcie o
zasadności zarzutu potrącenia stwarza powagę rzeczy osądzonej.
W orzecznictwie przeważa pogląd, jakkolwiek wyrażane jest także inne
stanowisko, że zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego w procesie (m.in.
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNCP 1989, nr
4, poz. 64, z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 162;
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1983 r., IV CR 260/83, OSNCP 1984, nr 4,
poz. 59, z dnia 11 września 1987 r., I CR 184/87, niepubl.; z dnia 27 lutego 2004 r., V
CK 190/03, "Biuletyn SN" 2004, nr 7, s. 10 i z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03, OSNC
2005, nr 5, poz. 86). W konsekwencji uznaje się, że podniesienie zarzutu potrącenia nie
powoduje stanu zawisłości co do wierzytelności przedstawionej do potrącenia, jak też że
powaga rzeczy osądzonej orzeczenia wydanego w procesie, w którym podniesiono
zarzut potrącenia, nie obejmuje oceny zasadności tego zarzutu, a więc kwestii istnienia
lub nieistnienia wierzytelności nim objętej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września
1983 r., IV CR 260/83). W uchwale z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87 Sąd
Najwyższy wskazał, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stanowi
przeszkody w późniejszym dochodzeniu pozwem objętego tym zarzutem roszczenia,
oraz, że zarzut potrącenia, którego uwzględnienie stanowić może przesłankę oddalenia
powództwa, należy traktować jako element stanu faktycznego sprawy, a więc element
uzasadnienia wyroku. Jak zaś wyżej wskazano, uzasadnienie ma znaczenie jedynie dla
sprecyzowania przedmiotu rozstrzygnięcia, samo z powagi rzeczy osądzonej nie
korzysta. Sam fakt zatem, że w poprzednim procesie orzeczono o zasadności zarzutu
potrącenia, nie może decydować o tym, że zgłoszone obecnie roszczenie jest tożsame z
tym, które już było przedmiotem rozstrzygnięcia.
Na marginesie należy zwrócić uwagę, że przepisy art. 127 i 128 p.u.n. uznają za
bezskuteczne z mocy samego prawa czynności prawne upadłego dokonane w
określonym czasie przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości z określonym
kręgiem podmiotów, a na podstawie art. 134 p.u.n. orzeka się zwrot do masy upadłości
tego, co na podstawie bezskutecznej czynności upadłego ubyło z masy lub do niej nie
weszło. Chodzi zatem o czynności prawne upadłego, a nie innego podmiotu, tymczasem
przedmiotem rozstrzygnięcia była skuteczność potrącenia dokonanego nie przez
upadłego, ale przez pozwanego.
W obecnie dochodzonej sprawie powód żąda zapłaty kwoty 2 990 916,41 zł z
tytułu umowy sprzedaży drutu i kleju. Tożsamość podmiotowa nie budzi wątpliwości,
5
taka sama jest również wysokość dochodzonej kwoty. Trafnie zarzucał skarżący, że nie
zachodzi, wbrew odmiennej ocenie orzekających Sądów, tożsamość przedmiotowa obu
roszczeń, inna jest bowiem podstawa faktyczna i prawna. Celem postępowania z art.
134 p.u.n. nie jest rozstrzygnięcie o roszczeniu, lecz zachowanie nieuszczuplonej
wskutek bezskutecznej czynności prawnej upadłego masy upadłości dla ochrony
wierzycieli. Pomimo tego zatem, że w sprawie VI GC Sąd ocenił (jakkolwiek niezgodnie
z art. 127 i 128 p.u.n.) skuteczność potrącenia dokonanego przez pozwanego, to jednak
przedmiotem rozstrzygnięcia nie było roszczenie o zapłatę z umowy sprzedaży, ale
ochrona masy upadłości w interesie wierzycieli.
W konsekwencji powyższych rozważań należało uznać za uzasadniony zarzut
naruszenia art. 199 § 1 pkt 2 i art. 366 k.p.c. Zasadny jest także zarzut naruszenia art.
378 § 1 w związku z art. 397 k.p.c., bowiem Sąd Apelacyjny, podzielając trafność
postanowienia odrzucającego pozew, nie odniósł się w istocie do podniesionych w
zażaleniu zarzutów dotyczących odmienności podstawy prawnej żądań dochodzonych w
obu sprawach.
Gdy chodzi o zarzuty podniesione w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, należy
wskazać, że nie zostały one dostatecznie uzasadnione. Ogólnie zatem wystarczy
wskazać, że przepisy p.u.n. zawierają szczególne regulacje dotyczące możliwości
potrącenia w zależności od tego, czy chodzi dopuszczalność upadłość z możliwością
zawarcia układu, czy o upadłość obejmującą likwidację majątku dłużnika i czy obie
wierzytelności istniały w dacie ogłoszenia upadłości, czy też jedna z nich powstała po tej
dacie. Inne przesłanki potrącenia uregulowane są w przepisach kodeksu cywilnego.
Niewątpliwie jednak dopuszczalność potrącenia (o ile taki zarzut ogóle zostanie
podniesiony) wobec podmiotu, w stosunku do którego ogłoszona została upadłość,
wymaga uwzględnienia stosownych przepisów p.u.n.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.