Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 4 MARCA 2010 R.
V KK 230/09
1. Na gruncie art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za
nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działal-
ność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.
149 ze zm.), w brzmieniu nadanym temu przepisowi przez ustawę z dnia
19 września 2007 r. o zmianie tej ustawy (Dz. U. Nr 191, poz. 1372), oso-
bie, wobec której wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadze-
niem w dniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego, przysługuje od Skarbu
Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za
krzywdę wynikłą z wykonania tej decyzji (art. 8 ust. 1 ustawy) jedynie wte-
dy, gdy to internowanie związane było z działalnością na rzecz niepodle-
głego bytu Państwa Polskiego lub taką, która nie stanowi zaprzeczenia te-
go rodzaju działalności (art. 8 ust. 5 ustawy).
2. Działalnością stanowiącą zaprzeczenie działalności na rzecz nie-
podległego bytu Państwa Polskiego jest nie tylko działalność na rzecz
utrzymania i obrony ówczesnego niedemokratycznego ustroju, ale też kry-
minalna działalność przestępcza osoby internowanej, jeżeli została ona in-
ternowana jedynie z powodu takiej swej przeszłości i nie prowadziła dzia-
łalności opozycyjnej wobec istniejącego wówczas ustroju politycznego, jako
że „trudnienie się” popełnianiem przestępstw pospolitych na szkodę innych
obywateli trudno uznać za działania zgodne z walką o niepodległy byt Pań-
stwa Polskiego. Nie jest wystarczające, dla wykazania istnienia podstaw do
odszkodowania i zadośćuczynienia w oparciu o przepisy ustawy z dnia 23
lutego 1991 r. z racji internowania, samo odwołanie się do sformułowania
powodów wskazanych w decyzji o takim internowaniu, lecz niezbędne staje
2
się wykazanie, w oparciu o stosowne dowody, że to pozbawienie wolności
wiązało się z działalnością, o jakiej mowa w art. 1 ust. 1 tej ustawy, a w
każdym razie, że nie była to działalność stanowiąca jej zaprzeczenie, która
wyłącza uprawnienie do odszkodowania i zadośćuczynienia (art. 8 ust. 5
ustawy).
Przewodniczący: sędzia SN T. Grzegorczyk (sprawozdawca).
Sędziowie SN: R. Malarski, J. Szewczyk.
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Piechota.
Sąd Najwyższy w sprawie Bolesława B., o odszkodowanie i zadośću-
czynienie z racji internowania w stanie wojennym, po rozpoznaniu w Izbie
Karnej na rozprawie w dniu 4 marca 2010 r., kasacji wniesionej przez peł-
nomocnika wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w S. z dnia 9
kwietnia 2009 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w S. z
dnia 27 stycznia 2009 r.,
o d d a l i ł kasację, zwalniając wnioskodawcę od kosztów sądowych postę-
powania kasacyjnego.
U Z A S A D N I E N I E
Bolesław B. wystąpił w marcu 2008 r. do Sądu Okręgowego w S. z
wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne internowa-
nie go w 1982 r. Wyrokiem z dnia 27 stycznia 2009 r. Sąd oddalił ten wnio-
sek wskazując, że wnioskodawca był wprawdzie internowany od marca do
września 1982 r., ale nie nastąpiło to z uwagi na jego działalność niepodle-
głościową, jak tego wymaga art. 8 ust. 1 oraz art. 1 ust. 1 ustawy z 1991 r.
3
– i co wynika też z jej tytułu, jako ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepod-
ległego bytu Państwa Polskiego – gdyż działalności takiej w ogóle nie pro-
wadził. W apelacji od tego wyroku podniesiono zarzut niewłaściwej inter-
pretacji art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r., w jej brzmieniu po nowelizacji z 2007
r., gdyż z decyzji o internowaniu wnioskodawcy wynika, że nastąpiło ono
jednak w oparciu o obawę, że „może on podjąć działalność skierowaną
przeciwko interesom politycznym PRL i powodującą zakłócenia w gospo-
darce narodowej” oraz, że wcześniej od marca do listopada 1981 r., kiedy
to pracował on jeszcze w Przedsiębiorstwie Budownictwa Kolejowego, na-
leżał tam do NSSZ Solidarność i przed wprowadzeniem stanu wojennego
brał udział w zorganizowanym tam strajku, co mogło być powodem inter-
nowania. Po rozpoznaniu tego środka odwoławczego Sąd Apelacyjny w S.,
wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2009 r., zaskarżone orzeczenie utrzymał w mo-
cy, argumentując – w oparciu o analizę art. 8 ust. 1 i art. 1 ust. 1 ustawy z
1991 r. – podobnie jak Sąd meriti i uznając apelację za oczywiście bezza-
sadną, gdyż nie wykazano, aby wnioskodawca prowadził jakąkolwiek dzia-
łalność niepodległościową i był internowany w związku z taką działalnością,
a do internowania doszło wręcz i jedynie ze względu na jego przeszłość
kryminalną.
Kasację od wyroku Sądu odwoławczego wywiódł wnioskodawca, po-
przez swego pełnomocnika, zarzucając w niej obrazę prawa materialnego,
a to art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r., „przez błędne tłumaczenie tego przepi-
su”, gdyż – jak wywodził – w odniesieniu do internowania „przepis ten wy-
maga jedynie, aby wobec osoby ubiegającej się o odszkodowanie i za-
dośćuczynienie wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadze-
niem w Polsce stanu wojennego”. Dlatego, zdaniem skarżącego, brak jest
podstaw do innego interpretowania tego przepisu, „decyduje bowiem lite-
ralne jego brzmienie i dokument w postaci decyzji o internowaniu”. Argu-
4
mentując w ten sposób skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W odpowiedzi na tę
skargę prokurator Prokuratury Apelacyjnej w S. wystąpił o jej oddalenie ja-
ko oczywiście bezzasadnej. Prokurator Prokuratury Krajowej na rozprawie
kasacyjnej także wnosił o oddalenie tej skargi jako oczywiście bezzasad-
nej, wskazując nadto, że z ust. 5 art. 8 ustawy z 1991 r. wynika, iż prawo
do odszkodowania i zadośćuczynienia wnioskodawcy nie służy.
Rozpatrując tę kasację Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga ta rzeczywiście nie jest zasadna. Ma wprawdzie rację skarżą-
cy, gdy wskazuje, że art. 8 ust. 1 tzw. ustawy lutowej 1991 r., w jej brzmie-
niu ustalonym ustawą nowelizującą z dnia 19 września 2007 r. (Dz. U. Nr
191, poz. 1372), w odniesieniu do osób internowanych ogranicza się jedy-
nie do stwierdzenia, iż chodzi o osoby, wobec których wydano decyzję o
internowaniu w związku ze stanem wojennym. Przepis stwierdza bowiem,
że odszkodowanie i zadośćuczynienie od Skarbu Państwa przysługuje:
„osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia” – co wyraźnie
nawiązuje do art. 1 tej ustawy, a więc do działalności na rzecz niepodległe-
go bytu Państwa Polskiego i represji za nią – „albo (co do której – SN) wy-
dano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grud-
nia 1981 r. w Polsce stanu wojennego”; w obu wypadkach z racji szkód i
krzywd wynikłych z wykonania owego orzeczenia lub decyzji. Literalna wy-
kładnia tego przepisu rzeczywiście może sugerować, że w wypadku inter-
nowania istotne jest jedynie wydanie i wykonanie decyzji o internowaniu,
bez względu na przyczynę takiego pozbawienia wolności. Jednakże już
posłużenie się między pierwszym i drugim z użytych w tym przepisie zwro-
tów spójnikiem „albo” może też wskazywać, że w obu wypadkach chodzi
jednak o osoby represjonowane z racji swej działalności niepodległościo-
wej (opozycyjnej wobec systemu politycznego), czyli takie, wobec których
zapadło za nią orzeczenie obecnie uznane za nieważne „albo” co do któ-
5
rych nie wydano wprawdzie takiego orzeczenia, ale wydano i wykonano w
stosunku do nich z racji takiej działalności decyzję o internowaniu po
wprowadzeniu stanu wojennego. Należy w związku z tym mieć na uwadze,
że zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie wskazuje się, iż prawi-
dłowa wykładnia przepisu nie może ograniczać się do wykładni językowej i
nawet, gdyby jej wynik wydawał się jednoznaczny, należy uwzględniać też
wykładnię systemową i funkcjonalną dla ostatecznego ustalenia znaczenia
danego przepisu, nie można bowiem faworyzować wykładni literalnej, a
efekty pozostałych wykładni mogą albo potwierdzić rezultat wykładni języ-
kowej albo podważać ten wynik i nakazywać przyjęcie innego rozumieniu
owego przepisu (zob. np. P. Hofmański, S. Zabłocki: Elementy metodyki
pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 2006, s. 234; M. Zieliński:
Podstawowe zasady współczesnej wykładni prawa [w:] P. Wieczorek [red.]:
Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 118, czy uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., I KZP 28/09, OSNKW 2010, z.
3, poz. 21). Ten właśnie sposób rozumowania zaprezentowały sądy w ni-
niejszej sprawie, jak i prokurator w odpowiedzi na kasację, z tym jednak, że
nie dostrzegły całokształtu zmian wprowadzonych do ustawy z 1991 r. no-
welą z 2007 r.
W związku z powyższym należy zauważyć, że przepis dotyczący od-
szkodowania i zadośćuczynienia za internowanie, na który powołuje się
skarżący, a który wprowadzono nowelą z dnia 19 września 2007 r., zawarty
jest w ustawie „o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego”, a nie w ustawie dotyczącej odszkodowań za jakiekolwiek nie-
słuszne represjonowanie obywateli w PRL. W uzasadnieniu projektu usta-
wy nowelizującej (Druk nr 595 z 2006 r. Sejmu V Kadencji), która przybrała
następnie postać wskazanej ustawy z dnia 9 września 2007 r., stwierdzono
wyraźnie, że przewiduje ona „rozszerzenie zakresu stosowania ustawy,
6
przez objęcie jej przepisami działalności opozycyjnej wobec systemu ko-
munistycznego w latach 1957-1989” wskazując, że w dotychczasowym
stanie prawnym nie było podstawy do żądania odszkodowania za działal-
ność opozycyjną po 1956 r. oraz za szkody wyrządzone decyzjami o inter-
nowaniu wydanymi na podstawie dekretu o stanie wojennym oraz że taki
„stan prawny nie daje się pogodzić z zasadą sprawiedliwości społecznej.
Oczywisty jest bowiem fakt, że osoby dotknięte w PRL represjami za dzia-
łalność opozycyjną walczyły z dużym poświęceniem o suwerenność Polski
i poszanowanie prawa człowieka”, a „stosowane wówczas represje często
skutkowały, utratą pracy, zaniżanie zarobków oraz utratą zdrowia”. Ratio
legis projektowanej zmiany było zatem oczywiste. Chodziło o rozszerzenie
kręgu osób uprawnionych do skorzystania z ustawy z 1991 r., a więc re-
presjonowanych w PRL z racji działalności niepodległościowej (opozycyj-
nej), przez poszerzenie okresu, do którego odnosi się ta ustawa oraz za-
kresu sposobów represji wobec osób prowadzących taką działalność.
Należy też przypomnieć, że omawiany projekt zakładał uzupełnienie
art. 1 tej ustawy o dodatkowy przepis (ust. 1a) głoszący, że: „Uznaje się za
nieważne decyzje o internowaniu wydane na podstawie art. 43 ust. 1 de-
kretu (…) o stanie wojennym (….)”. W opiniach złożonych Sejmowi w
związku z projektowaną nowelizacją podnoszono wówczas m.in., że nie-
zrozumiałe jest, iż nie uzależnia ona wyraźnie unieważnienia decyzji o in-
ternowaniu od ustalenia, że było ono związane z działalnością na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego, co było i jest warunkiem sine qua
non stwierdzenia nieważności orzeczeń i jednocześnie stanowi ratio legis
całej ustawy, wskazujące, że wymóg taki można jedynie wyczytać z uza-
sadnienia projektu, a nie z tekstu projektowanej ustawy. To zaś może spo-
wodować problemy interpretacyjne, jako że w myśl dekretu o stanie wojen-
nym internowaniu podlegały nie tylko osoby prowadzące działalność opo-
zycyjną, lecz również byli członkowie kierownictwa PZPR i osoby, które
7
żadnej działalności, o jakiej mowa w ustawie z 1991 r., nie prowadziły, gdyż
internowanie mogło nastąpić już w razie podejrzenia, że pozostając na
wolności osoby te nie będą przestrzegać porządku prawnego (zob. Uwagi
Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2006 r. do projektu ustawy o zmianie
ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjo-
nowanych….). W uchwalonej w dniu 19 września 2007 r. ustawie noweliza-
cyjnej zrezygnowano z wprowadzania omówionego wyżej przepisu do
ustawy z 1991 r., ale odrębnie w art. 2 ustawy nowelizującej przyjęto, że:
„Decyzje o internowaniu (…) stają się nieważne z mocy prawa z dniem
wejścia w życie niniejszej ustawy” – czyli po upływie 30 dni od opublikowa-
nia (art. 5 noweli) – a więc z dniem 18 listopada 2007 r. Unieważnienie ex
lege objęło zatem wprawdzie wszystkie decyzje o internowaniu bez wzglę-
du na przyczynę tego internowania, ale jednocześnie art. 8 ustawy z 1991
r. został uzupełniony o ust. 5, który przyjmuje, że: „Przepisu ust. 1 nie sto-
suje się do osób, których działalność, w okresie będącym podstawą stwier-
dzenia nieważności orzeczenia albo uznania za nieważne decyzji określo-
nej w ust. 1, stanowiła zaprzeczenie działalności na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego”. Tym samym jednak ustawodawca uwzględniając,
że internowanie nie musiało być związane z działalnością niepodległościo-
wą internowanego, uznając mimo to wszystkie decyzje o internowaniu za
nieważne, wyłączył jednocześnie uprawnienie do odszkodowania i za-
dośćuczynienia z racji tej internacji, jeżeli działalność osoby pozbawionej w
ten sposób wolności stanowiła zaprzeczenie działalności niepodległościo-
wej. Przez okres „będący podstawą uznania za nieważną decyzji o inter-
nowaniu” należy rozumieć okres, w jakim doszło do wydania tej decyzji,
czyli poprzedzający ją, a owa działalność, czyli to, co było powodem inter-
nowania, nie może stanowić zaprzeczenia działalności, której dotyczy
ustawa z dnia 23 lutego 1991 r.
8
Tego aspektu sprawy nie dostrzegły sądy orzekające, ale mimo to
prawidłowo oceniły one roszczenia wnioskodawcy. Uregulowanie zawarte
w obecnym ust. 5 art. 8 ustawy z 1991 r. oznacza bowiem, iż nie ma racji
skarżący odwołując się jedynie do określonego efektu wykładni językowej
art. 8 ust. 1 tej ustawy odnośnie zwrotu „wydano decyzję o internowaniu w
związku z wprowadzeniem (…) stanu wojennego”, z pominięciem wykładni
systemowej i funkcjonalnej, a więc bez niezbędnego tu uwzględnienia in-
nych przepisów tej ustawy i celu, jakiemu miała służyć nowelizacja z 2007
r., których to uwzględnienie nadaje wskazanemu zwrotowi odmienne, niż
chce to skarżący, rozumienie. Uwzględnienie wykładni systemowej i funk-
cjonalnej wskazuje wyraźnie, że na gruncie art. 8 ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjo-
nowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), w brzmieniu nadanym temu przepisowi
przez ustawę z dnia 19 września 2007 r. o zmianie tej ustawy (Dz. U. Nr
191, poz. 1372), osobie, wobec której wydano decyzję o internowaniu w
związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego,
przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i
zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z wykonania tej decyzji (art. 8 ust. 1
ustawy) jedynie wtedy, gdy to internowanie związane było z działalnością
na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, lub taką, która nie stanowi
zaprzeczenia tego rodzaju działalności (art. 8 ust. 5 ustawy).
Skarżący wywodzi, że w decyzji o internowaniu wnioskodawcy wska-
zano, iż następuje to, ponieważ „może on podjąć działalność skierowaną
przeciwko interesom politycznym PRL”. Pomija on jednak fakt, że decyzja
ta, wydana w dniu 17 marca 1982 r. i stwierdzająca, iż pozostawanie wnio-
skodawcy na wolności „zagrażałoby bezpieczeństwu Państwa i porządkowi
publicznemu” przez to, że może on podjąć wskazaną wyżej działalność „i
powodującą zakłócenia w gospodarce narodowej” została – jak wynika z
9
ustaleń sądów opartych na uzyskanych w postępowaniu od IPN dokumen-
tów – wydana w związku z wnioskiem Naczelnika Wydziału Kryminalnego
Komendy Wojewódzkiej MO w S. o internowanie, w którym wskazano, że
jest on szczególnie groźny dla bezpieczeństwa państwa jako karany
uprzednio „za kradzieże i włamania” oraz że rzeczywiście był on uprzednio
karany, w tym ostatnio przed internacją w 1978 r. za przestępstwo z art.
208 k.k. z 1969 r., tj. za kradzież szczególnie zuchwałą na szkodę osób
prywatnych i kradzież z włamaniem na karę 3 lat pozbawienia wolności, a
nadto, że sugerując jego internowanie z racji przeszłości kryminalnej Wy-
dział Kryminalny MO wskazywał na możliwość pozyskania go do współpra-
cy lub skompromitowania w środowisku przestępczym. Dekret z dnia 12
grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz. U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) zezwa-
lał zaś na internowanie osób „w stosunku, do których ze względu na do-
tychczasowe zachowanie zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozosta-
jąc na wolności nie będą przestrzegać porządku prawnego albo będą pro-
wadzić działalność zagrażającą interesom bezpieczeństwa lub obronności
państwa” (art. 42 ust. 1 dekretu). Na marginesie tych rozważań należy za-
uważyć, że w decyzji o internowaniu wnioskodawcy z dnia 17 marca 1982
r. podano wprawdzie jako podstawę prawną „art. 42 ust. 1 dekretu dnia 12
grudnia 1981 r.”, ale nie „o stanie wojennym”, lecz „o ochronie bezpieczeń-
stwa Państwa i porządku publicznego w czasie obowiązywania stanu wo-
jennego”. Jak wskazuje przypadek wnioskodawcy wykorzystywano możli-
wości internacji także wobec osób karanych jedynie uprzednio za prze-
stępstwa „pospolite”, które nie prowadziły jakiejkolwiek działalności niepod-
ległościowej (opozycyjnej wobec systemu politycznego). W sprawie niniej-
szej ustalono bowiem, że wnioskodawca rzeczywiście żadnej takiej działal-
ności nie prowadził, a internowanie go było wywołane jedynie jego prze-
szłością kryminalną. Taki faktyczny powód tego internowania musi być
uznany za działalność stanowiącą wyraźne zaprzeczenie działalności nie-
10
podległościowej, a więc wyłącza on możliwość uzyskania odszkodowania i
zadośćuczynienia za to pozbawienie wolności w oparciu o przepisy oma-
wianej ustawy. Działalnością stanowiącą zaprzeczenie działalności na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest bowiem nie tylko działal-
ność na rzecz utrzymania i obrony ówczesnego niedemokratycznego ustro-
ju, ale też kryminalna działalność przestępcza osoby internowanej, jeżeli
została ona internowana jedynie z powodu takiej swej przeszłości i nie
prowadziła działalności opozycyjnej wobec istniejącego wówczas ustroju
politycznego, jako że „trudnienie się” popełnianiem przestępstw pospolitych
na szkodę innych obywateli trudno uznać za działania zgodne z walką o
niepodległy byt Państwa Polskiego.
Powyższe dowodzi jednak także, iż nie jest wystarczające, dla wyka-
zania istnienia podstaw do odszkodowania i zadośćuczynienia w oparciu o
przepisy ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. z racji internowania, samo odwo-
łanie się do sformułowania powodów wskazanych w decyzji o takim inter-
nowaniu, lecz niezbędne staje się wykazanie, w oparciu o stosowne dowo-
dy, że to pozbawienie wolności wiązało się z działalnością, o jakiej mowa w
art. 1 ust. 1 tej ustawy, a w każdym razie, że nie była to działalność stano-
wiąca jej zaprzeczenie, która wyłącza uprawnienie do odszkodowania i za-
dośćuczynienia (art. 8 ust. 5 ustawy). Zaprzeczeniem takiej działalności
jest również popełnianie przestępstw „pospolitych” przez osobę, która nie
prowadziła żadnej działalności o charakterze odpowiadającym wymogom
określonym w powyższej ustawie, jeżeli internowanie jej nastąpiło właśnie z
uwagi na taką jej przeszłość. Nie oznacza to bynajmniej aprobaty dla sa-
mego faktu internowania wnioskodawcy. Został on bowiem w czasie stanu
wojennego w 1982 r. pozbawiony wolności jedynie dlatego, że w niedawnej
przeszłości dopuścił się przestępstw przeciwko mieniu, choć aktualnie nie
był o jakiekolwiek z nich podejrzewany. Sama decyzja o tym internowaniu
jest obecnie słusznie uznana za nieważną. Nie oznacza to jednak, że z ra-
11
cji tego internowania wnioskodawca może teraz dochodzić roszczeń od-
szkodowawczych w trybie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., gdyż wyłącza to
art. 8 ust. 5 tej ustawy. Jak ustalono bowiem w postępowaniu powodem
internowania była wyłącznie jego przeszłość kryminalna, a nie działalność
polityczna, której w ogóle on nie prowadził, zaś działalność kryminalna sta-
nowi zaprzeczenie działalności niepodległościowej, o jakiej mowa w usta-
wie z 1991 r.
W świetle powyższego należy stwierdzić, że choć sądy orzekające w
tej sprawie nie dostrzegły obecnego przepisu ust. 5 art. 8 ustawy z 1991 r.,
to prawidłowo oceniły kwestię braku postaw do uwzględnienia żądania
wnioskodawcy sięgając do interpretacji art. 8 ust. 1 w aspekcie art. 1 ust. 1
tej ustawy. Kasacja odwołująca się jedynie – i niezasadnie z przyczyn wy-
żej podanych – do wykładni językowej zwrotu zawartego w art. 8 ust. 1 tej-
że ustawy, jest tym samym niezasadna. Mając powyższe na uwadze orze-
czono jak na wstępie.