Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 374/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa C.(…) S.A. z siedzibą w W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Okręgowego w W.
o zapłatę
oraz w sprawie z powództwa D. B., C. F., M. D., C.(...)-U.(…) Spółki z o.o. w W. i P. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Okręgowego w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej C.(…) S.A. w W., C.(…)-U.(…) Sp. z o.o. w W. i D. B.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w W.
z dnia 13 stycznia 2009 r., sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Strona powodowa C.(…) S.A. w W. domagała się zasądzenia od pozwanego
Skarbu Państwa Prezesa Sądu Okręgowego w W. odszkodowania za szkody
spowodowane wydaniem niezgodnych z prawem dwóch postanowień: Sądu
2
Rejonowego z dnia 12 grudnia 2001 r. o ogłoszeniu upadłości strony powodowej i Sądu
Okręgowego z dnia 27 marca 2002 r., oddalającego zażalenia tejże strony na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości oraz niezgodnym z prawem prowadzeniem
postępowania upadłościowego wobec Spółki. Szkoda strony powodowej polegała na
utracie wartości prowadzonego przez nią przedsiębiorstwa. Powodowie D. B., C. F., M.
D., C.(…) Spółka z o.o. w W. i P. B. (akcjonariusze strony powodowej) domagali się od
strony pozwanej odszkodowania i zdośćuczynienia za szkody i krzywdy spowodowane
wskazanymi postanowieniami oraz prowadzeniem postępowania upadłościowego
wobec strony powodowej. Szkoda akcjonariuszy obejmowała utratę wartości giełdowych
posiadanych przez nich akcji powodowej Spółki. Ponadto trzej wcześniej wskazani
powodowie (akcjonariusze) jako członkowie zarządu powodowej Spółki wnosili
o zasądzenie odszkodowania z racji utraconego zarobku za okres od grudnia 2001 r. do
połowy maja 2002 r. (w okresie rezygnacji z funkcji członków zarządu w toku
postępowania upadłościowego) oraz o zasądzenie na ich rzecz zadośćuczynienia za
krzywdę wywołaną naruszeniem ich dobra osobistego w postaci właściwego wizerunku
jako menadżerów. Wszyscy powodowie wskazali wysokość dochodzonych
odszkodowań i zadośćuczynienia pieniężnego.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo wszystkich powodów. Istotne dla sprawy
ustalenia faktyczne tego Sądu są następujące.
Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 12 grudnia 2001 r. oddalony został
wniosek strony powodowej o otwarcie postępowania układowego (z racji
nieprowadzenia przez wnioskodawcę księgowości według zasad prawidłowej
rachunkowości) i ogłoszono upadłość powodowej Spółki. Sąd Rejonowy ustalił,
że upadła Spółka zaprzestała trwale płacenia długów, bowiem po wypowiedzeniu umów
kredytowych przez banki nie była ona w stanie spłacić zadłużenia w przewidywalnej
przyszłości, w okresie dwóch ostatnich miesięcy była w stanie spłacić tylko 8% swoich
zobowiązań. Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 27 marca 2002 r. oddalił zażalenie
upadłej Spółki na postanowienie z dnia 12 grudnia 2001 r., uznając, że istniały
przesłanki ogłoszenia upadłości tej Spółki przewidziane w art. 1 § 1 prawa
upadłościowego z 1934 r. (stałe zaprzestanie płacenia długów; niezasadność
twierdzenia skarżącej o istnieniu sporu co do wysokości należności wierzycieli). W
wyniku kasacji strony powodowej Sąd Najwyższy uchylił oba wspomniane
postanowienia Sądów meriti i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu (upadłościowemu)
do ponownego rozpoznania, a Sąd ten postanowieniem z dnia 8 grudnia 2003 r. oddalił
3
wniosek wierzycieli (kilku banków) o ogłoszenie upadłości, stwierdzając nieistnienie
stanu niewypłacalności Spółki w rozumieniu art. 11 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 69, poz. 535, ze zm., cyt. dalej jako „p.u.n.”).
Postępowanie upadłościowe powodowej Spółki toczyło się od dnia 12 grudnia
2001 r. do dnia 16 maja 2003 r. Strona powodowa składała w jego toku liczne wnioski i
pisma mające na celu przede wszystkim wstrzymanie likwidacji masy upadłości.
Według Sądu Okręgowego, powodowie wywodzili swe roszczenia ze zdarzeń
występujących przed dniem 1 września 2004 r., dlatego roszczenia te podlegają ocenie
według stanu prawnego obowiązującego przed tą datą, tj. na podstawie art. 417 § 1 k.c.
w brzmieniu określonym w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r.,
SK 18/00, (OTK 2001, z. 8, poz. 14). Sąd drugiej instancji przyjął, że oba postanowienia
(z dnia 12 grudnia 2001 r. i z dnia 27 marca 2002 r.) nie stwarzały stanu tzw.
kwalifikowanego bezprawia sądowego, były prawnie dopuszczalne, podlegały kontroli
instancyjnej przy wykorzystaniu dostępnych środków odwoławczych. Nie każde wadliwe
orzeczenie Sądu (bez względu na rodzaj i wagę sprawy) może usprawiedliwiać
odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa. W ustalonym stanie faktycznym
nie było zdarzeń, których wymiar byłby tak naganny, że uzasadniałby przyjęcie czynu
niedozwolonego po stronie orzekających Sądów meriti. Przyczyną uchylenia obu
zaskarżonych postanowień przez Sąd Najwyższy było jedynie naruszenie art. 233 § 1
k.p.c. w zw. z art. 2 pkt 1 prawa o postępowaniu układowym poprzez przekroczenie
granic swobodnej oceny dowodów. Sąd pierwszej instancji stwierdził, że nie było
podstaw do określania granic bezprawności orzeczenia sądowego odmiennie dla
orzekań „zwykłych” (prawomocnych) i odmiennie dla orzeczeń natychmiast wykonalnych
(choć jeszcze nieprawomocnych). Także ta ostatnia kategoria orzeczeń może być
źródłem odpowiedzialności Skarbu Państwa jedynie w razie kwalifikowanego naruszenia
przez nie prawa.
Apelacja trzech powodów [Spółki C.(…), D. B. i Spółki C.(…)-U.(…)] została
oddalona. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji. Do
zgłoszonych roszczeń powodów miał zastosowanie przepis art. 417 k.c. w brzmieniu
sprzed dnia 1 września 2004 r. Powodowie D. B. i Spółka C.(…)-U.(…) nie byli jednak
podmiotami poszkodowanymi w rozumieniu tego przepisu i dlatego nie mieli legitymacji
czynnej w obecnym procesie odszkodowawczym. Legitymacji takiej nie uzasadniał art.
34 art. 2 p.u.n., ponieważ osoby trzecie (akcjonariusze zadłużonej spółki akcyjnej)
4
mogą, zgodnie z tym przepisem, kierować ewentualne roszczenia odszkodowawcze
przeciwko wierzycielom, którzy zgłosili wniosek o ogłoszenie upadłości w złej wierze, a
nie przeciwko Skarbowi Państwa. Niezależnie od tego żądania wszystkich powodów
okazały się niezasadne w świetle art. 417 § 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia
1 września 2004 r.) z racji braku podstaw do ustalenia niezgodności z prawem działania
funkcjonariuszy Skarbu Państwa. Orzeczenie sądowe, nieprawomocne, wadliwe
prawnie, które zostało następnie skorygowane przez instancję odwoławczą, nie mogło
stanowić podstawy zgłoszenia roszczeń odszkodowawczych. Ocena odmienna może
godzić bowiem w zasadę instancyjności postępowania, może też prowadzić do
rozbieżnych rozstrzygnięć w toku instancji i w procesie odszkodowawczym.
Wykazywanie bezprawności w odniesieniu nawet do prawomocnego orzeczenia
sądowego w okresie, w którym doszło do wydania kwestionowanych dwóch orzeczeń,
jest praktycznie niemożliwe z uwagi na brak trybu właściwego do stwierdzenia takiej
bezprawności. Wskazane kierunki wykładni zostały, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
ostatecznie zaaprobowane przez ustawodawcę de lege lata (po dniu 1 września 2004 r.)
w przepisach art. 4171
k.c. i art. 4172
§ 2 k.c. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za
wydanie orzeczenia sądowego obejmuje orzeczenia prawomocne. Przesłanką
dochodzenia roszczenia odszkodowawczego jest stwierdzenie niezgodności z prawem
takiego orzeczenia w odpowiednim trybie. Roszczenia odszkodowawcze powodów
wywodzone są z nieprawomocnych orzeczeń, uchylonych w toku instancji. Już tylko z tej
przyczyny nie istnieje przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa
za niezgodne z prawem działanie ich funkcjonariuszy. Kwestionowane orzeczenia nie
były niezgodne z prawem w rozumieniu art. 417 § 1 k.c., a przyczyną uchylenia tych
postanowień przez Sąd Najwyższy było jedynie naruszenie przez Sądy meriti art. 233 §
1 k.p.c. przez błędną ocenę przedłożonych dokumentów oraz zaniechanie dopuszczenia
z urzędu dowodu z opinii biegłego. Takie przyczyny uchylenia nie pozwalają na
przyjęcie kwalifikowanego naruszenia prawa przez wspomniane postanowienia.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, przepis art. 338 § 2 k.p.c. nie stwarza podstaw do
stwierdzenia, że w razie zmiany orzeczenia natychmiast wykonalnego ex lege powstają
roszczenia odszkodowawcze wobec Skarbu Państwa w związku z wykonaniem tego
orzeczenia. Roszczenia takie mogą być kierowane jedynie w stosunku do strony
stosunku odszkodowawczego (przeciwnika procesowego). Przepisy art. 226 § 2 prawa
upadłościowego z 1934 r. (a obecnie art. 34 p.u.n.) pozwalają na zgłoszenie żądania
naprawienia szkody (w razie uchylenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości) wobec
5
wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika w złej wierze (a nie
wobec Skarbu Państwa). Wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia
2006 r., III CZP 125/05 (OSN 2006, z. 12, poz. 194), stanowisko odnosi się do podstaw
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę spowodowaną wydaniem i wykonaniem
nieostatecznej decyzji organu podatkowego pierwszej instancji, następnie uchylonej.
Brak natomiast podstaw do posłużenia się podobną argumentacją w zakresie określania
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa z powodu natychmiastowego (ex
lege) wykonania nieprawomocnego orzeczenia sądu upadłościowego.
W obszernej skardze kasacyjnej powodów (Spółki C.(…) S.A., D. B. C.(…)-U.(…)
Spółki z o.o.) podnoszono zarzuty naruszenia: art. 382 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.;
art. 417 k.c. (w brzmieniu ustalonym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4
grudnia 2001 r.); art. 417 k.c. w zw. z art. 446 § 2 k.c. i art. 34 ust. 2 p.u.n.; art. 417 k.c.
w zw. z art. 34 ust. 2 p.u.n., w zw. z art. 338 § 2 k.p.c. i art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Zaskarżając cały wyrok Sądu drugiej instancji, skarżący wnosili o jego uchylenie, o
uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że w rozpoznawanej sprawie będzie miał
zastosowanie przepis art. 417 k.c. (w brzmieniu sprzed dnia 1 września 2004 r.,
ustalonym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001) i przy
uwzględnieniu modelu odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa w związku
z wykonywaniem władzy publicznej, w tym – władzy sądowniczej (art. 77 ust. 1
Konstytucji RP). Oba kwestionowane postanowienia (z 12 grudnia 2001 r. i z dnia 27
marca 2002 r.) zapadły bowiem przed dniem wejścia w życie przepisów ustawy z dnia
17 czerwca 2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1692; art. 5 tej ustawy; por. np. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r., III CZP 125/05, OSN 2006, z.
12, poz. 194). Przepisy wspomnianej ustawy ukształtowały ostatecznie de lege lata
reżim prawny odpowiedzialności Skarbu Państwa, m.in. za szkodę spowodowaną
wydaniem prawomocnego orzeczenia sądowego (art. 4171
§ 2 k.c.).
Przy założeniu, że stworzony w art. 77 ust. 1 Konstytucji RP model
odszkodowawczej odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną
prawomocnym orzeczeniem sądowym wymaga poprzedzenia właściwego postępowania
sądowego o odszkodowanie uzyskaniem stosownego orzeczenia prejudykacyjnego
6
(stwierdzającego istnienie tzw. bezprawia sądowego – por. uzasadnienie wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 2009, SK 34/08, Dz. U. Nr 215, poz. 1675),
należy stwierdzić, iż trudne do zaakceptowania byłoby kategoryczne stanowisko Sądu
Apelacyjnego (wyrażone też m.in. w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 kwietnia 2006 r.) o
prawnej niemożności wykazania (w okresie przed dniem 1 września 2004 r.)
bezprawności w odniesieniu do prawomocnego orzeczenia wydanego w postępowaniu
cywilnym (s. 15 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Należy bowiem wskazać na treść
powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 2009 r., w którym
stwierdzono, że art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks
cywilny (...) (Dz. U. Nr 162, poz. 1692) w zakresie, w jakim wyłącza skargę o
stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia sądu wyrządzającego szkodę, które
stało się prawomocne po dniu wejścia w życie Konstytucji RP, jest niezgodny z art. 77
ust. 2 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W stosunku do orzeczeń sądowych, które
stały się prawomocne po dniu 17 października 1997 r., takim orzeczeniem
prejudykacyjnym może być zatem wyrok stwierdzający niezgodność z prawem
prawomocnego orzeczenia sądowego (art. 4241
§ 1 k.p.c., art. 42411
§ 2 k.c.).
Z uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. (SK
18/00) wynikają m.in. dwie istotne konstatacje dla prawnego reżimu odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną tzw. bezprawiem sądowym.
Po pierwsze, stwierdzono w nim to, że ustalenie w wyniku wyroku Trybunału
Konstytucyjnego (w okresie do dnia 1 września 2004 r.) nowego stanu prawnego w
zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa nie może być rozumiane
jako stworzenie podstawy do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w odniesieniu
do każdego wadliwego orzeczenia sądowego. Po drugie, wskazując na konstytucyjny
model odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, ukształtowany w art. 77
Konstytucji, Trybunał wyjaśnił, że istotnym elementem tego modelu (mechanizmu
odszkodowawczego) w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niezgodne z
prawem orzeczenia musi być właściwe postępowanie stwierdzające istnienie przesłanki
niezgodności z prawem badanego orzeczenia (dwuetapowość w uzyskaniu
odszkodowania przez poszkodowanego).
Należy podzielić wyrażane w literaturze stanowisko, że w tzw. okresie
przejściowym (tj. do dnia 1 września 2004 r.) funkcję stosownego prejudykatu dla celów
odszkodowawczych mogła spełniać kasacja, jeżeli w wyniku jej wniesienia doszłoby do
uchylenia zaskarżonego orzeczenia sądowego dotkniętego odpowiednią wadliwością
7
prawną. Kwestia instrumentarium prawnego służącego jako prejudykat dla celów
odszkodowawczych ma zresztą znaczenie wtórne, ponieważ istotna pozostaje jednak
sama efektywność ochrony gwarantowanego konstytucyjnie prawa podmiotowego
domagania się odszkodowania za szkodę wyrządzoną wydaniem niezgodnego z
prawem orzeczenia.
2. De lege lata regułą jest odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę
wyrządzoną prawomocnym orzeczeniem sądowym. Powstaje jednak pytanie, czy Skarb
Państwa w tzw. okresie przejściowym (tj. do dnia 1 września 2004 r.) mógł ponosić
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną także nieprawomocnym orzeczeniem
sądowym.
Należy przyjąć jednak istnienie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa za szkodę wyrządzoną takim orzeczeniem w wyjątkowych sytuacjach. Chodzi
tu o nieprawomocne orzeczenia, wykonalne z mocy prawa, których wykonanie
(natychmiast po ich wydaniu) może doprowadzić do nieodwracalnych skutków prawnych
i których wykonaniu podmiot zainteresowany nie mógł zapobiec przy pomocy żadnych
dostępnych środków prawnych. Trudno znaleźć merytoryczne powody odmowy
podmiotom poszkodowanym takimi orzeczeniami ochrony prawnej tylko z tej racji, że nie
uzyskały one cechy prawomocności, skoro już od chwili ich wydania wywołują istotne
skutki, trwale kształtujące sytuację majątkową objętych nimi podmiotów. Do kategorii
takich orzeczeń należy na pewno postanowienie sądu upadłościowego o ogłoszeniu
upadłości (art. 15 prawa upadłościowego z 1934 r.), skoro po jego wydaniu możliwe jest
podjęcie czynności właściwych dla postępowania upadłościowego ze wszystkimi ich
konsekwencjami. Oznacza to, że za nietrafne wypadnie uznać stanowisko Sądu
Apelacyjnego, iż w tzw. okresie przejściowym (do dnia 1 września 2004 r.) podstawy
roszczeń odszkodowawczych wobec Skarbu Państwa nie mogły stanowić w ogóle
orzeczenia sądowe nieprawomocne, nawet wadliwe prawnie, które zostały następnie
skorygowane przez instancję odwoławczą.
3. Należy podzielić stanowisko Sądów meriti, że orzeczenie odszkodowawcze
wobec Skarbu Państwa nie powstaje w wyniku wydania każdego wadliwego orzeczenia
sądowego. Wadliwość taka powinna mieć postać kwalifikowaną. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego ukształtowała się właściwa tendencja do formułowania autonomicznej i
odpowiednio zawężonej definicji „bezprawności sądowej” w działalności orzeczniczej
sądu przy uwzględnieniu nie tylko tego, czy dane rozstrzygniecie narusza odpowiednie
8
przepisy prawa, ale także przy eksponowaniu zasadniczym konstytucyjnych i
ustrojowych cech władzy sądowniczej (por. np. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 16 stycznia 2009 r., III CNP 42/08, niepubl.; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, z. 5, poz. 35; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CNP 53/09, niepubl. – formalny i materialny
aspekt „bezprawności sądowej”). Wspomniane rozumienie „bezprawności sądowej”
odnieść należy także do orzeczeń wydanych przed dniem 1 września 2004 r., tj. także
do kwestionowanych postanowień – z dnia 12 grudnia 2001 r. i z dnia 27 marca 2002 r.
Postanowieniem z dnia 12 grudnia 2001 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o
otwarcie postępowania układowego C.(…) S.A. i ogłosił upadłość tej spółki, natomiast
postanowieniem z dnia 27 marca 2002 r. oddalono zażalenie upadłego. Oba Sądy
przyjęły, że otwarcie postępowania układowego wykluczał ten fakt, iż upadły nie
prowadził księgowości według zasad prawidłowej rachunkowości (art. 2 pkt 1
rozporządzenia z dnia 24 października 1934 r. – Prawo o postępowaniu układowym,
Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836, ze zm.). Uznały też, że wystąpiły wymagane przesłanki
ogłoszenia upadłości Spółki C.(…) przewidziane w art. 1 i art. 2 prawa upadłościowego z
1934 r. Ocena braku podstaw do otwarcia postępowania układowego została uznana za
przedwczesną postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2003 r., I CK 291/02,
ponieważ – według tego Sądu – nie został dopuszczony (w zakresie ustalenia
prowadzenia księgowości według zasad prawidłowej rachunkowości) dowód biegłego z
urzędu. Po uchyleniu obu wspomnianych postanowień Sądów meriti i przekazaniu
sprawy do ponownego rozpoznania strona powodowa cofnęła wniosek o otwarcie
postępowania układowego w związku ze zmianą stanu prawnego w tym czasie, tj.
uchyleniem przepisów prawa o postępowaniu układowym z 1934 r. (art. 545 p.u.n.).
Postanowieniem z dnia 8 grudnia 2003 r. oddalony został ostatecznie wniosek o
ogłoszenie upadłości strony powodowej.
Ustalenia faktyczne Sądu Apelacyjnego, będące podstawą stanowiska tego
Sądu, że wspomniane postanowienia Sądów meriti (wydane w toku postępowania
upadłościowego) nie mogą być kwalifikowane jako tzw. bezprawie sądowe w podanym
wcześniej znaczeniu, uznać należy z pewnością za przedwczesne (s. 18 uzasadnienie
zaskarżonego wyroku).
Przedwczesność oceny Sądów o braku zdolności układowej strony powodowej
spowodowała wykluczenie możliwości otwarcia postępowania układowego, przy czym
9
zmiana stanu prawnego i bieg postępowania instancyjnego wytworzyły taką sytuację
procesową, w której postępowanie układowe stało się ostatecznie bezprzedmiotowe.
Pozostało zatem jedynie ustalenie istnienia przesłanek upadłości Spółki C.(…) na
podstawie art. 1 i art. 2 prawa upadłościowego z 1934 r., a następnie – w art. 11 p.u.n.
Zbyt kategorycznie brzmi ogólne stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że Sąd
Rejonowy, wydając postanowienie z dnia 8 grudnia 2003 r., wziął pod uwagę inny stan
faktyczny niż Sądy orzekające wcześniej (w 2001 i 2002 r.). W każdym razie należałoby
jednak wskazać, jakie są zasadnicze różnice w stanie faktycznym będącym podstawą
postanowienia o ogłoszeniu upadłości (w 2001 r.) i stanie faktycznym, na podstawie
którego zapadło następnie postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości.
Zgłoszone wnioski o ogłoszenie upadłości popierali ci sami wierzyciele (początkowo
trzy, a następnie dwa banki), przy odpowiedniej motywacji ich wniosków.
Wymagałoby też bliższego ustalenia, czy i jak dalece w sensie merytorycznym
poprzedni stan prawny w zakresie przesłanek ogłoszenia upadłości różni się od stanu
prawnego obowiązującego w grudniu 2003 r. i czy nowy stan prawny istotnie uzasadniał
zupełnie odmienną ocenę prawną stanu faktycznego w odniesieniu do wystąpienia
przesłanek upadłości po stronie powodowej. Należy jeszcze zauważyć to, że z treści
uzasadnienia postanowienia z dnia 8 grudnia 2003 r. wynika, iż Sąd brał jednak pod
uwagę okoliczności, które wystąpiły w okresie przed wydaniem postanowienia o
ogłoszeniu upadłości (np. fakt sporu wierzycieli z dłużnikiem co do istnienia ich
wierzytelności, procesy sądowe dotyczące istnienia i stanu wzajemnego zadłużenia tych
podmiotów).
Z przedstawionych względów należało zatem uznać, że w skardze kasacyjnej
trafnie podniesiono zarzut naruszenia art. 417 k.c. w brzmieniu określonym wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r. (SK 18/00). Przedwcześnie bowiem
wyeliminowano możliwość zastosowania tego przepisu do oceny skutków prawnych
kwestionowanych postanowień z 2001 r. i 2002 r. Uzasadniało to uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).
4. Nietrafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 34 ust. 2 p.u.n. W
ustalonym przez Sądy meriti stanie faktycznym nie było podstaw do stosowania tego
przepisu (odpowiednika art. 226 § 2 prawa upadłościowego z 1934 r.). Roszczenie o
naprawienie szkody dłużnik mógłby kierować tylko wobec tego wierzyciela, którego
10
wniosek o ogłoszenie upadłości został oddalony i był złożony w złej wierze (art. 34 ust. 2
p.u.n.).
Nie można podzielić także sugestii skarżącego, że gdy wykonalność orzeczenia o
ogłoszeniu upadłości powstaje ex lege, a wierzyciel nie złożył wniosku o ogłoszenie
upadłości w złej wierze, to odpowiedzialność za szkodę powinien ponosić Skarb
Państwa, jeżeli powstała ona „na skutek wykonania bezprawnego orzeczenia o
ogłoszeniu upadłości”. Zdaniem skarżącego, za takim stanowiskiem miałaby
przemawiać wykładnia logiczna a contrario przepisu art. 338 § 2 k.p.c. w zw. z art. 32
ust. 1 Konstytucji. Tymczasem przepis art. 338 k.p.c. reguluje skutki prawne uchylenia
rygoru natychmiastowej wykonalności wyroku jedynie w sferze stosunków prawnych
łączących strony postępowania i nie ma podstaw do proponowanej interpretacji tego
przepisu a contrario z tym zaznaczeniem, że chodziłoby o bezprawne wykonanie
orzeczenia o ogłoszeniu upadłości tworzącego skutki prawne ex lege. Nieuzasadnione
byłyby także próby analogicznego stosowania art. 338 k.p.c. w omawianym zakresie.