Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 389/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Marek Sychowicz
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej E.(…) w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 20 listopada 2008 r., sygn. akt V Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 3 czerwca
2008 r. [sygn. akt I C (…)] w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od
powódki na rzecz pozwanej kwotę 13.640 zł (trzynaście tysięcy sześćset
czterdzieści złotych) tytułem kosztów postępowania w sprawie.
2
Uzasadnienie
Powodowa Gmina K. wystąpiła o zasądzenie na jej rzecz od Spółdzielni
Mieszkaniowej „E.(…)” w K. kwoty 55 392,58 zł z ustawowymi odsetkami od 1 kwietnia
2006 r. do dnia zapłaty tytułem opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste gruntów
położonych w K. w obrębie 03-23 w 2006 r.
Wyrokiem z dnia 3 czerwca 2008 r. Sąd Rejonowy w P. uwzględnił żądanie
pozwu. Sąd Okręgowy w W. w dniu 20 listopada 2008 r. oddalił apelację pozwanej od
tego orzeczenia.
Sądy obydwu instancji przyjęły za podstawę rozstrzygnięcia następujące
okoliczności faktyczne:
W dniu 24 września 1992 r. Gmina K. oddała w użytkowanie wieczyste pozwanej
Spółdzielni cztery działki w obrębie 03-23, o łącznej powierzchni 155 546 m2
, położone
pomiędzy ulicami: ul. O. i ul. S. Na gruntach tych przewidziano realizację osiedla domów
jednorodzinnych i wielorodzinnych „C.(…)”. Decyzją z 25 maja 1994 r. część działek
została wyłączona z produkcji rolnej i przeznaczona pod budownictwo mieszkaniowe
oraz projektowane drogi. Następnie decyzją z 17 listopada 1994 r. Kierownik Urzędu
Rejonowego w P. na wniosek pozwanej zatwierdził projekt podziału tych nieruchomości
na działki przeznaczone pod zabudowę oraz pod drogi. W 1996 r. uchwałą Rady
Miejskiej powstałym na terenie osiedla „C.(…)" ulicom nadano nazwy. Część z nich
stanowiła przedłużenie ulic istniejących i otrzymała ich nazwy.
Przez pewien czas powódka nie pobierała od pozwanej opłat rocznych za grunty
pod ulicami. Jednak pismem z 7 grudnia 2004 r. wezwała ją do uregulowania zaległych
opłat za lata 2001 – 2004, z odsetkami, a 2 marca 2006 r. wystawiła fakturę na kwotę
netto 55 392,58 zł, obejmującą opłatę roczną za użytkowanie wieczyste terenu zajętego
na ulice w roku 2006.
Sąd Rejonowy uznał żądanie powódki za zasadne na podstawie art. 238 k.c. Nie
uwzględnił obrony pozwanej, która podnosiła, że prawo użytkowania wieczystego gruntu
pod ulicami przeszło na powódkę i wygasło z chwilą uprawomocnienia się decyzji
zatwierdzającej projekt podziału, w którym wydzielono tereny pod ulice, na podstawie
art. 10 ust. 5 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm., dalej powoływanej
jako „u.g.g.”), w brzmieniu obowiązującym w dniu wydawania tej decyzji. Sąd I instancji
przyjął, że wskazany przez pozwaną przepis regulował zagadnienie zmiany podmiotu
3
prawa własności nieruchomości wydzielonej na drogi, wobec czego nie mógł stanowić
podstawy prawnej wygaśnięcia użytkowania wieczystego, nawet w drodze analogii,
ponieważ w rozpatrywanym wypadku do zmian podmiotowych nie dochodziło
(powodowa gmina była właścicielką gruntu także w czasie, kiedy zapadała decyzja o
podziale nieruchomości). Nie stwierdził też, aby wystąpiła jakakolwiek inna przyczyna
wygaśnięcia lub rozwiązania umowy użytkowania wieczystego przewidziana w art. 26
u.g.g. Sąd wyjaśnił dalej, że nie ma podstaw, by drogi powstałe w wyniku podziału
uznać za drogi publiczne, ponieważ zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o
drogach publicznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2007 Nr 19, poz. 115 ze zm., dalej
powoływana jako „u.d.p.”), zaliczenie do kategorii dróg gminnych oraz lokalnych
miejskich następowało najpierw w drodze uchwały wojewódzkiej rady narodowej, po
zasięgnięciu opinii właściwych rad narodowych stopnia podstawowego, a od 1 stycznia
1999 r. – w drodze uchwały rady gminy. Za taką uchwałę nie można uznać uchwały o
nadaniu ulicom nazw, wydanej na podstawie przepisów ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o
samorządzie terytorialnym.
Drogi nie zaliczone do żadnej kategorii dróg publicznych, w szczególności drogi
w osiedlach mieszkaniowych, są drogami wewnętrznymi (do 31 grudnia 1998 r. – art. 11
ustawy o drogach publicznych, a później art. 8 tej ustawy).
Fakt niepobierania przez pewien czas opłat przez powódkę Sąd uznał za
nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy.
Jako podstawę zasądzenia odsetek od zaległej opłaty rocznej Sąd Rejonowy
wskazał art. 481 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 72 ustawy dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami.
Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne i wnioski prawne Sądu I instancji.
Dodatkowo zauważył, że w świetle art. 240 k.c. oraz przepisów ustawy o gospodarce
nieruchomościami nie było wykluczone rozwiązanie umowy o oddaniu gruntu w
użytkowanie wieczyste w części odnoszącej się do fizycznie wydzielonej części
nieruchomości. Pozwana mogła także doprowadzić do wygaśnięcia prawa użytkowania
wieczystego w spornej części poprzez złożenie oświadczenia o zrzeczeniu się go w tym
zakresie i spowodowanie wykreślenia tego prawa w odpowiedniej części z księgi
wieczystej. Jednak nie podjęła takich działań.
Pozwana złożyła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego, opierając ją na
obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła:
4
- błędną wykładnię i niezastosowanie art. 10 ust. 5 u.g.g. prowadzące do
wadliwego przyjęcia, że prawo użytkowania wieczystego gruntu przeznaczonego
pod drogi publiczne nie wygasło;
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 26 u.g.g., polegające na
przyjęciu, że przepis ten zawiera zamknięty katalog przyczyn rozwiązania i
wygaśnięcia prawa użytkowania wieczystego;
- niezastosowanie art. 2 ust 2 u.d.p.
Z kolei podstawę naruszeniu przepisów postępowania, mającego istotny wpływ
na wynik sprawy pozwana wypełniła zarzutami:
- uchybienia art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 k.p.c.
poprzez nierozpoznanie istoty sprawy z uwagi na pominięcie istotnych zarzutów
apelacji pozwanej, odnoszących się do ustaleń Sądu Rejonowego;
- uchybienie art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 45 i art. 176 ust. 1 Konstytucji
polegające na nierozpoznaniu przez sąd odwoławczy istoty sprawy w granicach
apelacji w wyniku zaniechania rozważenia na nowo zebranego w sprawie
materiału i przeprowadzenia jego oceny, co pozbawiło pozwaną konstytucyjnego
prawa do rozpoznania sprawy przez sąd w postępowaniu dwuinstancyjnym oraz
prawa do rzetelnego procesu sądowego;
- uchybienie art. 227 k.p.c. polegające na oddaleniu wniosku dowodowego w
przedmiocie przedstawienia planu zagospodarowania przestrzennego mającego
stwierdzić fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy.
W konkluzji skarżąca złożyła wniosek o zmianę wyroku Sądu Okręgowego i
oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów procesu za postępowanie
przed sądami powszechnymi i postępowanie kasacyjne; ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi II instancji.
Powódka domagała się oddalenia skargi kasacyjnej i przyznania jej zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zazwyczaj w wypadku oparcia przez stronę skargi kasacyjnej na obydwu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. w pierwszej kolejności rozważenia wymagają zarzuty o
naturze procesowej, zwłaszcza kiedy dotyczą zagadnień związanych z prawidłowością
postępowania dowodowego. Jednak w niniejszej sprawie zarzuty te muszą być
rozpatrzone dopiero po wyjaśnieniu prawidłowości przyjętej przez Sąd Okręgowy
5
wykładni przepisów prawa materialnego, a szczególnie wykładni art. 10 ust. 5 u.g.g., i
przeprowadzeniu oceny, czy przepis ten mógł znaleźć zastosowanie w tej sprawie.
Pozytywne przesądzenie tej kwestii rzutowałoby bowiem na zakres faktów mających
istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a zatem faktów które powinny być
przedmiotem dowodu (art. 227 k.p.c.).
Podstawowym zarzutem, na którym pozwana oparła swoją obronę procesową był
zarzut wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego w części, w której jego przedmiot
stanowiły działki znajdujące się pod ulicami osiedla „C.(…)”. Pozwana interpretowała
bowiem art. 10 ust. 5 u.g.g. jako znajdujący odpowiednie zastosowanie w wypadku
prawa użytkowania wieczystego nieruchomości. Argumentowała, że z chwilą
uprawomocnienia się wskazanej w tym przepisie decyzji o podziale nieruchomości
znajdującej się w użytkowaniu wieczystym następuje skutek analogiczny, jak w wypadku
gdyby teren podlegający podziałowi był własnością pozwanej – z tą różnicą, że na
powódkę przeszło z mocy art. 10 ust. 5 u.g.g. prawo użytkowania wieczystego gruntów
wydzielonych pod ulice, a w konsekwencji wygasło, ponieważ prawo własności i prawo
użytkowania wieczystego zlały się w jednym ręku.
Wskazywany przez pozwaną art. 10 ust. 5 u.g.g. stanowił, że grunty wydzielone
pod budowę ulic z nieruchomości objętej na wniosek właściciela podziałem przechodzą
na własność gminy z dniem, w którym decyzja lub orzeczenie o podziale stały się
ostateczne lub prawomocne, za odszkodowaniem ustalonym według zasad
obowiązujących przy wywłaszczaniu nieruchomości. Interpretowany na poziomie
językowym odnosi się więc niewątpliwie tylko do nieruchomości, które stanowiły
własność innej osoby niż gmina. Przepis ten budził szereg kontrowersji, i w różnych
zakresach stał się przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Po raz pierwszy
jeszcze jako art. 12 ust. 5 u.g.g. według numeracji zawartej w tekście jednolitym z 1989
r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 14, poz. 74) w sprawie K 1/90, a później w sprawie W 13/92. W
uzasadnieniu wyroku wydanego w dniu 8 maja 1990 r. w pierwszej ze wskazanych
spraw Trybunał m. in. wyjaśnił, że omawiany przepis wprowadził trzecią formę
pozyskiwania gruntów przez Skarb Państwa – poza przewidzianym w art. 13 ust. 2
u.g.g. (wg aktualnej wówczas numeracji) nabyciem poprzez umowę lub wywłaszczenie
na własność Państwa. Formą tą jest nabycie z mocy prawa, w następstwie decyzji
administracyjnej o podziale nieruchomości, wydanej w postępowaniu nie będącym
postępowaniem wywłaszczeniowym. Zwrócił jednak uwagę na zbieżność skutków tej
formy pozyskiwania gruntów z wywłaszczeniem oraz na przewidziane w omawianym
6
przepisie obliczanie odszkodowania według zasad obowiązujących przy wywłaszczaniu
nieruchomości i skonstatował, że w istocie jest to forma wywłaszczenia nie poprzedzona
postępowaniem właściwym dla postępowania wywłaszczeniowego. Analogiczny pogląd
przytoczony został w uchwale z dnia 29 marca 1993 r. (wydanej przez Trybunał w
sprawie W 13/92), stając się przesłanką ścisłej wykładni pojęcia wydzielenia gruntu pod
budowę ulic i ograniczenia go jedynie do gruntów pod ulice, których budowa wynika z
potrzeby obsługi działek powstałych w rezultacie dokonanego podziału.
Pogląd o wywłaszczeniowym charakterze art. 10 ust. 5 u.g.g. powszechnie był
przyjmowany także w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. wyrok z dnia 7 sierpnia
1996 r., III ARN 28/96, OSNP 1997/5/65). Jednocześnie, w drodze wykładni,
wykształciło się stanowisko, że wprawdzie art. 10 ust. 5 u.g.g. uprawnia do złożenia
wniosku o dokonanie podziału jedynie właściciela, jednak tym pojęciem objąć należy
również wieczystego użytkownika nieruchomości, z uwagi na szeroki, bliski prawu
własności i skuteczny również przeciwko właścicielowi nieruchomości wachlarz
uprawnień wieczystego użytkownika (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25
listopada 1993 r., III ARN 58/93, Lex nr 179278 i powołane w nim orzecznictwo
Naczelnego Sądu Administracyjnego). Jednym z argumentów na rzecz takiego
stanowiska było jednoznaczne przyznanie użytkownikowi wieczystemu (obok
właściciela) uprawnienia do wystąpienia o podział nieruchomości w § 15 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych
zasad i trybu ustalania granic gruntów przeznaczonych pod skoncentrowane
budownictwo jednorodzinne, rozgraniczania i podziału nieruchomości (Dz. U. Nr 47, poz.
238 ze zm.), wydanego na podstawie delegacji zawartej w art. 18 u.g.g.
Nie budzi wątpliwości, że w świetle art. 47 ust. 1 u.g.g. wywłaszczenie
nieruchomości nie oznacza jedynie wyzucia z własności, przeciwnie w przepisie tym
wyraźnie wskazuje się, że pojęcie to obejmuje także odjęcie lub ograniczenie innego
prawa rzeczowego na nieruchomości. Artykuł 26 ust. 4 u.g.g. wprost stwierdza, ze
przedmiotem wywłaszczenia mogło być również prawo użytkowania wieczystego.
Bliskość treściowa prawa użytkowania wieczystego i prawa własności,
podkreślana w orzecznictwie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia
1974 r., III CRN 316/73, OSNC1974/11/197), stała się przyczyną stosowania do tego
prawa w drodze analogii wielu instytucji charakterystycznych dla prawa własności, na
przykład przez uznanie możliwości nabycia go przez zasiedzenie, dopuszczalności
ubiegania się o ustanowienie bądź zniesienie służebności drogi koniecznej, czy też
7
zrzeczenia się tego prawa na podstawie art. 179 k.c. w okresie obowiązywania tego
przepisu (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1975 r., III CZP 63/75,
OSNCP 1976/12/259, uchwałę z dnia 22 października 1968 r., III CZP 98/68, OSNC
1969/11/188, postanowienie z dnia 24 sierpnia 2005 r., II CK 34/05, OSNC 2006/7-
8/125). Jednocześnie podkreśla się w literaturze i orzecznictwie, że obligacyjne podłoże
prawa użytkowania wieczystego narzuca specyficzny „celowy” charakter, wynikający z
obowiązku wykorzystania nieruchomości w sposób określony w umowie.
Podobieństwa jakie zachodzą pomiędzy prawem własności a użytkowaniem
wieczystym uprawniają do stwierdzenia, że nie ma racjonalnych powodów, aby wyłączyć
w odniesieniu do użytkowania wieczystego stosowanie art. 10 ust. 5 u.g.g. Przepis ten
ma na celu uporządkowanie sytuacji prawnej gruntów zajętych pod budowę ulic w taki
sposób, aby gmina mogła nimi bez przeszkód dysponować. Wydzielenie działki pod
ulicę wyznacza jej przeznaczenie, czyniąc z tej działki przestrzeń publicznie dostępną,
na której praktycznie niemożliwe jest realizowanie tak uprawnień wynikających z prawa
własności jak i tych, które przysługują użytkownikowi wieczystemu. W wypadku
użytkownika wieczystego dodatkowo wyłączone zostaje wykorzystywanie działki na cele
określone w umowie. W istocie więc sytuacja właściciela, jak i użytkownika wieczystego
w wypadku wyznaczenia działek pod ulice nie różni się w istotnych punktach i nie ma
podstaw, by właściciela i użytkownika wieczystego, w innych zakresach zrównanego z
właścicielem, traktować w tym wypadku odmiennie. Wydaje się, że powódka też tak
pojmowała skutki dokonanego podziału nieruchomości bezpośrednio po
uprawomocnieniu się decyzji, skoro przez wiele lat nie występowała o zapłatę opłat
rocznych do pozwanej.
Dodatkowym argumentem na rzecz dopuszczalności i racjonalności
analogicznego zastosowania art. 10 ust. 5 u.g.g. do użytkowania wieczystego stanowi
sposób uregulowania rozpatrywanej kwestii w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (tekst pierwotny: Dz. U. Nr 115, poz. 741), która zastąpiła
ustawę o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości. W jej art. 98 ust. 1
wyraźnie już przewidziano skutki wydzielenia działek pod drogi w wyniku podziału gruntu
na wniosek użytkownika wieczystego. Jeśli podział dotyczył nieruchomości stanowiącej
własność Skarbu Państwa, to prawo użytkowania wieczystego działek gruntu
wydzielonych pod drogi przechodzi na rzecz gminy. Jeżeli natomiast podziałowi
podlegała użytkowana wieczyście nieruchomość stanowiąca własność gminy - prawo
użytkowania wieczystego działek gruntu wydzielonych pod drogi wygasało. Nowa
8
ustawa nie wprowadziła istotnych zmian do konstrukcji użytkowania wieczystego, brak
zatem podstaw, aby w odmienności tego prawa poszukiwać wyjaśnienia przyczyn
wprowadzenia do art. 98 u.g.n. postanowień wprost regulujących losy użytkowania
wieczystego gruntów wydzielanych pod drogi w wypadku podziału nieruchomości
dokonywanego na wniosek użytkownika. Przedmiot i sposób regulacji ujętej w art. 98
ust. 1 u.g.n. również nie kieruje się odmiennymi zasadami niż przyjęty w art. 10 ust. 5
u.g.g. Dlatego uprawniony jest wniosek, że art. 98 ust. 1 u.g.n. zwerbalizował skutki
decyzji o podziale nieruchomości, które dotychczas wywieść można było z art. 10 ust. 1
u.g.g. w drodze wykładni tego przepisu.
W konsekwencji za trafne uznać należy zarzuty skarżącej odnoszące się do
błędnej wykładni art. 10 ust. 5 u.g.g. zastosowanej przez Sądy obydwu instancji.
Konsekwencją przyjętego w niniejszej sprawie poglądu prawnego jest odmienna ocena
skutków, jakie wywołała decyzja z 17 listopada 1994 r. o zatwierdzeniu projektu podziału
nieruchomości na działki przeznaczone pod zabudowę oraz pod drogi. Z chwilą, kiedy
decyzja o podziale stała się ostateczna – prawo użytkowania wieczystego działek
przeznaczonych pod ulice z mocy prawa przeszło na powodową gminę. Konsekwencją
połączenia w jednym podmiocie prawa własności i ustanowionego na tym prawie
użytkowania wieczystego jest wygaśniecie użytkowania wieczystego. W tym stanie
rzeczy pozwanej nie przysługiwało już w 2006 r. prawo, z którym powódka łączy swoje
roszczenie o zapłatę opłaty rocznej, wobec czego roszczenie to było bezzasadne.
W konsekwencji zachodziły przewidziane w art. 39816
k.p.c. podstawy do wydania
orzeczenia reformatoryjnego. Uzasadniona okazała się bowiem podstawa naruszenia
prawa materialnego (art. 10 ust. 5 i art. 26 u.g.g.), natomiast podstawa naruszenia
przepisów procesowych nie zasługiwała na uwzględnienie. Podniesienie w ramach tej
ostatniej podstawy zarzuty nie dotyczyły kwestii istotnych dla oceny prawidłowości
orzeczenia Sądu Okręgowego, skupiały się bowiem na wariantowo wskazywanej przez
skarżącą podstawie prawnej uzasadniającej tezę o wyzbyciu się przez pozwaną prawa
użytkowania wieczystego spornych działek w oparciu o przepisy ustawy o drogach
publicznych. Podstawa ta, wobec istnienia w art. 10 ust. 5 u.g.g. regulacji szczególnej,
odnoszącej się do stanu występującego w niniejszej sprawie - nie znajdowała
zastosowania w rozpatrywanej sprawie.
Orzeczenie o kosztach postępowania uzasadnia art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99, art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.