Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 436/09
IV CZ 89/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa A. P.
przeciwko Z. W., i in.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej i zażalenia powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 czerwca 2009 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w punktach I oraz III i zmienia
go w punkcie I na następujący: "I. zaskarżony wyrok
z apelacji pozwanych zmienia w punktach I i II w ten
sposób, że zasądzoną kwotę 20 834 zł. (dwadzieścia
tysięcy osiemset trzydzieści cztery) obniża do kwoty
13 066 zł. (trzynaście tysięcy sześćdziesiąt sześć)
2
a solidarną odpowiedzialność pozwanych M. W., A. K. i
Z. G. za zapłatę tej należności ogranicza do kwoty 2877
zł. (dwa tysiące osiemset siedemdziesiąt siedem).", zaś
w punkcie III nie obciąża powódki kosztami
postępowania apelacyjnego;
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części;
3. umarza postępowanie zażaleniowe;
4. przyznaje adwokatowi B.P. od Skarbu Państwa - Sądu
Apelacyjnego kwotę 2400 zł. (dwa tysiące czterysta)
tytułem wynagrodzenia nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu
kasacyjnym i zażaleniowym.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził solidarnie
od pozwanych Z. i S. małżonków W., M. W., A. K. i Z. G. na rzecz A.i P. kwotę
20 834 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 marca 2008 r., oddalił powództwo w
pozostałej części, nie obciążył powódki kosztami procesu, orzekł o kosztach
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu i nadał wyrokowi
rygor natychmiastowej wykonalności do kwoty 2 877 zł.
Od powyższego wyroku apelacje wniosły obie strony. Pozwani Z. i S. małż.
W. zaskarżyli wyrok w części uwzględniającej powództwo powyżej kwoty 13 066 zł,
zaś pozostali pozwani w części uwzględniającej powództwo powyżej kwoty 2 877
zł, co do której uznali powództwo.
Powódka zaskarżyła wyrok w części oddalającej powództwo o kwotę
49 166 zł.
Wyrokiem z dnia 4 czerwca 2009 r. Sąd Apelacyjny uwzględniając apelacje
pozwanych zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w punktach I i III w ten sposób,
że oddalił powództwo w części ponad zasądzoną kwotę 2 877 zł oraz zasądził od
powódki na rzecz pozwanych Z. i S. małż. W. kwotę 3 634 zł tytułem kosztów
procesu, oddalił apelację powódki i zasądził od niej na rzecz pozwanych Z. i S.
3
małż. W. kwotę 2 850 zł, a na rzecz pozostałych pozwanych kwotę 898 zł tytułem
zwrotu kosztów procesu w instancji odwoławczej oraz orzekł o kosztach
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu przed
Sądem drugiej instancji.
Sądy ustaliły między innymi, że w 1991 r. pozwani Z. i S. W. darowali swojej
córce - powódce należące do nich gospodarstwo rolne. W 1995 r. powódka wyszła
za mąż i razem z mężem mieszkała i pracowała w przedmiotowym gospodarstwie
oraz poniosła na nie nakłady między innymi w postaci wymiany okiem w budynku
mieszkalnym, remontu starej obory, wzniesienia budynku nowej obory i instalacji
umożliwiających uzyskanie certyfikatu unijnego dla produkcji mleczarskiej, o łącznej
wartości 20 834 zł. Pozostałe nakłady znalazły pokrycie w korzyściach uzyskanych
z gospodarstwa albo nie zostały udowodnione. Pozwani odwołali darowiznę i
wyrokiem Sądu Okręgowego w L. z dnia 20 grudnia 2006 r. (który uprawomocnił się
21 kwietnia 2007 r.) powódka została zobowiązana do złożenia oświadczenia woli o
zwrotnym przeniesieniu własności gospodarstwa na darczyńców, którzy złożyli w
tym przedmiocie odpowiednie oświadczenie woli aktem notarialnym w dniu 23
sierpnia 2007 r., dokonując w nim jednocześnie darowizny przedmiotowego
gospodarstwa na rzecz pozostałych pozwanych.
Sąd pierwszej instancji jako podstawę prawną odpowiedzialności pozwanych
za nakłady poczynione przez powódkę w dobrej wierze przyjął art. 226 § 1 k.c.
w zw. z art. 554
k.c. Natomiast Sąd Apelacyjny stwierdził, że rozliczenia stron po
odwołaniu umowy darowizny reguluje w sposób szczególny art. 898 § 2 w zw. z art.
408 k.c., przewidujący reżim rozliczeń zbliżony do unormowanego w art. 226 § 1
i nast. k.c. Uznał, że w obu wypadkach roszczenia posiadacza (obdarowanego)
o zwrot wszelkich nakładów stają się wymagalne z chwilą wydania rzeczy
właścicielowi lub darczyńcy. Stwierdził, że z ustaleń poczynionych w sprawie nie
wynika aby powódka wydała pozwanym przedmiot darowizny, zaś materiał
dowodowy jednoznacznie wskazuje, że posiada go nadal, w szczególności
zabudowania, na które poniosła nakłady. Wystąpiła zatem z pozwem o roszczenie
niewymagalne, które pozostało takim do zamknięcia rozprawy, a więc nie było
podstaw do uwzględnienia powództwa i dlatego Sąd Apelacyjny w wyniku apelacji
pozwanych zmienił zaskarżony wyrok mając na uwadze granice zaskarżenia
4
i orzekając w ramach tych granic oddalił powództwo. Sąd drugiej instancji
stwierdził, że przy przyjętej przez Sąd Okręgowy konstrukcji prawnej
odpowiedzialności pozwanych wobec powódki należy uznać, iż przedmiotem
zaskarżenia są obowiązki wspólne dla wszystkich pozwanych, co zdaniem Sądu
upoważniało go na podstawie art. 378 § 2 k.p.c., do rozpoznania apelacji
pozwanych Z. i S. małż. W. w granicach objętych apelacją pozostałych pozwanych,
tj. w części zasądzającej ponad 2 877 zł.
Sąd Apelacyjny oddalił w całości apelację powódki i rozstrzygnął o kosztach
procesu w obu instancjach na podstawie art. 98 k.p.c.
Skargę kasacyjną wniosła powódka zaskarżając orzeczenie Sądu drugiej
instancji w części uwzględniającej apelacje pozwanych oraz oddalającej apelację
powódki a także orzekającej o kosztach procesu.
Zarzuciła naruszenie przepisów postępowania: art. 213 § 2 w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c. przez naruszenie zasady autonomii procesowej w dysponowaniu przez
stronę prawem podmiotowym, polegającej na możliwości rezygnacji z obrony
w zakresie samej zasady roszczenia i przyjęcie braku wymagalności roszczenia
o zwrot wszystkich nakładów oraz oddalenie powództwa, mimo uznania przez
pozwanych powództwa co do zasady i w części co do wysokości.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 408 § 1
i 2 w zw. z art. 898 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
w wyniku przyjęcia, że wymagalność roszczenia o zwrot wszelkich nakładów
powstaje dopiero z chwilą zwrotu rzeczy, choć roszczenie o zwrot nakładów
koniecznych poczynionych przez samoistnego posiadacza w dobrej wierze
powstaje i staje się wymagalne z chwilą poniesienia tych nakładów, a także
w wyniku nie uwzględnienia okoliczności, że roszczenie objęte pozwem zostało
uznane co do zasady, co prowadziło do przyjęcia przez pozwanych wymagalności
tego roszczenia i ograniczenie obrony wyłącznie do kwestii wysokości.
Niezależnie od skargi kasacyjnej powódka wniosła także zażalenie na
zawarte w punkcie I i III wyroku Sądu Apelacyjnego rozstrzygnięcie o kosztach
procesu zarzucając naruszenie art. 102 oraz art. 98 i art. 100 k.p.c. przez
obciążenie jej kosztami procesu za obie instancje mimo trudnej sytuacji materialnej
5
uzasadniającej zastosowanie art. 102 k.p.c., a w wypadku uznania braku podstaw
do zastosowania tego przepisu, nie dokonanie stosunkowego rozdzielenia kosztów
procesu, mimo częściowego uwzględnienia powództwa.
W skardze kasacyjnej oraz na rozprawie kasacyjnej pełnomocnik powódki
zaznaczył, że zażalenie wniesione zostało jedynie na wypadek odmowy przyjęcia
skargi kasacyjnej do rozpoznania albo jej oddalenia i jest bezprzedmiotowe
w wypadku uwzględnienia skargi kasacyjnej i rozstrzygnięcia w niej o kosztach
procesu w postępowaniu przed Sądami powszechnymi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie stwierdził Sąd Apelacyjny rozliczenie nakładów dokonanych na
przedmiot darowizny w sytuacji jej odwołania reguluje w sposób szczególny art. 898
§ 2 k.c, odsyłający w tym zakresie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu,
a nie do przepisów o rozliczeniu nakładów między posiadaczem i właścicielem
rzeczy. Rozliczenie nakładów po odwołaniu darowizny odbywa się zatem na
podstawie art. 408 k.c. co oznacza, że zobowiązany do zwrotu przedmiotu
darowizny może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły
pokrycia w użytku, który z nich osiągnął, a zwrotu innych nakładów może żądać
o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Jest to regulacja
w istocie taka sama jak przewidziana w art. 226 § 1 k.c., a zatem przy rozważaniu
kwestii wymagalności roszczenia o zwrot nakładów poczynionych na przedmiot
odwołanej darowizny należy uwzględnić poglądy doktryny i orzecznictwa wyrażone
na gruncie art. 226 i nast. k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia
1971 r. III CRN 45/70, OSNCP 1972/1/9).
Poglądy te nie są jednolite ani co do powstania ani co do wymagalności
roszczenia o zwrot nakładów. Prezentowane są stanowiska przyjmujące,
że z uwagi na to, iż w art. 226 § 1 k.c. rozliczenie z tytułu nakładów powiązano
z chwilą wydania rzeczy tylko w zdaniu drugim tj. z nakładami innymi niż konieczne,
roszczenie o zwrot nakładów koniecznych powstaje i staje się wymagalne z chwilą
ich dokonania, a nie dopiero z chwilą wydania rzeczy, która jest momentem
wymagalności roszczenia o zwrot innych nakładów niż konieczne. Takie stanowisko
6
zajął też Sąd Najwyższy między innymi w orzeczeniach z dnia 12 grudnia 1967 r.
III CRN 365/67 (OSNC 1968/8-9/148), z dnia 10 sierpnia 1988 r. III CRN 229/88
(OSNC 1990/12/153), z dnia 21 stycznia 2004 r. IV CK 362/02, z dnia 22 marca
2006r. III CSK 3/06, z dnia 23 marca 2007 r. V CSK 480/06 oraz z dnia 11 czerwca
2008r. V CSK 28/08 (nie publ.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa jednak stanowisko,
że roszczenie o zwrot wszelkich nakładów (koniecznych, użytecznych
i zbytkowych) staje się wymagalne dopiero z chwilą wydania rzeczy właścicielowi
(nawet przy przyjęciu, że roszczenie o zwrot nakładów powstaje już z chwilą ich
dokonania). W uzasadnieniu wskazuje się, co słusznie podkreślił też Sąd
Apelacyjny, że dopiero z chwilą zwrotu właścicielowi rzeczy z nakładami można
określić jakie korzyści uzyskał posiadacz z dokonanych nakładów koniecznych oraz
na ile inne nakłady zwiększają wartość zwracanej rzeczy. Do chwili zwrotu rzeczy
posiadacz korzysta z poczynionych nakładów także koniecznych i ulegają one
amortyzacji w jego interesie i z korzyścią dla niego (por. między innymi powołany
już wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1971 r. III CRN 45/70 oraz uchwała
z dnia 20 sierpnia 1973 r. III CZP 17/73, OSNCP 1974/4/66, wyroki z dnia
10 września 1993 r. I CRN 115/93, OSNCP 1994/7-8/161, z dnia 10 października
1997r. II CKN 371/97, z dnia 3 października 2003 r. III CKN 402/01 i z dnia 30 maja
2007 r. IV CSK 71/07, nie publ.). W wyroku z dnia 3 października 2003r. III CKN
402/01 Sąd Najwyższy uzasadniając powyższe stanowisko wskazał też,
że przyznanie posiadaczowi roszczenia o zwrot nakładów koniecznych
wymagalnego w chwili ich dokonania naruszałoby zasady słuszności, ponieważ
w takim wypadku posiadacz w złej wierze, władający rzeczą z przyczyn nie
zasługujących na akceptację, uzyskiwałby możliwość decydowania o sposobie
wykonywania cudzego prawa własności i czynienia nakładów koniecznych, niekiedy
niezgodnie z wolą i interesem właściciela. Dlatego wymagalność roszczeń
o wszelkie nakłady powstaje z chwilą zwrotu rzeczy właścicielowi, a jedynie
w szczególnych wypadkach takich jak np. zwłoka właściciela w odbiorze
nieruchomości, brak zainteresowania właściciela odzyskaniem nieruchomości,
odmowa jej przyjęcia, czy zgłoszenie przez posiadacza zarzutu zatrzymania,
uzasadnione jest przyjęcie innej daty wymagalności roszczenia o zwrot nakładów
7
(por. cytowane już orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1971 r. III CRN
45/70 i z dnia 10 sierpnia 1988 r. III CRN 229/88 oraz z dnia 10 września 1993 r.
I CRN 115/93, OSNC 1994/7-8/161 i z dnia 7 maja 2009 r. IV CSK 27/09, nie publ.).
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela powyższe stanowisko i tym
samym podziela stanowisko Sądu Apelacyjnego, że dochodzone przez powódkę
roszczenie o zwrot nakładów, niezależnie od charakteru nakładów, nie było
wymagalne ani w chwili wniesienia powództwa ani i chwili orzekania, bowiem
powódka nie zwróciła przedmiotu darowizny.
Nie zmienia tej oceny fakt uznania powództwa co do zasady i do pewnej
wysokości. Sama taka czynność procesowa nie kreuje bowiem wymagalności
roszczenia.
Nie ulega wątpliwości, że oświadczenie o uznaniu powództwa ma charakter
zarówno czynności procesowej, przewidzianej w art. 213 § 2 k.p.c., jak i może mieć
charakter oświadczenia woli prowadzącego do powstania, zmiany lub ustania
stosunku prawnego. O skutkach procesowych uznania powództwa decydują
przepisy prawa procesowego a o skutkach materialnoprawnych uznania długu
decydują przepisy prawa materialnego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że uznanie powództwa co
do zasady i do jakiejś kwoty jest przejawem wiedzy pozwanego o tym, że określone
roszczenie istnieje i przysługuje określonemu wierzycielowi (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 marca 1997 r. II CKN 46/97, OSNC 1997/10/143).
W literaturze i orzecznictwie wskazuje się też, że na gruncie prawa polskiego
uznanie długu jako oświadczenie woli o skutkach materialnoprawnych nie jest
czynnością prawną abstrakcyjną. Tytułem prawnym zobowiązania dłużnika
pozostaje nadal tytuł podstawowy, który uznał, uznanie bowiem nie tworzy nowego
długu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2005 r. I CK 580/04).
Jeżeli zatem dłużnik uznał dług z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, nadal
ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu
a nie na podstawie umowy uznania długu. Jego uznanie, co do zasady, nie zmienia
podstaw odpowiedzialności ani określonych w przepisach prawa materialnego
zasad odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, chyba
8
że co innego wynikałoby z jego oświadczenia woli o uznaniu. W zakresie, który nie
narusza przepisów bezwzględnie obowiązujących, uznanie długu może bowiem
kreować inne, niż przewidziane w ustawie, materialnoprawne zasady
odpowiedzialności.
Jednakże stwierdzenie, jaki skutek materialnoprawny wywołało oświadczenie woli
o uznaniu długu wymaga badania woli i dokonania wykładni oświadczenia woli
uznającego dług, a więc zastosowania art. 60 i art. 65 k.c. Brak kasacyjnego
zarzutu naruszenia tych przepisów nie pozwala na ocenę czy oświadczenie
pozwanych o uznaniu powództwa co do zasady oraz w określonej wysokości miało
na celu zmianę przewidzianej w ustawie wymagalności roszczenia o zwrot
nakładów i czy wywołało taki skutek materialnoprawny.
W tej sytuacji ocenie podlegają jedynie skutki procesowe uznania
powództwa co do zasady i w pewnej wysokości, które niewątpliwie nie wykreowały
innej niż przewidziana w art. 408 § 1 w zw. z art. 898 § 2 k.c., wymagalności
roszczenia o zwrot nakładów dokonanych na przedmiot darowizny.
Zgodnie z art. 213 § 2 k.p.c. sąd jest obecnie związany uznaniem
powództwa, chyba że jest ono sprzeczne z prawem, przez co rozumie się
sprzeczność z przepisami bezwzględnie obowiązującymi, albo zmierza do obejścia
prawa lub jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli żadna z tych
okoliczności nie zachodzi sąd jest obowiązany wydać wyrok zgodny z uznaniem
powództwa, bez względu na to, czy uznanie znajduje uzasadnienie
w okolicznościach sprawy.
Z uwagi na to, że uznanie powództwa przez pozwanych nie jest sprzeczne
z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, nie zmierza też do obejścia
prawa ani nie można go uznać, w okolicznościach sprawy, za sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego, Sądy obu instancji były związane uznaniem,
bez względu na brak wymagalności roszczenia o zwrot nakładów.
W okolicznościach sprawy, zważywszy na łączące powódkę z pozwanymi Z.
i S. W. najbliższe stosunki rodzinne oraz charakter roszczeń wynikających z
dokonania a następnie odwołania darowizny gospodarstwa rolnego, które dla
pozwanej było przez wiele lat jedynym źródłem dochodów i miejscem
9
zamieszkania, biorąc pod uwagę uznanie przez pozwanych powództwa co do
zasady i w zakresie początkowo kwoty 2 877 zł a ostatecznie zaskarżenie wyroku
Sądu pierwszej instancji jedynie w zakresie przewyższającym kwotę 13 066 zł -
trzeba uznać, że nie było podstaw do zastosowania przez Sąd drugiej instancji w
stosunku do pozwanych Z. i S. W. art. 378 § 2 k.p.c. Przepis ten, jako przepis
szczególny, podlega ścisłej wykładni i nie powinien być stosowany w wypadku, gdy
wyraźną wolą współuczestników było zaskarżenie wyroku sądu pierwszej instancji
jedynie w ściśle określonym zakresie.
Pozwani Z. i S. W. wyraźnie przejawili taką wolę zaskarżając wyrok Sądu pierwszej
instancji jedynie w zakresie przewyższającym kwotę 13 066 zł a nie, jak pozostali
pozwani, ponad kwotę 2 877 zł. Wobec uznania powództwa co do zasady i nie
zaskarżenia wyroku Sądu pierwszej instancji w zakresie zasądzonej kwoty 13 066
zł, należało przyjąć, że uznali oni zasadność zasądzenia od nich na rzecz powódki
tej kwoty i w istocie uznali powództwo nie tylko co do zasady i kwoty 2 877 zł, lecz
po wydaniu wyroku przez Sąd pierwszej instancji, uznali powództwo co do łącznej
kwoty 13 066 zł. Nie było zatem podstaw do zastosowania wobec nich art. 378 § 2
k.p.c., jak uczynił to Sąd Apelacyjny i z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39816
k.p.c. zmienił częściowo zaskarżony wyrok, przyjmując, że w stosunku do
pozwanych Z. i S. małż. W. wyrok Sądu pierwszej instancji uprawomocnił się wobec
nie zaskarżenia, w zakresie zasądzonej od nich na rzecz powódki należności w
kwocie 13 066 zł.
W pozostałej części skarga kasacyjna jako nieuzasadniona została oddalona
na podstawie art. 39814
k.p.c.
Biorąc pod uwagę trudną sytuację materialną i życiową powódki Sąd
Najwyższy na podstawie art. 102 k.p.c. nie obciążył jej kosztami postępowania
w zakresie oddalonych roszczeń i środków odwoławczych oraz na podstawie § 19
i 20 w zw. z § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163,
poz. 1348 ze zm.) orzekł o należnych pełnomocnikowi powódki z urzędu kosztach
pomocy prawnej udzielonej w postępowaniu kasacyjnym i zażaleniowym.
10
Z uwagi na to, że w wyniku częściowego uwzględnienia skargi kasacyjnej
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania w wyroku, zażalenie powódki na zawarte
w wyroku Sądu Apelacyjnego rozstrzygnięcie o kosztach procesu stało się
bezprzedmiotowe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 397
§ 2 i art. 3941
§ 3 w zw. z art. 39821
k.p.c. umorzył postępowanie zażaleniowe.
jz
/tp/