Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 406/09
POSTANOWIENIE
Dnia 18 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z urzędu
przy uczestnictwie M. P., Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w P.,
Banku K.(…) S.A. w W. i S. K.
o wpis hipotek,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania M. P.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 26 stycznia 2009 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w P. w dniu 19 czerwca 2008 r., w księdze wieczystej nr P.(…)4/0,
prowadzonej dla nieruchomości lokalowej dokonał wpisu hipoteki umownej zwykłej w
kwocie 333 200 zł na rzecz Banku K.(…) S.A. w P. oraz wpisu hipoteki przymusowej
zwykłej w kwocie 58 470,96 zł na rzecz Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu
Skarbowego w P., a także wpisu hipoteki przymusowej zwykłej w kwocie 33 485,07 zł na
rzecz Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. W dniu 19 czerwca 2008
r. Sąd ten dokonał jego sprostowania polegającego na dopisaniu w rubryce „inne
informacje „po zamknięciu księgi wieczystej P(…)1/0, tu przeniesiono do
współobciążenia”.
2
Apelację od tych wpisów wniósł figurujący w księdze wieczystej P.(…)4/0 jako
właściciel tej nieruchomości M. P., w której zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj.
art. 34 w zw. z art. 32, art. 31 ust. 2, a także w zw. z art. 2, art. 3, art. 5 i art. 6 § 3
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r., o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z
2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm., dalej: „u.k.w.h.”) podnosząc, że nie składał
oświadczenia o ustanowieniu na jego nieruchomości hipoteki, a osoba której prawo
wpisem tych hipotek miało być dotknięte, nie była już jej właścicielem. Zarzucił także
naruszenie prawa procesowego, a to § 11 ust. 2 Rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i
zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122, ze zm., dalej: „rozporządzenie”) oraz
art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na przeniesieniu
obciążeń hipotek z księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, z której została
wydzielona nieruchomość lokalowa (odrębny od gruntu przedmiot własności), do nowo
utworzonej księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości lokalowej, nie w chwili
zakładania tej księgi wieczystej (tj. w dniu 27 grudnia 2004 r), lecz w późniejszym
terminie (w dniu 19 czerwca 2008 r.), i to w czasie gdy właścicielem tej nieruchomości
nie był dłużnik osobisty wierzycieli hipotecznych, lecz inna, tj. która kupiła tę
nieruchomość bez wpisanych w księdze wieczystej obciążeń, jak również na dokonaniu
spornego wpisu pomimo, że treść księgi wieczystej sprzeciwiała się tej czynności.
Naruszenie powołanych przepisów, zdaniem skarżącego polegało także na dokonaniu
wpisu z urzędu, gdy tymczasem § 11 ust. 2 rozporządzenia pozwala na takie działanie
jedynie w przypadku zakładania księgi wieczystej, a nie w okresie późniejszym,
zwłaszcza gdy w księdze wieczystej został już ujawniony nowy właściciel, który nabył ją
po wyłączeniu z dotychczasowej księgi wieczystej. Skarżący odwołując się do
unormowania zawartego w art. 5 u.k.w.h. podniósł, że chroni go rękojmia wiary
publicznej ksiąg wieczystych i w związku z tym nabył przedmiotową nieruchomość w
stanie wolnym od obciążeń.
M. P. wniósł o wykreślenie zaskarżonych wpisów oraz o zasądzenie kosztów
postępowania apelacyjnego.
Apelację wniósł także właściciel nieruchomości, która była objęta księgą
wieczystą nr P.(…)4/0 S. K., którą Sąd drugiej instancji uznał za niedopuszczalną i ją
odrzucił.
Postanowieniem z dnia 26 stycznia 2009 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił apelację
M. P. Ustalił, że nieruchomość lokalowa oznaczona nr 8 w budynku przy ul. D., o pow.
3
144,91 m2
, dla której Sąd Rejonowy w P. prowadził księgę wieczystą P(…)1/0 i ostatnim
jej właścicielem był S. K., była obciążona hipoteką umowną zwykłą w kwocie 333 200 zł
na rzecz Banku K.(…) S.A. w P. oraz hipoteką przymusową zwykłą w kwocie 58 470,96
zł na rzecz Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu Skarbowego w P., a także hipoteką
przymusową zwykłą w kwocie 33 485,07 zł na rzecz Skarbu Państwa – Naczelnika
Urzędu Skarbowego w P.
Do lokalu tego przynależał udział w prawie własności nieruchomości wspólnej
objętej księgą wieczystą nr P.(…)3/0. Umową z dnia 22 września 2004 r. S. K. oraz
współwłaściciele nieruchomości wspólnej dokonali zniesienia odrębnej własności
dotychczasowego lokalu nr 8 i jednocześnie częściowego zniesienia współwłasności
nieruchomości objętej księgą wieczystą nr P(…)3/0, w ten sposób, że ustanowili na
rzecz S. K. odrębną własność lokalu nr 8 o pow. 186,60 m2
. Dla na nowo
wyodrębnionego lokalu nr 8 założono księgę wieczystą nr P.(…)4/0. S. K. sprzedał
przedmiotową nieruchomość lokalową na rzecz D. W., który następnie umową z dnia 21
marca 2008 r., zbył ją na rzecz uczestnika M. P.
W czasie gdy M. P. nabył przedmiotowy lokal, jak również w dniu złożenia
wniosku o ujawnienie go w księdze wieczystej, brak było wpisów w księdze wieczystej nr
P.(…)4/0 wykazujących jej obciążenie hipotekami oraz nie było wzmianki o niezgodności
stanu księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Według oceny Sądu Okręgowego dokonany wpis, był zgodny z prawem, gdyż w
razie połączenia czy podziału nieruchomości hipoteka obciążająca nieruchomość,
obciąża wszystkie w ten sposób utworzone nieruchomości (hipoteka łączna). Powstaje
ona ipso iure i na jej powstanie nie jest wymagana zgoda wierzyciela hipotecznego.
Hipoteka ta, jest następstwem tego, że przedmiot obciążenia utracił swą pierwotną
postać, a przekształcając się obejmuje powstałe w ten sposób nieruchomości i przez to
utrzymuje się w mocy na przedmiocie obciążonym jako całości, aż do zaspokojenia
wierzytelności którą zabezpiecza.
Zgodnie z art. 22 ust. 1 u.k.w.h., ograniczone prawa rzeczowe obciążające
którąkolwiek z połączonych nieruchomości obciążają całą nieruchomość utworzoną
przez połączenie. Użyte w tym przepisie sformułowanie „ograniczone prawo rzeczowe
obciąża nieruchomość utworzoną przez połączenie” jest tożsame ze sformułowaniem
„obciąża” użytym co do hipoteki w art. 76 ust. 1 u.k.w.h. Z tego względu - według Sądu
Okręgowego - należy uznać, że ograniczone prawo rzeczowe (np. hipoteka),
obciążające którąkolwiek z połączonych lub podzielonych nieruchomości, obciąża z
4
mocy prawa całą nieruchomość utworzoną przez połączenie. Ocenił powstającą w ten
sposób hipotekę, jako hipotekę łączną.
Skoro umową z dnia 22 września 2004 r., S. K. oraz współwłaściciele
nieruchomości wspólnej dokonali zniesienia odrębnej własności dotychczasowego
lokalu nr 8, to w istocie dokonali połączenia nieruchomości lokalowej z nieruchomością
objętą księga wieczystą nr P(…)3/0. W rezultacie z mocy prawa (art. 22 ust. 1 zd. 1
u.k.w.h.), nieruchomość objęta tą księgą wieczystą została obciążona hipotekami
łącznymi ciążącymi na nieruchomości objętej księga wieczystą nr P(…)1/0. Na
podstawie także tej samej umowy, nieruchomość ta została obciążona ex lege na
podstawie art. 76 u.k.w.h. hipotekami łącznymi ciążącymi na nieruchomości podzielonej,
a więc hipotekami objętymi zaskarżonym wpisem.
Określone w art. 3 u.k.w.h. domniemanie jawności materialnej ksiąg wieczystych
rozciąga się tylko na prawa ujawnione w księdze wieczystej i nie dotyczy zatem istnienia
lub nieistnienia praw w księdze wieczystej nieujawnionych; nie obejmowało więc z tego
względu nieujawnionych w księdze wieczystej hipotek.
Podniósł także, że rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie działa
przeciwko prawom obciążającym nieruchomość z mocy ustawy (art. 7 pkt 1 u.k.w.h.). Do
nich należy zaliczyć hipotekę łączną i nie sprzeciwia się temu unormowanie zawarte w
art. 67 u.k.w.h., gdyż wymóg konstytutywnego wpisu odnosi się jedynie do powstania
hipoteki, a nie do jej przeniesienia, chociażby w zmienionej postaci, do innej księgi
wieczystej.
W końcu uznał za bezpodstawne zarzuty naruszenia art. 34, 32 i 31 u.k.w.h.
podnosząc, że skoro była wyłączona rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, to
nieistotna była okoliczność kto był właścicielem nieruchomości w chwili dokonywania
spornych wpisów. Podkreślił, że w tym wypadku wpis dokonany został na podstawie
ustawy i dlatego nie zachodziła potrzeba dołączenia dokumentów, o których mowa w
art. 31 i 32 u.k.w.h. Poza tym stwierdził, że Sąd pierwszej instancji nie naruszył też art.
6268
§ 1 k.p.c., skoro na zasadzie wyjątku miał obowiązek w tym wypadku dokonać
wpisu z urzędu.
M. P. w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego,
tj. art. 34 w zw. z art. 32, art. 31 ust. 2, art. 3, art. 5, art. 6 § 3 oraz art. 7 ust. 1 u.k.w.h., a
także art. 31 ust. 2 u.k.w.h. oraz na mającym wpływ na wynik sprawy naruszeniu prawa
procesowego, a to art. 6268
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 11 ust. 2 rozporządzenia wniósł o
5
uchylenie zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy przez
wykreślenie wpisanych hipotek.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy wieczystoksięgowe są rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym (art.
6261
§ 1 k.p.c.). Z tego względu rozpoznanie jej na posiedzeniu jawnym jest
uprawnieniem sądu, a nie jego obowiązkiem. Wbrew stanowisku skarżącego, S. K.
otrzymał odpis skargi kasacyjnej przez doręczenie jej w drodze awizo w dniu 21
listopada 2009 r. Od tej daty biegł dla niego dwutygodniowy termin do wniesienia
odpowiedzi na skargę kasacyjną. W tym terminie powinien był się odnieść do zarzutów
kasacyjnych. Do rozprawy kasacyjnej miał więc blisko trzymiesięczny okres czasu do
ustanowienia pełnomocnika jak i przygotowania przez niego obrony.
Zawiadomienie S. K. o rozprawie wyznaczonej na dzień 18 lutego 2010 r.
nastąpiło przez doręczenie w drodze awizo w dniu 28 stycznia 2010 r., a nie w dniu 16
lutego 2010 r. jak podnosił pełnomocnik uczestnika. Bezzasadny był zatem jego wniosek
o odroczenie rozprawy kasacyjnej.
Hipoteka łączna powstaje z mocy prawa i polega na tym, że wierzyciel może –
według swego uznania – żądać zaspokojenia w całości bądź w części z każdej
nieruchomości z osobna, tylko z niektórych z nich lub ze wszystkich łącznie.
Bezpośrednią konsekwencją ustawowej przyczyny powstania hipoteki łącznej jest to, że
jej wpis do ksiąg wieczystych, zakładanych dla nowo powstałych nieruchomości
następuje z urzędu (§ 11 ust. 2 rozporządzenia; por. także postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2005 r., IV CK 425/04 niepubl.). Wpis ten ma charakter
deklaratoryjny i w istocie stanowi przeniesienie hipoteki jako prawa współobciążającego
z księgi wieczystej dla nieruchomości macierzystej do nowej, bądź innej księgi
wieczystej (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1994 r., III CZP 85/94,
OSNC 1995, nr 1, poz. 3 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r.,
IV CK 469/04, Biul. SN 2005, nr 9, s. 10).
W judykaturze wyjaśniono także, że ujawnienie z urzędu hipoteki łącznej powinno
nastąpić możliwie najwcześniej, niemniej nie ma przeszkód aby dokonać go z urzędu,
już po załatwieniu wniosku o założenie nowej księgi wieczystej dla części obciążonej
nieruchomości (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r. III
CSK 356/06 LEX nr 278687). Ustawodawca nie ograniczył żadnym terminem dokonania
z urzędu wpisu hipoteki łącznej. Podstawą tego przeniesienia jest art. 24 ust. 3 u.k.w.h.
6
w zw. z art. 11 ust. 2 rozporządzenia. Jest to podstawa procesowa do dokonania z
urzędu przeniesienia do współobciążenia przedmiotowych hipotek.
Według Sądów meriti hipoteki wpisane w księdze wieczystej P.(…)1/0
przekształciły się ex lege w hipoteki łączne w następstwie połączenia obciążonej nimi
nieruchomości lokalowej (art. 22 ust. 1 u.k.w.h.) z nieruchomością wspólną objętą
księgą wieczystą nr P.(…)3/0 i następnie na skutek jej podziału (art. 76 ust. 1 u.k.w.h.).
Skoro hipoteka łączna powstaje z mocy samego prawa, a jej przeniesienie do
innej księgi wieczystej następuje z urzędu, to wniosek o jej wpis jest zbędny i może
stanowić tylko impuls do dokonania takiej czynności i tak dokonywanej przez sąd
samoistnie. Z tych względów nietrafne były zarzuty naruszenia art. 626 § 1 k.p.c. w zw. z
art. 11 ust. 2 rozporządzenia i w zw. z art. 62613
k.p.c.
Przepis art. 34 u.k.w.h. nie miał w sprawie zastosowania już z tego względu, że
zaskarżony wpis ograniczał prawo wpisanego jako właściciel w księdze wieczystej nr
P.(…)4/0 M. P. Brzmienie tego przepisu nie pozostawia wątpliwości co do tego, że
dotyczy on stanu prawnego wynikającego z księgi wieczystej na dzień dokonywania
wpisu. W tym czasie skarżący był wpisany jako właściciel w księdze wieczystej nr
P.(…)4/0 (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r., III CZP 50/96, OSNC
1996, nr 11, poz. 141).
Artykuł 31 ust. 2 u.k.w.h. wskazuje jako podstawę wpisów potrzebnych do
usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem
odpowiednie dokumenty lub orzeczenia sądu. Z kolei art. 32 u.k.w.h. określa jaki
dokument jest niezbędny do wpisu ograniczonego prawa rzeczowego.
Zarówno w doktrynie, jak i judykaturze nie budzi jednak wątpliwości zapatrywanie,
że przepisy te swymi hipotezami nie obejmują praw powstałych ipso iure, w tym
powstającej na podstawie art. 76 ust. 1 u.k.w.h. hipoteki łącznej. Skarżący przeoczył, że
w takim wypadku mamy do czynienia tylko z przeniesieniem do nowej księgi wieczystej,
w kształcie nieco zmodyfikowanym, wpisu już wcześniej dokonanego.
Ochrona nabywcy nieruchomości utworzonej przez podział nieruchomości
wpisanej do nowej lub przyłączonej do innej księgi wieczystej i wykreślenie z niej bez
zgody wierzyciela hipoteki łącznej, może nastąpić tylko na podstawie powództwa
wytoczonego na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Artykuł 6268
§ 2 k.p.c. wyznacza zakres kognicji sądów merytorycznych obu
instancji w sprawach o wpis (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
6 października 2006 r., V CSK 214/06, LEX nr 327887). Użyte w tym przepisie
7
wyrażenie „bada jedynie” wskazuje jednoznacznie na ograniczony charakter
rozstrzygania sądu wieczystoksięgowego. Postępowanie wieczystoksięgowe nie może
służyć do rozstrzygania jakichkolwiek sporów o prawo ani w charakterze przesłanki
rozstrzygnięcia, ani samego rozstrzygnięcia. Sąd wieczystoksięgowy nie powinien
rozstrzygać, czy prawo stanowiące przeszkodę wpisu powstało bądź nie powstało, w
wyniku działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W myśl zasady in dubio pro
principio brak dostatecznych podstaw do stwierdzenia przez sąd wieczystoksięgowy, że
skarżący nabył swą nieruchomość w wyniku działania rękojmi, bez obciążenia
przedmiotowymi hipotekami. Do zbadania, czy w takim wypadku – jak trafnie
podniesiono w piśmiennictwie – prawa te istnieją, właściwa jest droga procesu. Tryb
procesu z natury rzeczy lepiej jest przystosowany do rozstrzygania sporów, a
powództwo unormowane w art. 10 u.k.w.h. jest w tym wypadku sposobem do
doprowadzenia stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej do zgodności z
aktualnym, rzeczywistym stanem prawnym. Kryterium prawnym jest tu zawsze obecny
stan, a nie stan istniejący w przeszłości (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24
listopada 1997 r., II CKN 110/97, Prok. i Pr. 1998, nr 5, s. 28). Podsumowując ten wątek
trzeba stwierdzić, że w postępowaniu wieczystoksięgowym sąd nie zajmuje się kwestią
rękojmii (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r., III CZP 50/96
i postanowienie Sądu najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 4/09 LEX
nr 519937).
Poza tym można zauważyć, że rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych
wyrażona w art. 5 u.k.w.h., nie obejmuje zmian stanu prawnego nie będących wynikiem
czynności prawnej. Nabycie przez czynność prawną jest niezbędnym warunkiem
istnienia rękojmi. Musi to być zatem nabycie pod tytułem szczególnym, w drodze umowy
przenoszącej własność konkretnej nieruchomości z osobą wpisaną w księdze wieczystej
jako właściciel lub nabycie w ten sam sposób innego prawa rzeczowego. Zgodnie z art.
109 ust. 1 u.k.w.h. wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem
wykonawczym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę przymusową na
nieruchomości dłużnika. Hipoteka taka, jest zatem ustanawiana na jednostronny
wniosek wierzyciela, na podstawie tytułu wykonawczego w rozumieniu art. 776 k.p.c. i
spełnia funkcję szczególnego środka egzekucyjnego.
Z przedstawionych względów nietrafne były zarzuty naruszenia art. 2, art. 3, art.
5, art. 6 § 3 oraz art. 7 ust. 1 u.k.w.h.
8
Skarga kasacyjna jest obecnie środkiem służącym od prawomocnego orzeczenia,
tak sformalizowanym, że jej podstawy są ograniczone tylko do wskazanego naruszenia
przez sąd drugiej instancji prawa materialnego, bądź przepisów postępowania, jeżeli
uchybienie to miało istotny wpływ na wynik sprawy. Jest to więc środek kontroli tylko
wskazanych błędów prawnych. Nie jest natomiast instrumentem kontroli trafności
orzeczenia w tym sensie, że służy do wyeliminowania ewentualnych niewytkniętych
uchybień - oczywiście poza kardynalnymi brakami wywołującymi nieważność
postępowania przed sądem drugiej instancji. Z tego względu, dla skuteczności skargi w
ramach zarzutu kasacyjnego, należy zarówno przedstawić wadliwości jakimi zdaniem
skarżącego jest dotknięte orzeczenie i poprawnie je zakwalifikować, tj. wskazać, które
przepisy – oznaczone numerem artykułu (paragrafu, ustępu) ustawy zostały naruszone
(por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC
1997, nr 8, poz. 114). Tymczasem, skarżący nie wskazał jako naruszonego art. 76 ust. 1
u.k.w.h. ani art. 22 ust. 1 u.k.w.h., które stanowiły dla Sądów meriti podstawę materialną
powstania przedmiotowej hipoteki łącznej. Gdyby skarżący je wskazał jako naruszone i
podniósł, czego nie dokonał, że hipoteki wpisane w księdze wieczystej nr P(…)1/0
wobec zaprzestania istnienia przedmiotu nimi obciążonego, tj. nieruchomości lokalowej
wygasły, należałoby dopiero rozważyć w drodze wykładni umowy notarialnej z dnia 22
września 2004 r., czy rzeczywiście doszło do zniesienia odrębnej własności lokalu nr 8 o
pow. 144,91 m2
. Gdyby to nastąpiło i na skutek tego przestała istnieć ta nieruchomość
lokalowa, to czy skutkiem tego nie było wygaśnięcie figurujących w księdze wieczystej
nr P(…)1/0 przedmiotowych hipotek, czy też hipoteka ta jako łączna w dalszym ciągu
obciążałaby innego rodzaju nieruchomość, bo nieruchomość gruntową, skoro
dotychczasowy lokal stałby się elementem części wspólnej budynku.
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).