Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 269/09
Zamieszczenie w Internecie informacji o fakcie nie oznacza, że jest on
powszechnie znany w rozumieniu art. 228 § 1 k.p.c.
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sędzia SN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "C.P.", spółki z o.o. w G. przeciwko
Małgorzacie W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10
lutego 2010 r. skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 10 marca 2009 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo w punkcie 1
oraz orzekającej o kosztach postępowania w punktach 1 i 3 i w tym zakresie
przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód "C.P.", spółka z o.o. w G. wniósł o zasądzenie od pozwanej Małgorzaty
W. kwoty 331 240,56 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 listopada 2006 r. do
dnia zapłaty tytułem odszkodowania za niewykonanie zobowiązania – dostawy żyta
konsumpcyjnego – wynikającego z zawartych przez strony umów sprzedaży. Jako
alternatywną podstawę odpowiedzialności pozwanej wskazał art. 479 k.c.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2008 r. Sąd Okręgowy w Opolu oddalił
powództwo. Ustalił, że na podstawie umów z dnia 2, 6, 9 i 21 czerwca 2006 r.
pozwana zobowiązała się sprzedać powodowi żyto konsumpcyjne w łącznej ilości
2100 ton. Wydanie żyta miało nastąpić w okresie od dnia 15 sierpnia 2006 r. do
dnia 15 października 2006 r. W razie niedostarczenia w terminie zakontraktowanej
ilości towaru, przyznano kupującemu prawo potrącenia z należności sprzedającej,
różnicy wynikającej z nabycia brakującej partii towaru przez kupującego od innego
dostawcy po aktualnej cenie rynkowej. Pozwana nie wykonała obowiązków
wynikających z wymienionych umów, pomimo wezwania powoda. Dnia 19
października 2006 r. "C.B.V." w R. wystawiła trzy faktury obciążające "C.P.", spółkę
z o.o. w G. „różnicą ceny ustalonej w faksie/rozmowie telefonicznej" na łączną
kwotę 239 728 euro. Dnia 15 marca 2007 r. "C.P.", spółka z o.o. w G. zwróciła się
do "C.B.V." w R. z prośbą o potwierdzenie i zgodne zaksięgowanie kompensaty
wzajemnych należności i zobowiązań względem "C.B.V.".
Mimo że pomiędzy stronami zostały skutecznie zawarte umowy sprzedaży, a
pozwana nie wywiązała się z obowiązków, jakie nakładały na nią sporne umowy,
roszczenie powoda o odszkodowanie z tytułu niewykonania tych umów nie było
zasadne, gdyż powód nie wykazał poniesienia szkody, ani związku przyczynowego
pomiędzy zaniechaniem wykonania zobowiązania pozwanej a ewentualną szkodą.
Nie było także podstaw do uwzględnienia powództwa na podstawie art. 479 k.c.,
gdyż wyliczona przez powoda kwota odszkodowania nie pozostawała w związku z
roszczeniem opartym na podstawie tego przepisu. Powód nie udowodnił, jaka była
cena rynkowa żyta w czasie przyjętym dla rozliczeń, a ponadto nie wskazał, w jaki
sposób wyliczył równowartość nie sprzedanego mu żyta konsumpcyjnego.
Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 10
marca 2009 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanej na
rzecz powoda kwotę 132 700 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 29 stycznia 2008
r., oddalając dalej idące powództwo oraz oddalił apelację w pozostałym zakresie.
Przyjął za własne ustalenia Sądu Okręgowego oraz ustalił – uznając za fakt
powszechnie znany, wynikający z informacji podanej przez Zintegrowany System
Informacji Rynkowej nr 9/2009 z dnia 5 marca 2009 r. na stronach internetowych
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi – że średnia cena żyta konsumpcyjnego w
dniu orzekania wynosiła 412 zł za tonę. Za prawidłową uznał ocenę Sądu pierwszej
instancji, że powód nie wykazał poniesienia szkody ani związku przyczynowego
pomiędzy niewykonaniem zobowiązania pozwanej z umowy łączącej strony a
ewentualną szkodą. Wykluczało to odpowiedzialność odszkodowawczą pozwanej
na podstawie art. 471 k.c.
Sąd Apelacyjny uznał, że zachodziły przesłanki uzasadniające częściowe
uwzględnienie roszczenia na podstawie art. 479 k.c. Przesłanką zastosowania tego
przepisu jest niewykonanie przez dłużnika zobowiązania, polegającego na
świadczeniu rzeczy oznaczonych co do gatunku, oraz zwłoka dłużnika. Obie te
przesłanki zostały przez powoda wykazane. Wymieniony przepis umożliwia
wierzycielowi zastępcze wykonanie zobowiązania świadczenia przez dłużnika
rzeczy oznaczonych co do gatunku; wierzyciel może zażądać m.in. zapłaty wartości
rzeczy oznaczonych co do gatunku, jakie miały być dostarczone przez dłużnika.
Wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z art. 479 k.c. następuje
przez złożenie oświadczenia woli, które jednostronnie kształtuje istniejący między
stronami stosunek zobowiązaniowy. Powód takie oświadczenie złożył w pozwie. W
następstwie złożenia oświadczenia przez wierzyciela, w miejsce dotychczasowego
obowiązku świadczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, dłużnik zobowiązany
jest do zapłaty ich równowartości i ewentualnie naprawienia szkody spowodowanej
zwłoką dłużnika.
W umowach wzajemnych pod pojęciem wartości rzeczy, którym posługuje się
art. 479 k.c., należy rozumieć kwotę odpowiadającą kosztom nabycia przez
wierzyciela rzeczy tego samego rodzaju, pomniejszoną o zaoszczędzoną przez
wierzyciela cenę. Skoro roszczenie przewidziane w art. 479 k.c. stanowi surogat
świadczenia, jakie powinno być spełnione przez dłużnika, wysokość kosztów
nabycia rzeczy powinna odpowiadać wysokości tych kosztów w chwili orzekania, a
nie w chwili, gdy świadczenie miało być spełnione. Przyjmując, że pozwana była
zobowiązana do dostarczenia 2100 ton żyta, a średnia cena w dniu orzekania
wynosiła 412 zł za tonę, to kwota odpowiadająca wartości żyta stanowi 865 200 zł.
Po odjęciu zaoszczędzonej przez powoda ceny nabycia żyta, która wynosi 732 500
zł, mógł on żądać od pozwanej kwoty 132 700 zł. Wobec tego, uwzględniając
częściowo apelację powoda, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i zasądził
od pozwanej na rzecz powoda kwotę 132 700 zł z odsetkami za opóźnienie,
liczonymi od upływu tygodnia od doręczenia pozwanej odpisu pozwu, gdyż
oświadczenie powoda dokonujące jednostronnej zmiany zobowiązania
pierwotnego, polegającej na przekształceniu go w dług pieniężny, obejmujący
koszty nabycia żyta, zostało złożone dopiero w pozwie. (...)
Skargę kasacyjną wniosła pozwana, która zaskarżyła wyrok w części
zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego i uwzględniającej apelację powoda. Skargę
oparto na obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c., zarzucając
nieważność postępowania, pozwana bowiem została pozbawiona prawa do obrony,
przez uniemożliwienie jej wypowiedzenia się co do faktu uznanego przez Sąd
drugiej instancji jako powszechnie znany. W dniu zamknięcia rozprawy fakt ten –
średnia cena żyta konsumpcyjnego – nie mógł być jeszcze nikomu znany, ponieważ
informacja nr 9/2009 o wysokości cen zboża konsumpcyjnego została ogłoszona
dopiero w dniu 6 marca 2009 r. W skardze zarzucono również naruszenie art. 228 §
1 k.p.c. w związku z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o rolniczych
badaniach rynkowych (Dz.U. Nr 42, poz. 471 ze zm.) oraz art. 227 k.p.c.,
polegające na przyjęciu, że podstawą ustalenia kosztu nabycia żyta
konsumpcyjnego według cen rynkowych może być kwota 412 zł, która nie pochodzi
z informacji podanej przez Zintegrowany System Informacji Rynkowej na stronach
internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Informacja ta nie była jeszcze
ogłoszona w chwili zamknięcia rozprawy, a ponadto ustawa z dnia 30 marca 2001 r.
zawiera zastrzeżenie o zakazie wykorzystywania danych rynkowych do innych
celów niż wynikających z ustawy, naruszenie art. 56 i 65 § 1 k.c. w związku z art.
383 k.p.c. przez wykładnię umów z pominięciem zasad oświadczeń woli
wynikających z tych przepisów i orzeczenie na podstawie rozszerzonego żądania
powoda w apelacji, naruszenie art. 3531
w związku z art. 479 k.c. przez przyjęcie z
pominięciem zapisów umowy o wykonaniu zastępczym przez zakup rzeczy na koszt
dłużnika, że powód był jednostronnie uprawniony do odstąpienia od tego
postanowienia umownego, by domagać się zapłaty wartości ustalonej w oparciu o
cenę rynkową, uwzględniającą jakość rzeczy oznaczoną w treści zobowiązania,
oraz naruszenie art. 481 § 1 k.c. przez przyjęcie, że powodowi należą się ustawowe
odsetki liczone od dnia 29 stycznia 2008 r.
Pozwana wniosła o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego uchylenie i orzeczenie co
do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c., który ma także zastosowanie przed sądem
drugiej instancji, po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc pod uwagę stan
rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (art. 391 § 1 k.p.c.). Sąd powinien
więc mieć na względzie te okoliczności faktyczne, które miały miejsce oraz które
były dowodzone przez strony na dzień zamknięcia rozprawy. Z art. 316 § 1 k.p.c.
wynika więc zakaz uwzględnienia przez sąd przy orzekaniu okoliczności
faktycznych, które nastąpiły już po zamknięciu rozprawy, jak również okoliczności,
które nastąpiły przed zamknięciem rozprawy, ale o których wiadomość sąd powziął
już po jej zamknięciu. W takim wypadku, jak stanowi art. 316 § 2 k.p.c., rozprawa
powinna być otwarta na nowo.
Sąd bierze pod uwagę fakty, które były wykazywane w postępowaniu
dowodowym, fakty powszechnie znane, fakty przyznane przez drugą stronę, jak
również znane sądowi urzędowo. Wszystkie wymienione fakty mogą być podstawą
stosowania przez sąd domniemań faktycznych i prawnych, które są również
podstawą ustaleń faktów, z których strony wywodzą skutki prawne. Fakty
powszechnie znane, jak stanowi art. 213 § 1 k.p.c., sąd bierze pod uwagę nawet
bez powołania się na nie strony. Powinny one, podobnie jak fakty dowodzone przez
strony lub znane sądowi urzędowo, wystąpić najpóźniej w chwili zamknięcia
rozprawy. Również informację o faktach powszechnie znanych sąd powinien mieć
w chwili zamknięcia rozprawy. W przeciwnym wypadku fakty te, jako istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy, powinny być przedmiotem postępowania dowodowego.
Uznanie określonego faktu za notoryjny ma doniosłe skutki procesowe, polegające
na zwolnieniu sądu z konieczności prowadzenia postępowania dowodowego na
okoliczność tego faktu. W konsekwencji nie można zarzucić ujemnych skutków
procesowych stronie, która z faktu notoryjnego wywodziła skutki procesowe i
którego nie dowodziła. Ponadto zaniechanie uwzględnienia przez sąd faktu
powszechnie znanego może być także podstawą zarzutu stron skierowanego
przeciwko ustaleniom faktycznym, jeżeli ustalenie tego faktu ma znaczenie dla
uwzględnienia powództwa lub obrony pozwanego.
Mając to na względzie należy uznać za uzasadniony zarzut naruszenia przez
Sąd Apelacyjny art. 316 § 1 i 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., gdyż zamknięcie
rozprawy nastąpiło dnia 24 lutego 2009 r., natomiast wiadomość o fakcie
powszechnie znanym dotyczącym średniej ceny żyta konsumpcyjnego na dzień
orzekania Sąd Apelacyjny powziął dopiero z publikacji internetowej na stronie
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2009 r. lub dnia 6 marca
2009 r. W takiej sytuacji obowiązkiem Sądu było, zgodnie z art. 316 § 2 w związku z
art. 391 § 1 k.p.c., otwarcie rozprawy na nowo. Naruszenie tego przepisu miało
istotny wpływ na treść zaskarżonego wyroku i ograniczyło prawo obrony pozwanej,
chociaż nie można przyjąć, że pozbawiło jej możności obrony swych praw, a w
konsekwencji, by z tego powodu postępowanie przed Sądem Apelacyjnym
dotknięte było nieważnością z przyczyny wymienionej w art. 379 pkt 5 k.p.c.
Zaniechanie otwarcia rozprawy na nowo pozbawiło pozwaną jedynie możliwości
zwrócenia Sądowi odwoławczemu uwagi na to, że średnia cena żyta nie jest faktem
powszechnie znanym, a w konsekwencji, że okoliczność ta powinna być
przedmiotem postępowania dowodowego.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie definiują pojęcia faktu
powszechnie znanego, o którym stanowi art. 228 § 1 k.p.c. Zarówno w
orzecznictwie, jak i w doktrynie przyjmuje się, że chodzi o fakty, które są znane
każdemu rozsądnemu i mającemu doświadczenie życiowe mieszkańcowi
miejscowości, w której znajduje się siedziba sądu (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 12 maja 2000 r., II UKN 540/99, OSNAPUS 2001, nr 21, poz. 652 oraz z dnia 5
lutego 2002 r., II CKN 894/99, nie publ.). Zważywszy na daleko idące konsekwencje
wynikające z zaliczenia określonego faktu do powszechnie znanych, wykładnia tego
pojęcia powinna być ścisła. W szczególności nie można uznawać za fakty
powszechnie znane faktów dotyczących zdarzeń o charakterze specjalistycznym,
które – z natury rzeczy – znane są ograniczonemu kręgowi osób. Za fakt taki uznać
należy informację o wysokości średniej ceny żyta, przy czym bez znaczenia jest
źródło wiedzy.
Źródła wiadomości o faktach notoryjnych mogą być różne (por. orzeczenie
Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1951 r., C 436/50, OSN 1951, nr 3, poz. 80
oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., II UKN 540/99). Często
strony, jak również Sąd nie mają nawet świadomości, z jakiego źródła uzyskali
informację o fakcie notoryjnym. Sąd, powołując się na fakt powszechnie znany
także nie ma obowiązku wskazywania źródła wiedzy o tym fakcie, tak jak to uczynił
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną, dlatego
nie można podzielić stanowiska, że wysokość średniej ceny żyta z chwili orzekania
była faktem powszechnie znanym, gdyż informacja o tym fakcie została
zamieszczona w Internecie. Samo zamieszczenie w Internecie informacji o fakcie
nie nadaje mu cechy faktu powszechnie znanego; o uznaniu określonego faktu za
fakt powszechnie znany nie przesądza źródło wiedzy o tym fakcie, lecz rodzaj faktu,
który charakteryzuje się tym, że wiadomość o nim powinien powziąć z różnych
źródeł każdy rozsądny i mający doświadczenie życiowe mieszkaniec miejscowości,
w której znajduje się siedziba sądu. Dotyczy to więc ogólnie znanych wydarzeń
historycznych, politycznych, zjawisk ekonomicznych, przyrodniczych itp.
Należy mieć przy tym na względzie, że w Internecie znajdują się informacje
dotyczące niemal wszystkich dziedzin, jak również zdarzeń o zasięgu globalnym,
krajowym i lokalnym. Konsekwentnie, przyjmując stanowisko Sądu Apelacyjnego,
należałoby wszystkie te fakty uznać za notoryjne, choć niewątpliwie nimi nie są w
rozumieniu art. 228 § 1 k.p.c. Z tych przyczyn za uzasadniony należy uznać zarzut
naruszenia wymienionego przepisu na skutek uznania za fakt powszechnie znany
średniej ceny żyta z chwili orzekania z tego względu, że informacja na temat
wysokości średniej ceny żyta została zamieszczona na stronach internetowych
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. (...)
Uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 56 k.c., według którego czynność
prawna wywołuje przede wszystkim skutki w niej wyrażone. Ustalenie tych skutków,
w przypadku czynności prawnej mającej postać umowy, wymaga w pierwszej
kolejności dokonania wykładni oświadczeń woli zawartych w umowie zgodnie z
regułami zawartymi w art. 65 § 1 i 2 k.c. Według ustaleń faktycznych, strony w
zawartych umowach przewidziały, że w przypadku niedostarczenia przez pozwaną
zakontraktowanej ilości towaru w terminie umówionym powód jako kupujący będzie
miał prawo potrącenia z należności sprzedającej różnicy, wynikającej z nabycia
brakującej partii towaru przez kupującego od innego dostawcy, po aktualnej cenie
rynkowej. Tak określone uprawnienie kupującego wyczerpuje jedną z form
samopomocy wierzyciela określoną w art. 479 k.c. w razie zwłoki dłużnika, gdy
przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych co do gatunku.
W takim przypadku wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy
tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w
obu przypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikającej ze zwłoki.
Uprawnienie przewidziane dla powoda w umowach w razie zwłoki pozwanej
odpowiadało pierwszemu z uprawnień wierzyciela, o którym stanowi art. 479 k.c.
Przepis ten ma charakter dyspozytywny, co oznacza, że strony w ramach swobody
umów wynikającej z art. 3531
§ 1 k.c. mogą wyłączyć bądź ograniczyć formy
samopomocy wierzyciela przewidziane w art. 479 k.c. Z tego powodu wymagają
wykładni umowy zawarte przez strony w częściach przewidujących określony
sposób samopomocy powoda jako wierzyciela w przypadku niedostarczenia towaru
przez pozwaną jako dłużnika, tj. czy takie postanowienie nie oznacza – jak zarzuciła
pozwana – wykluczenia drugiej formy samopomocy wierzyciela przewidzianej w art.
479 k.c. Zważywszy, że Sąd Apelacyjny nie dokonał w tym kierunku wykładni
oświadczeń woli stron w umowach przez nie zawartych, za uzasadniony należy
uznać zarzut naruszenia art. 3531
§ 1 oraz art. 479 k.c. (...)
W skardze kasacyjnej zasadnie zarzucono także naruszenie art. 481 § 1 k.c.
przez zasądzenie odsetek po upływie tygodnia od doręczenia pozwanej odpisu
pozwu w sytuacji, w której wysokość uwzględnionego roszczenia na podstawie art.
479 k.c. – obejmująca obowiązek zapłaty kwoty stanowiącej wartość
niedostarczonego przez pozwaną zboża – została ustalona przez Sąd Apelacyjny
przy zastosowaniu cen żyta obowiązujących w chwili wyrokowania. Stan opóźnienia
dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego zachodzi wówczas gdy z czynności
prawnej lub innego zdarzenia prawnego wynika zarówno obowiązek jak i wysokość
świadczenia pieniężnego dłużnika. Nie jest tak wtedy, gdy wysokość świadczenia
pieniężnego, które ma spełnić dłużnik, jest określana arbitralnie przez sąd przy
zastosowaniu np. cen obowiązujących w chwili wyrokowania. W takim wypadku
uzasadnione jest zasądzenie odsetek za opóźnienie także od tej chwili, skoro jedną
z funkcji odsetek ustawowych jest zapobieżenie spadkowi wartości siły nabywczej
pieniądza na skutek procesów inflacyjnych, a temu samemu celowi służy określenie
wysokości świadczenia dłużnika z chwili wyrokowania przez sąd (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94, OSNC 1995, nr 2, poz. 26,
z dnia 30 marca 1998 r., III CKN 330/97, nie publ., z dnia 15 stycznia 2004 r., II CK
352/02, nie publ., i z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 17/08, nie publ.). Skoro więc
wysokość świadczenia pieniężnego, jakie zobowiązana była spełnić pozwana
wobec powoda, została określona w dniu wyrokowania Sądu Apelacyjnego przy
uwzględnieniu cen z tej samej daty, nie było podstaw do zasądzenia odsetek za
okres wcześniejszy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną i orzekł, jak w
sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).