Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 369/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa G. L.
przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi (…), Wojewodzie X, Spółdzielni
Mieszkaniowej X w P., Banku Spółce Akcyjnej w P. i Spółdzielni Mieszkaniowej w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w P.
z dnia 19 lutego 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
1) oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami postępowania
kasacyjnego:
2) przyznaje adwokat A. P. z Kancelarii Adwokackiej w P. od Skarbu Państwa –
Sądu Apelacyjnego kwotę 1800 zł (jeden tysiąc osiemset złotych) wraz z
należnym podatkiem od towarów i usług tytułem nieopłaconej pomocy
prawnej świadczonej powódce z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Po sprecyzowaniu powództwa pismem z dnia 17 sierpnia 2006 r. powódka
domagała się solidarnie od pozwanych odszkodowania za szkodę powstałą wskutek
pobrania od niej pieniędzy i niezapewnienia lokalu mieszkalnego. Nadto powódka
żądała zasądzenia od pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej kwoty 5.133,10 zł z tytułu
zwaloryzowanej kwoty pochodzącej z pożyczki z zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych, a od pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej X. kwoty 5.815,83 zł tytułem
zwrotu zwaloryzowanego wkładu mieszkaniowego.
Sąd I instancji odrzucił pozew w części dotyczącej Spółdzielni Mieszkaniowej X w
zakresie żądania odszkodowania, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Ustalił,
że powódka do 1979 r. zaoszczędziła na książeczce mieszkaniowej kwotę 12.250 zł, a
w 1980 r. zaciągnęła z zakładowego funduszu mieszkaniowego pożyczkę w kwocie
12.250 zł, która to kwota została przekazana bezpośrednio do Wojewódzkiej Spółdzielni
Mieszkaniowej. Spółdzielnia ta zawiadomiła powódkę o jej zarejestrowaniu jako
kandydata wyczekującego na skierowanie do spółdzielni mieszkaniowej. W 1989 r.
powódka złożyła w Spółdzielni Mieszkaniowej X wniosek o przydział mieszkania,
opłaciła udział i wpisowe w kwocie 20.000 starych zł, a w dniu 14 marca 1990 r. została
przyjęta na członka tej Spółdzielni.
Nadto Sąd I instancji ustalił, że wyrokiem z dnia 6 lipca 2004 r., wydanym
w sprawie oznaczonej sygnaturą akt IC (…) Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo o
zobowiązanie Spółdzielni Mieszkaniowej X do przydzielenia powódce mieszkania lub o
zasądzenie 150 tys. zł odszkodowania na zakup mieszkania. Apelacja i skarga
kasacyjna powódki w tej sprawie zostały oddalone. Prawomocne rozstrzygnięcie
zapadłe w wymienionej sprawie stanowiło w niniejszej sprawie uzasadnienie orzeczenia
o odrzuceniu pozwu przez Sąd I instancji wobec Spółdzielni Mieszkaniowej X z powodu
powagi rzeczy osądzonej. Natomiast oddalenie dalej idącego powództwa wobec tej
pozwanej uzasadniono niedopuszczalnością dokonania waloryzacji wkładu osoby
będącej nadal członkiem tej Spółdzielni.
Z kolei oddalenie żądania zwaloryzowania środków zgromadzonych na
książeczce mieszkaniowej uzasadnione zostało zakazem wynikającym z przepisu art.
13 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz.
321), oraz wskazaniem na służącą temu celowi premię gwarancyjną.
Bezzasadność powództwa wobec pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej w P.
uzasadniono brakiem członkostwa powódki w tej Spółdzielni, a wobec Skarbu Państwa
3
– niewykazaniem jego obowiązku przydzielenia powódce lokalu mieszkalnego.
Oddalenie powództwa wobec pozwanego Banku SA uzasadniono brakiem podstaw jego
odpowiedzialności za nieprzydzielenie powódce lokalu mieszkalnego.
Apelację powódki od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny. Uznał, że nie było
podstaw do odroczenia rozprawy apelacyjnej, ponieważ zaświadczenie wystawione
przez lekarza sądowego nie dowodziło wystąpienia przesłanek z art. 214 § 1 k.p.c.
wobec należytego reprezentowania powódki przez profesjonalnego pełnomocnika
procesowego.
Sąd Apelacyjny zaaprobował i przyjął jako własne ustalenia co do okoliczności
faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
W ocenie Sądu odwoławczego, odrzucenie w części pozwu wobec pozwanej
Spółdzielni Mieszkaniowej X uzasadniała powaga rzeczy osądzonej w sprawie
oznaczonej sygn. akt IC (…), ponieważ w tej sprawie, jak i w obecnie rozpoznawanej,
żądanie zapłaty oparte jest na tej samej podstawie faktycznej. O braku podstaw po
stronie pozwanej SM X dla istnienia obowiązku świadczenia na rzecz powódki
przesądza nieuiszczenie wymaganego wkładu budowlanego i niezłożenie wniosku o
przydział określonego lokalu.
Z kolei fakt pozostawania przez powódkę członkiem pozwanej Spółdzielni
Mieszkaniowej X skutkuje niedopuszczalnością waloryzowania uiszczonego przez nią
wkładu mieszkaniowego, natomiast środki zgromadzone jako wkład na książeczce
mieszkaniowej prowadzonej przez pozwany bank nie podlegają waloryzacji na
podstawie art. 3581
k.c., z przyczyn uprzednio wskazanych w uzasadnieniu
zaskarżonego apelacją wyroku.
Powódka zaskarżyła w całości wyrok Sadu Apelacyjnego opierając skargę
kasacyjną na obu podstawach i wnosząc o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku
oraz przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi II instancji.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzut naruszenia przepisu art. 3581
§
3 k.c. uzasadniono dwoma postaciami naruszenia tego przepisu. Błędną wykładnię tego
przepisu w zw. z art. 13 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks
cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) uzasadniono przyjęciem przez Sąd niedopuszczalności
waloryzacji środków zgromadzonych na książeczce mieszkaniowej w sytuacji braku
uprawnienia właściciela tych środków do uzyskania premii gwarancyjnej. Natomiast
niewłaściwe zastosowanie art. 3581
§ 3 k.c. uzasadniono niedokonaniem waloryzacji
4
środków zgromadzonych przez powódkę w Spółdzielni Mieszkaniowej w P., której
powódka nie jest członkiem.
Zarzuty mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie:
- art. 379 pkt 5 k.p.c. wskutek przeprowadzenia postępowania odwoławczego
pomimo niezawinionego i usprawiedliwionego braku uczestnictwa powódki na
rozprawie poprzedzającej wydanie wyroku i naruszenia w ten sposób prawa
powódki do obrony;
- art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. przez
zaniechanie uchylenia wyroku Sądu I instancji pomimo nieważności
postępowania przed tym Sądem spowodowanego pominięciem dowodu z
przesłuchania powódki, przy równoczesnym przeprowadzeniu dowodu
z przesłuchania pozwanych;
- art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. i z art. 366 k.p.c. poprzez nie
uwzględnienie zarzutu apelacji kwestionującego stan powagi rzeczy osądzonej i
bezzasadność odrzucenia pozwu w sytuacji, gdy nie zachodzi tożsamość
roszczenia;
- art. 386 § 4 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy w części dotyczącej
odszkodowania z tytułu nieuzyskania spółdzielczego lokatorskiego prawa do
lokalu mieszkalnego, co było konsekwencją nieuzasadnionego odrzucenia pozwu
przeciwko pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej X.
Pozwana Spółdzielnia Mieszkaniowa w P. w odpowiedzi na skargę kasacyjną
wniosła o jej oddalenie i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, twierdząc,
że powódka domaga się pokrycia straty poniesionej w następstwie utraty siły nabywczej
pieniądza.
Z kolei pozwany Bank SA także wniósł o oddalenie w całości skargi kasacyjnej
oraz zasądzenie kosztów postępowania wywołanego jej wniesieniem, twierdząc, że
jedynym wyjątkiem od zasady zakazu waloryzacji wkładów zgromadzonych na
rachunkach bankowych jest premia gwarancyjna.
Wreszcie; Skarb Państwa, zastępowany przez Prokuratorię Generalną, wniósł o
oddalenie skargi kasacyjnej i o zasądzenie kosztów postępowania, wskazując na brak
jakiegokolwiek zdarzenia prawnego lub deliktu, którego źródłem miałaby być jego
solidarna odpowiedzialność.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
uzasadnionych podstaw.
Nietrafny okazał się najdalej idący zarzut nieważności postępowania,
uzasadniony nieodroczeniem rozprawy apelacyjnej pomimo niezawinionego i
usprawiedliwionego braku uczestnictwa powódki na rozprawie apelacyjnej
poprzedzającej wydanie wyroku. O nieważności postępowania z powodu pozbawienia
strony możności działania można mówić tylko wówczas, gdy strona została pozbawiona
uprawnień procesowych wskutek wadliwego postępowania Sądu, co oznacza taką
sytuację, w której Sąd nie powinien w ogóle przystępować do merytorycznego
rozstrzygnięcia sprawy. Chodzi tu jednak tylko o takie wypadki, gdy strona rzeczywiście,
obiektywnie była pozbawiona możności działania i obrony swych praw i w następstwie
tego nie brała udziału w postępowaniu sądowym (zob. wyrok SN z dnia 13 czerwca
2002 r., sygn. V CKN 1057/00, niepubl.; postanowienie SN z dnia 2 lutego 2006 r. sygn.
II CZ 134/05, niepubl.). Tymczasem nieobecna powódka była należycie reprezentowana
na rozprawie apelacyjnej przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego, stąd nie
zachodziła obawa pozbawienia jej prawa do obrony, zważywszy, iż Sąd Apelacyjny
ocenił wniosek o jej przesłuchanie, bez wskazania konkretnej tezy dowodowej i to na
etapie postępowania odwoławczego, za pozbawiony uzasadnionych podstaw
w sytuacji, gdy zebrany materiał dowodowy ocenił jako niewymagający uzupełnienia i
pozwalający na rozpoznanie apelacji powódki. Zważyć bowiem należy, że kwestia
konieczności przeprowadzenia dowodu z przesłuchania strony należy do zakresu
swobodnej decyzji Sądu (art. 299 k.p.c., art. 302 k.p.c.), opartej na analizie
zgromadzonego materiału dowodowego w zakresie jego spójności i zupełności. Dowód
z przesłuchania strony nie ma charakteru obligatoryjnego w sprawach cywilnych, a jego
przeprowadzenie konieczne jest wówczas, gdy nie ma możliwości przeprowadzenia
innych dowodów, lub gdy brak jest dowodów. Nieprzesłuchanie strony może stanowić
naruszenie art. 299 k.p.c. tylko wówczas, gdy mogło ono wpłynąć na wynik sprawy,
rozumiany jako wyjaśnienie wszystkich istotnych i spornych okoliczności dotyczących
stosunków prawnych pomiędzy stronami sporu, ale gdy dowód z przesłuchania strony
był jedynym dowodem, którym dysponował sąd (por. wyrok SN z dnia 5 czerwca 2009 r.,
I PK 19/09, niepubl.). W niniejszej sprawie okoliczności takie nie wystąpiły, a obecność
na rozprawie, poprzedzającej wydanie zaskarżonego wyroku, profesjonalnego
pełnomocnika powódki nie uzasadnia twierdzenia skarżącej pozbawienia jej możności
6
obrony swoich praw wobec uznania przez Sąd zgromadzonego materiału dowodowego
za wystarczający do wydania merytorycznego orzeczenia.
Nie doszło również do naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 386 § 2
k.p.c. wskutek nieuchylenia wyroku Sądu I instancji z powodu nieważności
postępowania przed tym sądem, a uzasadnionego rozpoznaniem sprawy przez
sędziego, wobec którego powódka formułowała wnioski o jego wyłączenie. Sąd
Apelacyjny wyraźnie stwierdził, że zarzut ten nie mógł odnieść skutku, ponieważ
wniosek o wyłączenie sędziego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym został
prawomocnie oddalony, a wobec niestwierdzenia przez Sąd drugiej instancji
nieważności postępowania z tej przyczyny, nie doszło do naruszenia art. 386 § 2 k.p.c.
wskutek nieuchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji, wobec braku podstaw do
zastosowania tego przepisu.
Oczywiście nietrafny okazał się zarzut naruszenia art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c., wskutek nieuwzględnienia zarzutu apelacji związanego
z odrzuceniem pozwu z powodu powagi rzeczy osądzonej, który to zarzut uzasadniono
brakiem tożsamości roszczenia w sprawie prawomocnie rozstrzygniętej wyrokiem z dnia
6 lipca 2004 r. i w niniejszej sprawie. Trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że w obu sprawach
roszczenie o zapłatę odszkodowania przez pozwaną Spółdzielnię Mieszkaniową X na
rzecz powódki oparte zostało na tej samej podstawie faktycznej, wobec czego pozew w
tej części podlegał odrzuceniu. Ocena Sądu Apelacyjnego znajduje swoje potwierdzenie
przy porównaniu podstaw faktycznych, uzasadniających żądanie odszkodowania,
wskazanych w piśmie procesowym powódki z dnia 4 stycznia 2004 r. i w jej piśmie
procesowym z dnia 17 sierpnia 2006 r. precyzującym roszczenie odszkodowawcze
powódki przeciwko tej samej Spółdzielni w niniejszej sprawie. Uzasadnione
nieuwzględnienie powyższego zarzutu apelacji nie może więc uzasadniać zarzutów
skargi kasacyjnej naruszenia art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. oraz art.
386 § 4 k.p.c. Ponadto skarżąca nie uprawdopodobniła, aby zarzucane naruszenia
przepisów procesowych mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a tylko istnienie
takiego funkcjonalnego związku (z wyjątkiem zarzutu nieważności postępowania, który
nie wymaga jego istnienia) uzasadnia wystąpienie drugiej podstawy kasacyjnej.
Nietrafny okazał się również, zgłoszony w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej,
zarzut naruszenia art. 3581
§ 3 k.c., i to zarówno w postaci błędnej jego wykładni, jak
również jego niewłaściwego zastosowania. Wbrew stanowisku strony skarżącej,
zasadnie uznał Sąd Apelacyjny, że brak jest podstaw do dokonania sądowej waloryzacji
7
środków zgromadzonych na książeczce mieszkaniowej pomimo, że powódce nie
przysługuje prawo do premii gwarancyjnej. Ustawowe przesłanki przyznania tej premii
odrębnie określają przepisy art. 3 ust. 1 i 2, a tryb jej obliczenia i wypłaty - art. 3 ust. 3-5
ustawy z dnia 30 listopada 1995 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów
mieszkaniowych, udzielaniu premii gwarancyjnych oraz refundacji bankom wypłacanych
premii gwarancyjnych (Dz. U. 2003 r., Nr 119, poz. 1115 ze zm.). Z kolei wyłączenie
stosowania przepisu art. 3581
§ 3 k.c. do m.in. kwot zdeponowanych na rachunkach
bankowych przewiduje art. 13 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks
cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), który nie warunkuje konieczności stosowania tego
ustawowego zakazu od istnienia jakichkolwiek innych okoliczności, w tym również od
istnienia bądź braku uprawnienia do uzyskania premii gwarancyjnej. W orzecznictwie
jednoznacznie przyjęto, że zarówno wkład zgromadzony na mieszkaniowej książeczce
oszczędnościowej, jak i premia gwarancyjna należna posiadaczowi książeczki nie
podlegają ani waloryzacji sądowej na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. (uchwała siedmiu
sędziów z dnia 29 lipca 1993 r. III CZP 58/93, OSNC 1993/12/208), ani też waloryzacji
dokonywanej na podstawie art. 3581
§ 2 k.c. (wyrok SN z dnia 4 czerwca 2004 r., III CK
101/03, niepubl.).
Zarzut niezastosowania art. 3581
§ 3 k.c. i w konsekwencji niezwaloryzowania
wkładu, którego żądania zwrotu powódka dochodzi w zwaloryzowanej wysokości od
pozwanej Spółdzielni w P., której nie jest członkiem, również okazał się chybiony w
świetle istniejących ustaleń faktycznych będących podstawą orzekania dla Sądu drugiej
instancji. Z ustaleń Sądu pierwszej instancji, zaaprobowanych i przyjętych za własne
przez Sąd odwoławczy, wynika, że zgromadzone przez powódkę środki na wkład
mieszkaniowy znajdują się w pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej X, której powódka
jest nadal członkiem od 14 marca 1990 r., a nie w pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej
w P. Wobec powyższego nie było podstaw do żądania zwrotu środków zgromadzonych
tytułem wkładu, w zwaloryzowanej wysokości od pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej w
P., skoro wkład ten nie znajduje się w tej Spółdzielni, lecz w pozwanej Spółdzielni
Mieszkaniowej X, której powódka jest nadal członkiem. Tymczasem przy rozważaniu
dopuszczalności waloryzacji środków pieniężnych wpłaconych przez członka na konto
spółdzielni mieszkaniowej należy uwzględnić okoliczność, że pieniężne zobowiązanie
spółdzielni (a tylko takie od początku zobowiązanie podlega waloryzacji) powstaje
dopiero w chwili wystąpienia członka z tej spółdzielni (v. postanowienie SN z dnia 15
października 1997 r., III CZP 48/97, niepubl.). Nawet wówczas wkład mieszkaniowy
8
zwracany po wystąpieniu ze spółdzielni osobie, która nie otrzymała przydziału lokalu, nie
może być waloryzowany na podstawie art. 3581
§ 3 k.c., jeżeli osoba ta miała
możliwości przeniesienia sumy wkładu z konta spółdzielni na oszczędnościową
książeczkę mieszkaniową objętą systemem premii gwarancyjnych (wyrok SN z dnia 19
czerwca 2002 r., II CKN 762/00, OSNC 2003/5/71). Natomiast w okresie oczekiwania
przez członka Spółdzielni na przydział lokalu jego roszczenie do spółdzielni nie ma
charakteru wierzytelności o zwrot wpłaconego wkładu i nie podlega waloryzacji (wyrok
SN z dnia 24 lipca 2002 r., I CKN 901/00, niepubl.). Waloryzacja środków
zgromadzonych tytułem wkładu mieszkaniowego, ale pozostających w dyspozycji
spółdzielni mieszkaniowej, możliwa jest na podstawie art. 3581
§ 3 k.c., jednak dopiero
od chwili ustania statusu kandydata na członka spółdzielni albo dopiero od chwili
wygaśnięcia stosunku członkostwa. Od tego bowiem momentu przedmiotem
zobowiązania spółdzielni jest, podlegająca zwrotowi byłemu kandydatowi lub byłemu
członkowi, suma pieniężna w rozumieniu art. 3581
§ 1 k.c. (wyrok SN z dnia 16 maja
2002 r., IV CK 107/0, niepubl.; wyrok SN z dnia 26 stycznia 2005 r., V CK 406/4,
niepubl.).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c. wobec
sytuacji majątkowej powódki, która uzasadniała przyznanie jej pełnomocnika z urzędu.
Sąd Najwyższy przyznał pełnomocnikowi powódki z urzędu od Skarbu Państwa
koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej powódce z urzędu w postępowaniu
kasacyjnym, działając na podstawie § 2 ust. 3, § 6 pkt 6 oraz § 13 ust. 4 pkt 2 w zw. z §§
19 i 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).