Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 lutego 2010 r.
II PK 184/09
Wypowiedzenie umowy o pracę z powodu odwołania pracownika z funk-
cji członka zarządu spółki handlowej następuje z przyczyn niedotyczących pra-
cownika w rozumieniu art. 8 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca
2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.),
chyba że pracodawca udowodni, iż przyczyną odwołania z funkcji były okolicz-
ności dotyczące pracownika.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera, Józef
Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 lutego
2010 r. sprawy z powództwa Janiny K. przeciwko Zakładowi Elektrochemicznemu A.-
M. Sp. z o.o. w C. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 13 lutego
2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 listopada 2008 r., IV P 109/08, Sąd Rejonowy-Sąd Pracy
w Trzciance zasądził od pozwanej spółki Zakłady Elektrochemiczne A.-M. Spółka z
o.o. w T. na rzecz powódki Janiny K. kwotę 12.735 zł tytułem odprawy pieniężnej
wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 września 2005 r. do dnia zapłaty oraz orzekł
o kosztach postępowania.
Podstawę tego orzeczenia stanowiły następujące ustalenia faktyczne. Od 30
grudnia 1995 r. powódka została zatrudniona przez pozwaną na podstawie umowy o
2
pracę na czas nieokreślony „na stanowisku wiceprezesa zarządu w zakresie sprawo-
wania zarządu spółki”. W dniu 27 maja 2005 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólni-
ków pozwanej podjęło uchwałę o odwołaniu powódki z funkcji członka zarządu z
dniem 28 maja 2005 r. W treści uchwały nie wskazano motywów jej podjęcia. W dniu
30 maja 2005 r. prezes zarządu Spółki w imieniu pozwanej złożył powódce oświad-
czenie o rozwiązaniu umowy o pracę za wypowiedzeniem, w którym określono jako
przyczynę wypowiedzenia odwołanie powódki ze stanowiska wiceprezesa zarządu.
Stosunek pracy łączący strony ustał w dniu 31 sierpnia 2005 r. W chwili rozwiązania z
powódką umowy o pracę pozwana zatrudniała ponad 20 pracowników. W okresie
bezpośrednio poprzedzającym rozwiązanie umowy o pracę powódka uzyskiwała wy-
nagrodzenie miesięczne w kwocie 14.000 zł.
Sąd Rejonowy stwierdził, że pozwana przeprowadziła zmianę struktury osobo-
wej zarządu, polegającą na odwołaniu powódki. W następstwie tego Spółka rozwią-
zała z powódką umowę o pracę za wypowiedzeniem. W konsekwencji - zdaniem
Sądu - przyczyną złożenia przez pozwaną oświadczenia o rozwiązaniu umowy o
pracę była dokonana dwa dni wcześniej zmiana w strukturze osobowej jednego z
organów spółki. Skoro ta przyczyna nie dotyczy pracownika, bowiem wynika z decyzji
pozwanej o zmodyfikowaniu składu osobowego jej zarządu, a spółka zatrudniała co
najmniej 20 pracowników, to powódce przysługuje odprawa pieniężna w wysokości
ustalonej na podstawie art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczą-
cych pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 13 lutego 2009 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Poznaniu - w uwzględnieniu apelacji strony pozwanej - zmienił
wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że powództwo oddalił oraz zasądził od po-
wódki na rzecz pozwanej kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa proce-
sowego. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd odwoławczy wywiódł, że budzi zastrze-
żenia rozumowanie Sądu pierwszej instancji, zgodnie z którym, skoro pozwana nie
udowodniła, iż odwołanie powódki z funkcji wiceprezesa zarządu nastąpiło z powodu
utraty do niej zaufania, to przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę nie dotyczyła
pracownicy. W istocie sprowadza się ono do konstatacji, że dla rozstrzygnięcia o pra-
wie powódki do odprawy pieniężnej istotne są powody odwołania z funkcji korpora-
cyjnej, a obowiązek ich udowodnienia spoczywa na pracodawcy. W razie zaś nieudo-
wodnienia, że przyczyny odwołania leżały po stronie pracownika, trzeba przyjąć, że
3
go nie dotyczyły. Sąd Okręgowy podniósł przy tym, że w piśmie wypowiadającym
powódce umowę o pracę wyraźnie wskazano, iż odwołanie jest równoznaczne z ode-
braniem powódce prawa do dokonywania czynności związanych z zarządzaniem
spółką. Zdaniem Sądu odwoławczego, tok rozumowania Sądu pierwszej instancji nie
zasługuje na akceptację, gdyż opiera się na błędnej interpretacji art. 6 k.c. Samo od-
wołanie powódki z funkcji wiceprezesa zarządu nie dawało wystarczającej podstawy
do rozstrzygnięcia o jej prawie do odprawy pieniężnej i dlatego konieczne było usta-
lenie przyczyn odwołania. Sąd odwoławczy zwrócił uwagę, że powódka zawarła
umowę o pracę na czas nieokreślony, jednak w umowie w szczególny sposób okre-
ślono jej stanowisko pracy jako stanowisko „wiceprezesa zarządu w zakresie sprawo-
wania zarządu spółki”. W ten sposób strony powiązały ze sobą stosunek członkostwa
w zarządzie ze stosunkiem pracy, czyniąc byt stosunku pracy zależnym od istnienia
stosunku korporacyjnego. Sprawowanie przez powódkę funkcji wiceprezesa zarządu
stało się atrybutem niezbędnym dla trwania stosunku pracy. Z kolei, utrata tego atry-
butu była przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę. Oznacza to jednak tylko tyle, że
wypowiedzenie powódce umowy o pracę było uzasadnione. Nie można przyjąć, że
utrata przez powódkę statusu członka zarządu spółki jest zależną od pracownika
przeszkodą do jego dalszego zatrudniania, podobnie jak nie można zgodzić się z
poczynionym przez Sąd Rejonowy założeniem, że skoro odwołanie z funkcji korpora-
cyjnej może nastąpić bez wskazywania przyczyny, to zawsze jest to przyczyna leżą-
ca po stronie pracodawcy, chyba że ten wykaże inaczej. Decydujący wpływ na ocenę
prawa powódki do odprawy pieniężnej mają przyczyny odwołania jej z funkcji członka
zarządu. Sąd pierwszej instancji nie ustalił tych przyczyn, a wbrew stanowisku tego
Sądu, to nie na pozwanej Spółce, ale na powódce ciążył obowiązek udowodnienia,
że przyczyny odwołania z funkcji wiceprezesa zarządu jej nie dotyczyły, ponieważ to
powódka z tego faktu wywodzi swoje prawo do odprawy (art. 6 k.c.). Zatem powódka
powinna ponosić prawne konsekwencje nieudowodnienia, że przyczyny odwołania jej
nie dotyczyły. Tymczasem powódka - reprezentowana przez fachowego pełnomoc-
nika - nie wskazała żadnych przyczyn odwołania jej z funkcji członka zarządu, ani
tym bardziej ich nie udowodniła. Nie wykazała w tym względzie żadnej inicjatywy do-
wodowej. Dlatego nie ma żadnych podstaw do stwierdzenia, że odwołanie jej z funk-
cji członka zarządu pozwanej oraz rozwiązanie z nią stosunku pracy nastąpiło z przy-
czyn jej niedotyczących. Nieudowodnienie podstawowej przesłanki roszczenia o od-
prawę prowadzi więc do oddalenia powództwa.
4
Od całości wyroku Sądu Okręgowego powódka wniosła skargę kasacyjną, w
której zarzuciła obrazę art. 10 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. w związku z art. 6 k.c.,
„polegającą na przyjęciu, że pomimo wskazania przez pracodawcę w piśmie zawie-
rającym oświadczenie woli o rozwiązaniu umowy o pracę konkretnej, rzeczywistej i
prawdziwej, niedotyczącej pracownika przyczyny rozwiązania stosunku pracy, pra-
cownika obciąża obowiązek udowodnienia, że ta przyczyna jest przyczyną wyłącz-
ną”. W uzasadnieniu skargi powódka wywiodła w szczególności, że reguły rozkładu
ciężaru dowodu wyrażonej w art. 6 k.c. nie można rozumieć w ten sposób, że na
stronie powodowej - bez względu na okoliczności sprawy - zawsze spoczywa obo-
wiązek dowodzenia wszelkich faktów o zasadniczym znaczeniu dla rozstrzygnięcia
sporu. Jeżeli bowiem powód „wykazał wystąpienie faktów przemawiających za słusz-
nością dochodzonych pretensji, wówczas to pozwanego obarcza ciężar udowodnie-
nia ekscepcji i okoliczności uzasadniających jego zdaniem oddalenia powództwa”.
Skoro pozwany pracodawca w treści wypowiedzenia umowy o pracę wskazał tylko
jedną przyczynę - odwołanie z funkcji członka zarządu - to należało uznać, że
rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w trybie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca
2003 r. W konsekwencji powódce przysługuje prawo do odprawy pieniężnej na pod-
stawie art. 8 ust. 1 tej ustawy. Ciężar udowodnienia faktu, że odwołanie powódki z
funkcji członka zarządu nastąpiło z przyczyn jej dotyczących, leży zaś po stronie pra-
codawcy. Skarżąca wniosła o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w całości
przez zasądzenie na jej rzecz kwoty 12.735 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1
września 2005 r. do dnia zapłaty lub o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, a także o
zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o oddalenie skargi i o
zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna podlega uwzględnieniu, gdyż zasadny jest podniesiony w
niej zarzut naruszenia art. 10 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. w związku z art. 6 k.c.
Zgodnie z art. 6 k.c., ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu
tego wywodzi skutki prawne. Przepis ten ma charakter materialnoprawny i formułuje
podstawową zasadę rozkładu ciężaru dowodu. W procesie cywilnym jest on ściśle
5
związany z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego regulującymi zasady pro-
wadzenia dowodów. W myśl art. 3 k.p.c., strony sporu są obowiązane dawać wyja-
śnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek
oraz przedstawiać dowody, przy czym obowiązek wskazywania dowodów dotyczy
stwierdzenia faktów, z których strony wywodzą skutki prawne (art. 232 zdanie pierw-
sze k.p.c.). Nie wszystkie fakty istotne muszą być przedmiotem dowodu, bowiem nie-
kiedy w przepisach procesowych lub w prawie materialnym zastosowanie mają kon-
strukcje polegające na zdjęciu ze strony ciężaru dowodzenia. W przypadkach zwol-
nienia z obowiązku dowodzenia, a także w przypadku domniemań faktycznych, w
istocie nie występuje odstępstwo od ogólnej zasady wyrażonej w art. 6 k.c. Instytucją
zbliżoną do domniemań faktycznych jest tzw. dowód prima facie, przy którym chodzi
o wyciąganie wniosków na podstawie okoliczności istotnych dla sprawy. Wskutek
zastosowania instytucji domniemań prawnych lub po dokonaniu ustalenia na podsta-
wie domniemania faktycznego albo dowodu prima facie następuje przerzucenie
(przeniesienie, odwrócenie) ciężaru dowodu.
Choć sama zasada wyrażona w art. 6 k.c. jest jasna, to jej stosowanie w prak-
tyce nastręcza trudności. Rozkład ciężaru dowodu w procesie cywilnym kształtuje się
dynamicznie, gdyż strony równocześnie przedstawiają twierdzenia i dowody na ich
poparcie, zwalczając wzajemnie swe stanowiska. Rozkładem ciężaru dowodów w
procesie cywilnym rządzą następujące reguły: a) faktów tworzących prawo powinien
w zasadzie dowieść powód; dowodzi on również fakty uzasadniające jego odpowiedź
na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi fakty uzasadniające jego zarzuty prze-
ciwko roszczeniu powoda; b) faktów tamujących oraz niweczących powinien dowieść
przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z zasady pozwany. We-
dług najbardziej podstawowej zasady, powoda obciąża dowód faktów prawotwór-
czych (z których wywodzi skutki prawne). W procesie cywilnym zdarza się jednak, że
dowodzenie przesłanek żądania bywa niezwykle trudne, a nawet niemożliwe ze
względu na brak dowodów, brak wiedzy strony itp. Dotyczy to w szczególności tzw.
faktów negatywnych, które mogą być dowodzone za pomocą wykazania faktów
pozytywnych przeciwnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2001 r., II
CKN 1194/00, LexPolonica nr 388285). W sprawach z zakresu prawa pracy Sąd Naj-
wyższy wielokrotnie wypowiadał się na temat rozkładu ciężaru dowodu w sporze
pomiędzy pracownikiem, a pracodawcą w następstwie rozwiązania stosunku pracy.
W szczególności w wyroku z dnia 8 marca 1977 r., I PRN 17/77 (OSNCP 1977 nr 9,
6
poz. 172; OSPiKA 1978 nr 4, poz. 72, z glosą J. Brola) Sąd Najwyższy podkreślił, że
w razie sporu co do istnienia przyczyny wypowiedzenia ciężar dowodu spoczywa na
pracodawcy. Pracownika natomiast obciąża dowód istnienia okoliczności przytoczo-
nych przez niego w celu wykazania, że wypowiedzenie jest nieuzasadnione. W wy-
roku z dnia 6 lutego 1997 r., I PKN 68/96 (OSNAPiUS 1997 nr 18, poz. 339) wskaza-
no, że w sprawie rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z powodu ciężkie-
go naruszenia przez pracownika jego podstawowych obowiązków polegających na
spowodowaniu szkody w mieniu pracodawcy, obowiązek udowodnienia zawinionego
(w postaci co najmniej ciężkiego niedbalstwa) zachowania lub braku działania pra-
cownika spoczywa na pracodawcy (podobny pogląd wyrażono w wyroku z dnia 5
lutego 1998 r., I PKN 519/97, OSNAPiUS 1999 nr 2, poz. 48). A więc, w sprawach
dotyczących rozwiązania stosunku pracy ciężar udowodnienia istnienia uzasadnionej
jego przyczyny spoczywa na pracodawcy, mimo że to pracownik (powód) z nieistnie-
nia tej przyczyny wywodzi skutki prawne.
W rozpoznawanej sprawie powódka została odwołana z funkcji członka za-
rządu pozwanej Spółki i stanowiło to wystarczającą (uzasadnioną) przyczynę rozwią-
zania z nią stosunku pracy za wypowiedzeniem (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25
listopada 1997 r., I PKN 388/97, OSNAPiUS 1998 nr 18, poz. 540 oraz z dnia 26
stycznia 2000 r., I PKN 479/99, OSNAPiUS 2001 nr 11, poz. 377; Prawo Spółek 2002
nr 11, s. 57, z glosą R. Sadlika). Stosownie do art. 203 § 1 k.s.h., członek zarządu
spółki z o.o. może być w każdym czasie odwołany uchwałą zgromadzenia wspólni-
ków, a więc nie jest potrzebne wskazanie przyczyny odwołania. Rozwiązanie z
powódką umowy o pracę z powołaniem się jedynie na odwołanie z funkcji członka
zarządu nie oznacza jednak, że nie istniały nieujawnione przyczyny tego odwołania
(którymi kierował się organ Spółki). Występowały więc przyczyny (nieujawnione) od-
wołania z funkcji oraz przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę, czyli właśnie to od-
wołanie. Pośrednio przyczyny odwołania z funkcji stanowiły też przyczynę wypowie-
dzenia umowy o pracę. Z tego względu nie da się wykluczyć, że przyczyny odwoła-
nia z funkcji dotyczyły wyłącznie pracownika, a więc także to odwołanie jako przy-
czyna wypowiedzenia umowy o pracę dotyczyło pracownika, co wyłącza prawo do
odprawy przewidzianej w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. W związku z
tym powstaje problem, kto ma wykazać w procesie istnienie tych - dotyczących pra-
cownika - przyczyn odwołania z funkcji.
7
Sąd Okręgowy uznał, że to pracownik (powódka) ma udowodnić przyczynę
odwołania jej z funkcji, a ściślej, że była to przyczyna jej niedotycząca. W kontekście
przedstawionych wyżej zasad z poglądem tym nie można się zgodzić. Oznaczałoby
to bowiem obciążenie powoda obowiązkiem udowodnienia faktów negatywnych, nie-
znanych mu, a nadto w pewnych sytuacjach na swoją niekorzyść. Obowiązek wyka-
zania przez powódkę faktów uzasadniających jej żądanie dotyczył udowodnienia roz-
wiązania z nią przez stronę pozwaną stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pra-
cownika. Tę powinność skarżąca wypełniła, gdyż wykazała, że przyczyną wypowie-
dzenia umowy o pracę było odwołanie jej z funkcji członka zarządu pozwanej Spółki,
czyli przyczyna niedotycząca pracownika. Nie tylko w piśmie wypowiadającym
umowę jako jedyną jego przyczynę pracodawca wskazał odwołanie powódki ze
składu zarządu, ale także uchwała zgromadzenia wspólników odwołująca powódkę z
funkcji nie zawierała żadnego uzasadnienia (wskazania przyczyny). Ponieważ pozo-
stałe przesłanki prawa do odprawy również zostały wykazane, to powódka udowod-
niła wszystkie fakty uzasadniające jej żądanie.
W takiej sytuacji procesowej, to na pozwanej Spółce spoczywał ciężar prze-
prowadzenia przeciwdowodu celem wykazania, że pośrednia przyczyna wypowie-
dzenia powódce umowy o pracę leżała jednak po stronie pracownika (nastąpiło od-
wrócenie ciężaru dowodu). W szczególności pozwana powinna przedstawić dowody
świadczące o tym, że przyczyną odwołania powódki z funkcji członka zarządu były
okoliczności jej dotyczące. Oznacza to, że wypowiedzenie umowy o pracę z powodu
odwołania pracownika z funkcji członka zarządu spółki handlowej następuje z przy-
czyn niedotyczących pracownika w rozumieniu art. 8 w związku z art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 13 marca 2003 r., chyba że pracodawca udowodni, iż przyczyną odwo-
łania z funkcji były okoliczności dotyczące pracownika. W judykaturze wyrażano już
analogiczne stanowisko w podobnych sytuacjach prawnych. Między innymi w wyroku
z dnia 20 maja 1998 r., I PKN 144/98 (OSNAPiUS 1999 nr 12, poz. 390) Sąd Najwyż-
szy przyjął, że dyrektorowi przedsiębiorstwa państwowego odwołanemu na podsta-
wie art. 66 ust. 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwo-
wych w związku z wszczęciem postępowania naprawczego i ustanowieniem zarządu
komisarycznego nad przedsiębiorstwem, bez wskazania żadnej innej przyczyny od-
wołania, przysługuje prawo do odprawy przewidzianej w art. 39 ust. 1 tej ustawy.
8
Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zostało zatem oparte na błędnym rozumie-
niu rozkładu ciężaru dowodu w procesie cywilnym, co prowadzi do orzeczenia jak w
sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
========================================