Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 16 marca 2010 r.
I PZP 1/10
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Halina Kiryło.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 marca 2010 r. sprawy
z powództwa Józefa B., Mariana G., Bronisława P., Mirosława M., Edwarda B., Hen-
ryka M., Andrzeja T., Jana B. przeciwko K.P. SA w upadłości w S. z udziałem nad-
zorcy sądowego - Marii K. o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia umowy o
pracę, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej z dnia 26 listopada
2009 r. [...]
„Czy przepis art. 41 ( 1 ) § 1 kp znoszący ochronę przed wypowiedzeniem
umowy o pracę w stosunku do pracowników, którym do osiągnięcia wieku emerytal-
nego brakuje nie więcej niż 4 lata (art. 39 kp), przebywającym na urlopie oraz w cza-
sie innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy (art. 41 kp), a także wyłączający
obowiązek konsultacji związkowej znajduje zastosowanie w razie ogłoszenia upadło-
ści z możliwością zawarcia układu (art. 267 i następne ustawy z dnia 28 lutego 2003
roku - Prawo upadłościowe i naprawcze Dz.U. tekst jednolity z 2009 r. nr 175, poz.
1361) ?"
p o d j ą ł uchwałę:
Przepis art. 411
§ 1 Kodeksu pracy, wyłączający ochronę pracowników
przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę, ma zastosowanie
tylko w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika
(art. 15 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.) i nie ma zastosowania w
razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 14 ust. 1 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze).
2
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne ujawniło się w
związku z rozpoznawaniem przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Bielsku-Białej apelacji powodów Józefa B., Mariana G., Bronisława P., Miro-
sława M., Edwarda B., Henryka M., Andrzeja T. i Jana B. od wyroku Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy w Cieszynie z 29 lipca 2009 r., oddalającego ich powództwa o
przywrócenie do pracy.
Zagadnienie prawne powstało w następującym stanie sprawy. Wszyscy po-
wodowie wnieśli pozwy przeciwko K.P. SA w S. o uznanie za bezskuteczne dokona-
nych przez stronę pozwaną wypowiedzeń umów o pracę, które doręczono im w maju
2009 r. Powodowie Józef B., Jan B., Edward B. i Marian G. podnieśli, że są pracow-
nikami podlegającymi szczególnej ochronie wynikającej z art. 39 k.p. Powodowie
Henryk M., Mirosław M. i Andrzej T. zarzucili pracodawcy, że naruszył w stosunku do
nich obowiązek konsultacji wypowiedzenia z zakładową organizacją związkową wy-
nikający z art. 38 k.p. Powód Bronisław P. podał, że jest pracownikiem podlegającym
szczególnej ochronie wynikającej z art. 13 ust. 1 ustawy o społecznej inspekcji pracy.
Wszyscy powodowie zarzucili, że art. 411
§ 1 k.p - zastosowany przez pracodawcę
jako podstawa prawna uchylenia w stosunku do nich ogólnej i szczególnej ochrony
przed wypowiedzeniem - nie odnosi się do upadłości z możliwością zawarcia układu.
Powołali się przy tym na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 4 kwietnia
2007 r., III PK 1/07 (OSNP 2008 nr 11-12, poz. 164).
Pozwany pracodawca wniósł o oddalenie powództw, kwestionując interpreta-
cję art. 411
§ 1 k.p. dokonaną przez Sąd Najwyższy w wyroku z 4 kwietnia 2007r., III
PK 1/07.
Na wniosek pozwanego pracodawcy do udziału w sprawie został wezwany
(przypozwany) nadzorca sądowy, który przystąpił do procesu w charakterze interwe-
nienta ubocznego i który także wnosił o oddalenie powództw.
Sąd Rejonowy w Cieszynie-Sąd Pracy wyrokiem z 29 lipca 2009 r. [...] oddalił
powództwa. Sąd pierwszej instancji stwierdził, że stan faktyczny pomiędzy stronami
był bezsporny. Powód Józef B. został zatrudniony u strony pozwanej na podstawie
umowy o pracę na czas nieokreślony od 1 grudnia 1972 r. na stanowisku kierowcy
pojazdów transportu wewnętrznego. Ukończył 57 lat i ma ponad 37-letni staż pracy u
3
pozwanego pracodawcy. Powód Jan B. został zatrudniony u strony pozwanej na
podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony od 3 sierpnia 1970 r. na stanowisku
kowala. W dniu 14 czerwca 2011 r. ukończy 60 lat i nabędzie uprawnienia do eme-
rytury pomostowej. Dodatkowo przed wręczeniem mu wypowiedzenia nie wyczerpa-
no trybu konsultacji ze związkami zawodowymi. Powód Edward B. został zatrudniony
u strony pozwanej na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony od 8 maja
1972 r. na stanowisku kowala. W dniu 16 sierpnia 2009 r. ukończył 59 lat i posiada
prawie 40-letni staż pracy u pozwanego pracodawcy. Powód Marian G. został za-
trudniony u strony pozwanej na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony od 7
listopada 1970 r. na stanowisku kowala. Powód ukończył 59 lat i posiada 38-letni
staż pracy u pozwanego. Powód Henryk M. został zatrudniony u strony pozwanej na
podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony od 1 września 1976 r. na stanowisku
nastawiacza. Jest członkiem związku zawodowego, ale nie została przeprowadzona
przez pracodawcę konsultacja zamiaru wypowiedzenia mu umowy o pracę z zakła-
dową organizacją związkową. Powód Mirosław M. został zatrudniony u strony po-
zwanej na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony od 9 lipca 1992 r. na sta-
nowisku hartownika. Jest członkiem związku zawodowego, ale nie została przepro-
wadzona konsultacja zamiaru wypowiedzenia mu umowy o pracę z tą organizacją.
Powód Andrzej T. został zatrudniony u strony pozwanej na podstawie umowy o
pracę na czas nieokreślony od 1 sierpnia 1968 r. na stanowisku trasera. Jest człon-
kiem związku zawodowego, ale nie została przeprowadzona konsultacja zamiaru
wypowiedzenia mu umowy o pracę z zakładową organizacją związkową. Powód
Bronisław P. został zatrudniony u strony pozwanej na podstawie umowy o pracę na
czas nieokreślony od 2 listopada 1978 r. na stanowisku hartownika. Został wybrany
społecznym inspektorem pracy na kadencję w latach 2008 - 2012.
Prawomocnym postanowieniem z 20 lutego 2009 r. Sąd Rejonowy w Bielsku-
Białej Wydział Gospodarczy [...] ogłosił upadłość pozwanej K.P. SA w S. z możliwo-
ścią zawarcia układu, pozostawił upadłemu zarząd własny co do całości jego mająt-
ku, wyznaczył sędziego komisarza i nadzorcę sądowego masy upadłości. Strona po-
zwana wypowiedziała powodom umowy o pracę. Sąd Rejonowy ustalił, że przyczyną
wypowiedzenia była trudna sytuacja finansowa i ekonomiczna pracodawcy, która
doprowadziła do ogłoszenia jego upadłości.
Rozważając zasadność powództw o uznanie wypowiedzeń umów o pracę za
bezskuteczne (po upływie okresów wypowiedzenia - o przywrócenie do pracy), Sąd
4
pierwszej instancji stwierdził, że z dosłownego brzmienia art. 411
§ 1 k.p. płynie
wniosek, iż wyłącza on zarówno tzw. ogólną (wynikającą z Kodeksu pracy) jak i
szczególną (wynikającą np. z art. 13 ustawy o społecznej inspekcji pracy) ochronę
trwałości stosunku pracy. Zdaniem Sądu, samo ogłoszenie upadłości pracodawcy
jest przesłanką wypowiedzenia pracownikom umów o pracę. Przez ogłoszenie upa-
dłości rozumie się - zgodnie z przepisami ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadło-
ściowe i naprawcze - wydanie przez sąd gospodarczy postanowienia o ogłoszeniu
upadłości. Data wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości jest datą upadłości. Z
tą datą powstają skutki prawne przewidziane w art. 411
k.p. Z chwilą ogłoszenia upa-
dłości pracodawca może podać ogłoszenie upadłości jako przyczynę rozwiązania
umów o pracę z pracownikami. Jest to przy tym przyczyna uzasadniona i wystarcza-
jąca do dokonania wypowiedzenia. Z chwilą ogłoszenia upadłości pracownik nie
może powoływać się na ochronę wynikającą z art. 38 k.p., art. 39 k.p. i art. 41 k.p.
Uchylona zostaje również ochrona wynikająca z ustawy z 13 marca 2003 r. o szcze-
gólnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn nie-
dotyczących pracowników, odnosząca się do zwolnień przewidzianych w art. 10 tej
ustawy. W ocenie Sądu Rejonowego, przy zwolnieniach indywidualnych art. 411
k.p.
stosuje się samoistnie, rozwiązanie na jego podstawie stosunku pracy może nastąpić
z każdym pracownikiem, nawet podlegającym szczególnej ochronie.
Sąd pierwszej instancji nie podzielił stanowiska Sądu Najwyższego przedsta-
wionego w wyroku z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07 (OSNP 2008 nr 11-12, poz. 164),
podnosząc, że art. 411
k.p. jest przepisem rangi ustawowej, przewidującym zniesie-
nie mechanizmów ochrony trwałości stosunku pracy w wypadku ogłoszenia upadło-
ści pracodawcy. Przepis ten nie wprowadza rozróżnienia pomiędzy upadłością likwi-
dacyjną i układową - posługuje się ogólnym terminem „ogłoszenie upadłości”, co zda-
niem Sądu Rejonowego oznacza, że podstawową przesłanką jego zastosowania jest
ogłoszenie jakiejkolwiek upadłości, a to następuje z datą wydania stosownego po-
stanowienia przez sąd gospodarczy. Przepis ten nie operuje pojęciami „upadłości
likwidacyjnej” i „upadłości układowej”. Zdaniem Sądu Rejonowego, zamierzeniem
ustawodawcy było objęcie działaniem tego przepisu każdego rodzaju upadłości, gdyż
w przeciwnym razie z chwilą wejścia w życie ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upa-
dłościowe i naprawcze zmieniłby treść art. 411
k.p., wprowadzając ograniczenie jego
stosowania tylko do „upadłości likwidacyjnej”. Sąd pierwszej instancji podzielił poglą-
5
dy K. Barana, zawarte w opinii prawnej sporządzonej na wniosek strony pozwanej i
dołączonej do akt sprawy.
Rozpoznając sprawę w wyniku wniesienia apelacji przez powodów, Sąd Okrę-
gowy uznał, że występuje w niej budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne
dotyczące odpowiedzi na pytanie: „czy przepis art. 411
§ 1 k.p. znoszący ochronę
przed wypowiedzeniem umowy o pracę w stosunku do pracowników, którym do osią-
gnięcia wieku emerytalnego brakuje nie więcej niż 4 lata (art. 39 k.p.), przebywają-
cym na urlopie oraz w czasie innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy (art. 41
k.p.), a także wyłączający obowiązek konsultacji związkowej znajduje zastosowanie
w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 267 i następne
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. tekst jed-
nolity z 2009 r. nr 175 poz. 1361) ?”.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 411
§ 1 k.p., w brzmieniu
ustalonym ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110): „W razie ogłoszenia upadłości lub
likwidacji pracodawcy nie stosuje się przepisów art. 38, 39 i 41, ani przepisów szcze-
gólnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiąza-
niem umowy o pracę”. W dniu 1 października 2003 r. weszła w życie ustawa z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r.
Nr 175, poz. 1361), która zastąpiła dwa rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze
zm.) i Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836 ze zm.). W
miejsce odrębnych dotąd postępowań upadłościowego i układowego, ustanowiono w
ustawie z 2003 r. jednolite postępowanie upadłościowe, które może być prowadzone
na dwa sposoby - w celu likwidacji majątku upadłego (art. 14) albo z możliwością
zawarcia przez niego układu (art. 15).
W wyroku z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, Sąd Najwyższy stwierdził, że art.
411
§ 1 k.p. nie ma zastosowania do upadłości z możliwością zawarcia układu. Po-
wyższe stanowisko podzielił A. Tomanek w glosie do tego wyroku (OSP 2009 nr 1,
poz. 12). Z kolei w wyroku z 9 stycznia 2001 r., I PKN 171/00 (OSNAPiUS 2002 nr
16, poz. 379), wydanym na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów, Sąd
Najwyższy stwierdził, że od dnia ogłoszenia upadłości przestają pracodawcę obowią-
zywać przepisy ograniczające możliwość wypowiadania umów o pracę. Od tej chwili
niedopuszczalną ingerencją w sprawy związane z procesem upadłościowym byłoby
6
ze strony sądu pracy badanie stopnia zaawansowania postępowania upadłościowe-
go i rozstrzyganie, w jakim momencie powinna nastąpić likwidacja określonej działal-
ności, sprzedaż składników majątkowych, zwalnianie poszczególnych pracowników
oraz jego kolejność. Sąd Okręgowy podniósł również, że w dniu 21 lipca 2001 r. Sąd
Najwyższy podjął uchwałę w sprawie III CZP 45/06 (OSNC 2007 nr 5, poz. 65),
zgodnie z którą z chwilą ogłoszenia upadłości prokura wygasa, a nowa nie może być
ustanowiona (art. 1097
§ 2 k.c.). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy stwier-
dził, że sformułowanie „ogłoszenie upadłości” dotyczy obu rodzajów upadłości prze-
widzianej w ustawie z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, tj. upadło-
ści likwidacyjnej i z możliwością zawarcia układu. Powyższe stanowisko zostało za-
aprobowane przez F. Zedlera w glosie do tej uchwały (OSP 2008 nr 1, poz. 10).
Ukazały się także glosy częściowo krytyczne (P. Bielskiego - Rejent 2007 nr 4, s.
162, D. Zienkiewicz - Glosa 2007 nr 3, poz. 25, Z. Kuniewicza - OSP 2008 nr 4, poz.
43) i glosy zdecydowanie krytyczne (R. Adamusa - Monitor Prawniczy 2007 nr 15, s.
859, J. Grykiela - Monitor Prawniczy 2009 nr 10, s. 563).
Sąd Okręgowy podkreślił, że wprowadzając nowe Prawo upadłościowe i na-
prawcze z 2003 r. ustawodawca nie dokonał równoczesnej zmiany brzmienia art. 411
k.p. Zdaniem Sądu Okręgowego, wykładnia gramatyczna art. 411
k.p. prowadzi do
wniosku, że przepis ten - odnoszący się ogólnie do „ogłoszenia upadłości pracodaw-
cy” - znajduje zastosowanie niezależnie od tego, czy ogłoszono upadłość w celu li-
kwidacji majątku dłużnika, czy też z możliwością zawarcia układu. W każdym z tych
przypadków dochodzi do ogłoszenia upadłości, a odmienny jest jedynie sposób pro-
wadzenia postępowania upadłościowego. Tym samym od 1 października 2003 r. po-
szerzeniu uległ zakres zdarzeń, z którymi art. 411
k.p. wiąże uchylenie ochrony przed
wypowiedzeniem stosunku pracy.
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska prezentowanego w doktrynie, że po-
stępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu odpowiada dotychczaso-
wemu postępowaniu układowemu, mając na celu podjęcie działań naprawczych, i
tym samym wyłączone jest wówczas stosowanie art. 411
k.p. Zdaniem Sądu, utoż-
samianie obecnego postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu z
dotychczasowym postępowaniem układowym jest błędne. Postępowanie upadło-
ściowe z możliwością zawarcia układu nie jest samoistnym postępowaniem, lecz je-
dynie jednym ze sposobów prowadzenia postępowania upadłościowego. Z tej racji
postępowanie to realizuje ogólne cele i funkcje postępowania upadłościowego, prze-
7
widziane w Prawie upadłościowym i naprawczym. Są to cele zasadniczo różne od
tych, które realizowało postępowanie układowe. Cel postępowania układowego był
dostosowany do regulacji prawnej ówczesnego postępowania upadłościowego. Za-
równo Prawo upadłościowe jak i Prawo o postępowaniu układowym z 1934 r. były
oparte na tych samych założeniach aksjologicznych i zarazem się uzupełniały. Po-
stępowanie układowe miało zapobiegać postępowaniu upadłościowemu, które pod
rządami Prawa upadłościowego było zasadniczo egzekucją uniwersalną, w bardzo
wąskim zakresie tylko umożliwiającą przeprowadzenie restrukturyzacji zobowiązań
upadłego w drodze układu. Postępowanie układowe było przeznaczone tylko dla nie-
których dłużników - tych, którzy stali się niewypłacalni (albo zagrożeni byli niewypła-
calnością) na skutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności (art. 1 Prawa o
postępowaniu układowym). Dlatego, zdaniem Sądu Okręgowego, w postępowaniu
układowym pozycja dłużnika była pod wieloma względami uprzywilejowana.
W obecnym stanie prawnym ogłoszenie upadłości - bez względu na to, czy
obejmującej likwidację majątku upadłego, czy z możliwością zawarcia układu -
wszczyna postępowanie upadłościowe. Ogłoszenie upadłości z możliwością zawar-
cia układu i pozostawienie upadłemu zarządu własnego jego majątkiem nie ma więc
na celu zapobieżeniu upadłości (tak jak to było w Prawie o postępowaniu układo-
wym), ale jest jednym ze sposobów realizacji celu i funkcji postępowania upadło-
ściowego, wyznaczonych przepisami Prawa upadłościowego i naprawczego. Do tego
też dostosowany jest układ zawierany w tym postępowaniu z wierzycielami. Układ
ten różni się swą istotą od układu zawieranego w dotychczasowym postępowaniu
układowym lub postępowaniu upadłościowym prowadzonym według przepisów
Prawa upadłościowego. W drodze układu zawieranego w postępowaniu upadłościo-
wym prowadzonym według przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego można
także zaspokoić wierzycieli przez likwidację masy upadłości (art. 271 - tzw. układ
likwidacyjny). Zawieranie takich układów było niemożliwe w postępowaniu układo-
wym.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że ogłoszenie upadłości z możliwością zawar-
cia układu ma przede wszystkim zapewnić jak największe zaspokojenie wierzycieli,
ma doprowadzić do restrukturyzacji upadłego. Jednak zastosowanie tego trybu pro-
wadzi również do pewnych negatywnych skutków, np. utraty zaufania do przedsię-
biorcy, wobec którego ogłoszono ten rodzaj upadłości. Nieufność ta przejawia się
przede wszystkim spadkiem produkcji, bowiem partnerzy (kontrahenci) upadłego
8
obawiają się, że restrukturyzacja może się nie powieść, a tym samym albo nie otrzy-
mają zamówionego produktu, albo nie otrzymają wynagrodzenia za sprzedany towar.
Zmniejszająca się produkcja może prowadzić do konieczności restrukturyzacji za-
trudnienia. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko zawarte w opinii prawnej sporządzo-
nej przez K. Barana na wniosek strony pozwanej, że z powodu ogłoszenia upadłości
z możliwością zawarcia układu pracodawca ma prawo dokonać wypowiedzeń
wszystkim pracownikom, wobec których obowiązuje szczególna ochrona trwałości
stosunku pracy, jeżeli następują one z przyczyn niedotyczących pracowników w
okresie i liczbie nieprzekraczających limitów ustalonych dla zwolnień grupowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zagadnienie prawne, jakie ujawniło się w rozpoznawanej sprawie, dotyczy
interpretacji art. 411
§ 1 k.p., który stanowi, że: „w razie ogłoszenia upadłości lub li-
kwidacji pracodawcy nie stosuje się przepisów art. 38, 39 i 41, ani przepisów szcze-
gólnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiąza-
niem umowy o pracę.” Pozwana Spółka, po ogłoszeniu jej upadłości z możliwością
zawarcia układu, wypowiedziała powodom umowy o pracę, z pominięciem przepisów
o ogólnej lub szczególnej ochronie pracowników przed wypowiedzeniem, powołując
się na swoją trudną sytuację finansową i sam fakt ogłoszenia upadłości. Z art. 411
§ 1
k.p. wywodziła swoje prawo do wypowiedzenia powodom umów o pracę bez re-
spektowania przepisów ochronnych. Powodowie wnieśli do sądu pracy odwołania
(art. 44 k.p.), w których zarzucili wypowiedzeniom, że zostały dokonane z narusze-
niem przepisów o ogólnej (art. 38 k.p., art. 39 k.p.) lub szczególnej (art. 13 ustawy o
społecznej inspekcji pracy) ochronie trwałości stosunku pracy, oraz domagali się
restytucji wypowiedzianych stosunków pracy. Powodowie twierdzili, że art. 411
§ 1
k.p., powołany przez pracodawcę jako podstawa prawna wyłączenia ograniczeń wy-
powiedzenia umów o pracę, ma zastosowanie tylko w razie ogłoszenia upadłości
obejmującej likwidację majątku upadłego pracodawcy i nie obejmuje sytuacji ogło-
szenia jego upadłości z możliwością zawarcia układu. Opierali powyższe twierdzenie
na wykładni art. 411
§ 1 k.p. dokonanej przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku
z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07 (OSNP 2008 nr 11-12, poz. 164, z aprobującą glosą
A. Tomanka, OSP 2009 nr 1, poz. 12). Strona pozwana z kolei zakwestionowała wy-
kładnię art. 411
§ 1 k.p. przedstawioną przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku
9
z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, i powołując się na opinię K. Barana, wniosła o od-
dalenie powództw.
Zagadnienie prawne, ujęte w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego sprowadza
się do rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy, czy art. 411
§ 1 k.p. ma zastosowanie w
każdym przypadku ogłoszenia upadłości pracodawcy (zarówno upadłości obejmują-
cej likwidację majątku dłużnika jak i upadłości z możliwością zawarcia układu), czy
tylko w przypadku ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego
dłużnika. Analiza uzasadnienia pytania prawnego Sądu Okręgowego ujawnia przy
tym, że w istocie Sąd ten nie ma wątpliwości interpretacyjnych i podziela stanowisko
procesowe strony pozwanej, że art. 411
§ 1 k.p. ma zastosowanie do obu rodzajów
upadłości, a mianowicie zarówno upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego
jak i upadłości z możliwością zawarcia układu. Taka interpretacja wynika, zdaniem
Sądu Okręgowego, z wykładni gramatycznej (dosłownej treści) art. 411
§ 1 k.p. Sąd
Okręgowy pomija przy tym istotne argumenty, które mogłyby podać w wątpliwość
interpretację opartą jedynie na wykładni językowej, a kwestionując stanowisko, które
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, i zmierzając swoim
pytaniem prawnym do zmiany tego stanowiska w podjętej uchwale, w uzasadnieniu
pytania prawnego prowadzi swoje rozważania obok argumentacji przedstawionej w
powyższym wyroku Sądu Najwyższego, nie odnosząc się do poszczególnych moty-
wów prawnych jego uzasadnienia.
2. Rozważania należy zacząć od oceny charakteru (znaczenia) prawnego art.
411
§ 1 k.p. Przepis ten wyłącza ochronę trwałości stosunku pracy w razie ogłoszenia
upadłości pracodawcy. Ogłoszenie upadłości pracodawcy zostało potraktowane -
obok likwidacji pracodawcy - jako przyczyna wyłączająca pewne elementy ochrony
pracownika przed wypowiedzeniem mu umowy o pracę w stopniu bardziej radykal-
nym niż inne przyczyny dotyczące pracodawcy (wymienione najpierw w ustawie z
dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy; jednolity tekst: Dz.U. z 2002
r., Nr 112, poz. 980 ze zm., a następnie w ustawie z dnia 13 marca 2003 r. o szcze-
gólnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn nie-
dotyczących pracowników; Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.). Przepis ten został wpro-
wadzony do Kodeksu pracy w 1989 r. (miał wówczas treść: „w razie ogłoszenia upa-
dłości lub likwidacji zakładu pracy, nie stosuje się przepisów art. 38, 39 i 41, ani
przepisów szczególnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem
10
lub rozwiązaniem umowy o pracę.”). Wszedł do porządku prawnego w okresie obo-
wiązywania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października
1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512, ze
zm.) i rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836). Pojęcie „ogło-
szenie upadłości” zostało użyte w art. 411
§ 1 k.p. - począwszy od 1989 r. - w takim
znaczeniu, jakie było mu przypisane w ówcześnie obowiązującym Prawie upadło-
ściowym z 1934 r. Nie ulegało wówczas wątpliwości, że ogłoszenie upadłości pod-
miotu gospodarczego (później: przedsiębiorcy) będącego zakładem pracy (później:
pracodawcą) oznaczało wszczęcie postępowania mającego na celu likwidację mająt-
ku upadłego i zbiorowe zaspokojenie wierzycieli ze środków uzyskanych z likwidacji
masy upadłości. Ówczesne Prawo upadłościowe z 1934 r. nie przewidywało innego
rodzaju upadłości niż upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego. Przewidy-
wało wprawdzie możliwość zawarcia przez upadłego układu z wierzycielami w postę-
powaniu upadłościowym (art. 171-202 Prawa upadłościowego), ale zawarcie takiego
układu stanowiło podstawę do wydania przez sąd postanowienia o ukończeniu po-
stępowania upadłościowego (art. 196 Prawa upadłościowego). Z chwilą wydania
przez sąd postanowienia o ukończeniu postępowania upadłościowego kończyło się
też uchylenie ochrony trwałości stosunku pracy wynikające z art. 411
§ 1 k.p. Przepis
art. 411
§ 1 k.p. nie zawierał natomiast żadnych odniesień do postępowania układo-
wego uregulowanego w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 1934 r. o
postępowaniu układowym i nie uchylał ochrony trwałości stosunku pracy w razie
wszczęcia tego postępowania.
Do 1 października 2003 r. nie ulegało wątpliwości, że „ogłoszenie upadłości”, o
jakim stanowi art. 411
§ 1 k.p., obejmuje upadłość mającą na celu likwidację majątku
upadłego dłużnika. W tym sensie było to pojęcie równoważne pojęciu „likwidacji”
użytemu w tym samym przepisie. Ogłoszenie upadłości dotyczyło pracodawców ma-
jących zdolność upadłościową (zdolność tę regulowało Prawo upadłościowe z 1934
r., precyzyjnie określając, w stosunku do jakich podmiotów może, a do jakich nie
może, być ogłoszona upadłość). Likwidacja dotyczyła tych pracodawców, którzy nie
mieli zdolności upadłościowej. Ogólna i szczególna ochrona przed wypowiedzeniem
lub rozwiązaniem stosunku pracy była wyłączona w sytuacjach, w których istnienie
pracodawcy (jego byt prawny i faktyczny) było zagrożone trudną sytuacją ekono-
11
miczną (co prowadziło do ogłoszenia jego upadłości w celu likwidacji masy upadło-
ści) lub innym przyczynami uzasadniającymi likwidację pracodawcy.
Od 1 października 2003 r. pojęcie „ogłoszenie upadłości” nabrało nowego
znaczenia na gruncie przepisów prawa upadłościowego. I to ta zmiana znaczeniowa
pojęcia „ogłoszenie upadłości” stała się przyczyną przedstawienia Sądowi Najwyż-
szemu opisanego na wstępie zagadnienia prawnego.
3. W ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361), która weszła w życie 1 października
2003 r., ustawodawca dokonał radykalnej przebudowy konstrukcji prawa upadło-
ściowego i przy zachowaniu używanych wcześniej terminów prawnych nadał tym
terminom w wielu wypadkach różniące się od dotychczasowego znaczenie. Zgodnie
z nowym Prawem upadłościowym i naprawczym, określenie „ogłoszenie upadłości”
dotyczy w równym stopniu ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upa-
dłego dłużnika oraz ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 14 i art.
15 Prawa upadłościowego i naprawczego). W nowym prawie upadłościowym są
przepisy wspólne dla obu sposobów prowadzenia postępowania upadłościowego i
przepisy odrębne dla postępowania upadłościowego związanego z likwidacją mająt-
ku upadłego i postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu z wie-
rzycielami. W nowym prawie upadłościowym pojęcie „ogłoszenie upadłości” używane
jest więc bądź ogólnie w stosunku do obu postaci postępowania upadłościowego,
bądź z dookreśleniem, o którą postać upadłości chodzi. W nowym prawie upadło-
ściowym sformułowanie „ogłoszenie upadłości” użyte bez dodatkowej kwalifikacji, o
którą postać postępowania upadłościowego chodzi, jest jednoznaczne i nienasuwa-
jące żadnych wątpliwości interpretacyjnych - obejmuje obie opcje prowadzenia po-
stępowania upadłościowego (likwidacyjną i układową).
Jak z tego wynika z chwilą wejścia w życie Prawa upadłościowego i napraw-
czego z 2003 r. treść semantyczna określenia „ogłoszenie upadłości” została posze-
rzona o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, niemające odpowied-
nika w dawnym Prawie upadłościowym z 1934 r. i nieporównywalne ani z zawarciem
układu w dawnym postępowaniu upadłościowym, ani z dawnym postępowaniem
układowym w sytuacji wystąpienia niewypłacalności. Konstrukcje i znaczenie pojęć
nowego Prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r. są istotnie różne od kon-
strukcji i znaczenia pojęć dawnego Prawa upadłościowego i Prawa o postępowaniu
układowym z 1934 r.
12
Użyte w art. 411
§ 1 k.p. określenie „ogłoszenie upadłości pracodawcy” jest
pojęciem języka prawnego, zdefiniowanym w innej ustawie niż Kodeks pracy, a mia-
nowicie w ustawie regulującej postępowanie upadłościowe (do 1 października 2003 r.
w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 1934 r. Prawo upadłościowe, od 1
października 2003 r. w ustawie z 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze). To poję-
cie, podobnie jak szereg innych pojęć stosowanych w prawie upadłościowym (np.
niewypłacalność, postępowanie upadłościowe, postępowanie układowe, upadłość,
układ), nie ma określonego, precyzyjnego znaczenia w języku ogólnym (powszech-
nym). Pojęcia te mają takie znaczenie, jakie nadaje im prawo stanowione. Określenie
„ogłoszenie upadłości” zarówno w dawnym jak i w nowym prawie upadłościowym jest
jednoznacznie zdefiniowane, ale inne było jego znaczenie w czasie obowiązywania
dawnego Prawa upadłościowego i inne jest jego znaczenie w nowym Prawie upadło-
ściowym i naprawczym. Ze zmiany znaczenia treści pojęcia „ogłoszenie upadłości
pracodawcy”, jaka dokonała się z dniem 1 października 2003 r., nie można jednak
wyciągać takiego wniosku, jaki został wyciągnięty przez Sąd Okręgowy - że w
związku ze zmianą (poszerzeniem) treści semantycznej określenia „ogłoszenie upa-
dłości pracodawcy”, od 1 października 2003 r. automatycznemu poszerzeniu uległ
zakres zdarzeń, z którymi art. 411
§ 1 k.p. wiąże uchylenie ochrony przed wypowie-
dzeniem stosunku pracy. Z uwagi na to, że jest to przepis wyłączający ochronę
trwałości stosunku pracy ustanowioną zarówno w przepisach ogólnych (zwłaszcza
przepisach Kodeksu pracy, dotyczących wszystkich pracowników zatrudnionych na
podstawie umowy o pracę), jak i przepisach szczególnych (ulokowanych poza Ko-
deksem pracy, np. w art. 13 ustawy o społecznej inspekcji pracy), rozszerzenie siły
jego oddziaływania na sytuacje inne niż objęte nim w chwili jego wprowadzania do
porządku prawnego w 1989 r. musiałoby jednoznacznie wynikać z przepisów prawa
(np. przepisów przejściowych, wprowadzających w życie nowe regulacje Prawa upa-
dłościowego i naprawczego). Nie można w związku z tym przyjąć, że istotne zmiany
w prawie upadłościowym, wprowadzone ustawą z 28 lutego 2003 r. Prawo upadło-
ściowe i naprawcze, obejmujące nadanie innego znaczenia dotychczasowym poję-
ciom - choćby pojęciu „ogłoszenie upadłości” - mogły niejako przypadkowo i „przy
okazji” doprowadzić do istotnych zmian w treści (przez rozszerzenie jego stosowa-
nia) przepisu uchylającego - bezwarunkowo, w odniesieniu do każdego przypadku -
ogólną i szczególną ochronę pracowników przed rozwiązaniem z nimi stosunków
pracy przez pracodawcę.
13
Ustawodawca, dokonując istotnej przebudowy konstrukcji i pojęć prawa upa-
dłościowego - przy jednoczesnym zachowaniu używanych dawniej terminów, z na-
daniem jednak tym terminom w wielu wypadkach znaczenia różniącego się od do-
tychczasowego (co dotyczy także pojęcia „ogłoszenie upadłości”) - mógł dokonać
stosownych zmian przepisów zawartych w innych ustawach, w których występowały
pojęcia prawne odnoszące się dawnego prawa upadłościowego, aby dostosować te
przepisy do nowych regulacji i pojęć prawnych użytych w nowym prawie upadłościo-
wym, albo ogólnie przewidzieć, jak obecnie należy rozumieć użyte w tych przepisach
pojęcia prawne. Tak się stało na przykład w odniesieniu do pojęć „postępowanie
upadłościowe” i „postępowanie układowe” (art. 543 i 544 Prawa upadłościowego i
naprawczego). Nie stało się natomiast w odniesieniu do użytego w art. 411
§ 1 k.p.
terminu „ogłoszenie upadłości”. Nie można jednak z tego zaniechania ustawodawcy
wyciągać wniosku, że brak ingerencji w treść art. 411
§ 1 k.p. oznacza od 1 paździer-
nika 2003 r. radykalną zmianę - zdecydowanie na niekorzyść pracowników - oddzia-
ływania tego przepisu na ich sytuację w kontekście ochrony przed wypowiedzeniem.
Ochrona stosunku pracy wynikającego z umowy o pracę zawartej na czas nieokre-
ślony jest wpisana w system przepisów prawa pracy, realizując gwarancyjne funkcje
prawa pracy. Nie może zostać wyeliminowana bez świadomej ingerencji ustawodaw-
cy, jedynie w następstwie zmian dokonanych w innej ustawie, podstawowej dla innej
dziedziny prawa (w tym przypadku prawa upadłościowego jako części prawa cywil-
nego), która oparta jest na innej aksjologii niż prawo pracy.
4. W teorii wykładni prawa nie ustalono żadnych uniwersalnych zasad, które
określałyby, w jaki sposób należy wykładać pojęcia prawne, które zostały zdefinio-
wane w ustawie podstawowej dla danej dziedziny prawa i zostały użyte w przepisach
innych ustaw, odrębnych od tej ustawy, w znaczeniu dotychczasowym, jeżeli usta-
wodawca dokonuje istotnych zmian konstrukcyjnych i pojęciowych w ustawie pod-
stawowej dla danej dziedziny prawa, nie zmieniając jednocześnie przepisów przyna-
leżnych do innych dziedzin prawa. Opracowanie takich uniwersalnych zasad nie jest
bowiem w ogóle możliwe. Zastosowanie abstrakcyjnie ustalonych zasad ogólnych w
jednym wypadku prowadziłoby do wyniku konstrukcyjnie i aksjologicznie zgodnego z
innymi normami systemu prawa, a w innym do powstania ewidentnych sprzeczności
konstrukcyjnych lub aksjologicznych w systemie prawa. Nie jest możliwe nawet
ustalenie uniwersalnej zasady wykładni, która rozstrzygałaby taką sytuację, jaka jest
tutaj rozpatrywana, a mianowicie, że w ustawie podstawowej zachowuje się określo-
14
ny termin prawny (w tym przypadku „ogłoszenie upadłości”), ale nadaje mu się zna-
czenie odmienne od dotychczasowego. Inaczej mówiąc, nie można z góry jednolicie
ustalić, że taki termin prawny użyty w przepisach różnych ustaw odrębnych, wcze-
śniejszych od nowej lub istotnie zmienionej ustawy podstawowej, ma być rozumiany
bądź w sposób dotychczasowy (wykładnia statyczna), bądź w sposób zmieniony
(wykładnia dynamiczna).
Sprowadzając powyższe rozważania ogólne na płaszczyznę rozumienia okre-
ślenia „ogłoszenie upadłości pracodawcy”, użytego w art. 411
§ 1 k.p., a także w in-
nych przepisach odrębnych i wcześniejszych od obecnego Prawa upadłościowego i
naprawczego, w ramach stosowania wykładni językowej należy przyjąć, iż zarówno
twierdzenie, że to określenie obejmuje tylko ogłoszenie upadłości obejmującej likwi-
dację majątku upadłego (znaczenie dawne), jak i twierdzenie, że to określenie obej-
muje ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego i ogłoszenie
upadłości z możliwością zawarcia układu (znaczenie nowe), opiera się na arbitralnym
uznaniu, że istnieje taka ogólna i uniwersalna zasada wykładni, pozwalająca na
przyjęcie pierwszej lub drugiej z przedstawionych opcji interpretacyjnych, podczas
gdy taka zasada nie istnieje.
5. W art. 543 i 544 Prawa upadłościowego i naprawczego ustawodawca za-
mieścił objaśnienia znaczenia pojęć „postępowanie upadłościowe” i „postępowanie
układowe” użytych w przepisach odrębnych, które zostały wydane przed wejściem w
życie nowego Prawa upadłościowego i naprawczego. Przepisy te, ze względu na
swoją konstrukcję i istotę, są zbliżone do przepisów zmieniających. Przypisują one
bowiem określoną treść dawnym przepisom, nieuchylanym i formalnie niezmienia-
nym przez nową ustawę.
Artykuł 543 Prawa upadłościowego i naprawczego pozostawia pojęciu „postę-
powanie upadłościowe” dawne znaczenie. Zgodnie z tym przepisem, dawne pojęcie
„postępowanie upadłościowe” oznacza tylko obecne „postępowanie upadłościowe
obejmujące likwidację majątku upadłego”. Istnienie takiej normy wyklucza przyjęcie
ogólnego założenia, że przy wykładaniu przepisów ustaw odrębnych, zawierających
terminy prawne z dawnego prawa upadłościowego obowiązuje zasada, że terminom
tym należy przypisać znaczenie, jakie mają w obecnym prawie upadłościowym.
Z kolei w art. 544 Prawa upadłościowego i naprawczego zostało objaśnione
znaczenie pojęcia „postępowanie układowe”, które występowało w dawnym Prawie o
postępowaniu układowym, ale nie występuje w nowym Prawie upadłościowym i na-
15
prawczym. Zgodnie z tym przepisem, dawne pojęcie „postępowanie układowe” ozna-
cza obecne „postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu”, będące
pewnego rodzaju przetworzeniem i połączeniem zawarcia układu w dawnym postę-
powaniu upadłościowym i postępowania układowego w razie niewypłacalności pra-
codawcy uregulowanego w dawnym Prawie o postępowaniu układowym. Z użycia w
tym przepisie partykuły „także” można wnosić, że omawiane pojęcie ma szersze zna-
czenie i obejmuje również obecne postępowanie naprawcze, które jest w pewnym
stopniu podobne do dawnego postępowania układowego w razie zagrożenia niewy-
płacalnością. Dawne Prawo o postępowaniu układowym regulowało jednolicie postę-
powanie układowe zarówno w sytuacji, gdy niewypłacalność przedsiębiorcy już na-
stąpiła, jak i w sytuacji, gdy istniało zagrożenie powstania niewypłacalności przedsię-
biorcy. Według art. 543 i 544 Prawa upadłościowego i naprawczego, termin prawny
„postępowanie upadłościowe” użyty w dotychczasowych i niezmienionych przepisach
odrębnych będzie miał obecne znaczenie tego terminu tylko wówczas, gdy w tych
przepisach odrębnych występują obok siebie terminy „postępowanie upadłościowe” i
„postępowanie układowe”.
Z analizy art. 543 i 544 Prawa upadłościowego i naprawczego wynika wnio-
sek, że pojęciom dawnego Prawa upadłościowego i dawnego Prawa o postępowaniu
układowym, użytym w zastanych i niezmienionych przepisach odrębnych, gdy wer-
balnie odpowiadają pojęciom nowego Prawa upadłościowego i naprawczego, nie
można przypisywać znaczenia zgodnie z jedną z góry określoną zasadą - bądź po-
zostania przy ich znaczeniu dotychczasowym (zastanym), bądź przypisania im zna-
czenia nowego.
Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że nie ma i być nie
może jednej uniwersalnej zasady, zgodnie z którą mają być obecnie rozumiane poję-
cia dawnego prawa upadłościowego i prawa układowego użyte w niezmienionych
przepisach ustaw odrębnych, nawet gdy werbalnie odpowiadają pojęciom nowego
Prawa upadłościowego i naprawczego. O tym, jakie znaczenie należy obecnie przy-
pisać danemu pojęciu w zastanych i niezmienionych przepisach ustaw odrębnych,
można rozstrzygać tylko w stosunku do konkretnego przepisu, biorąc pod uwagę
jego kontekst systemowy i funkcjonalny oraz to, na ile silnie jest on związany z regu-
lacjami Prawa upadłościowego i naprawczego. Dlatego też takiemu samemu termi-
nowi prawnemu (w rozpatrywanym przypadku terminowi „ogłoszenie upadłości”) w
jednym przepisie będzie należało przypisać znaczenie dawne (zastane), a w innym
16
znaczenie obecne (nowe), aby nie doszło do powstania sprzeczności konstrukcyj-
nych lub aksjologicznych w systemie prawa. Tym samym występowanie w orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego orzeczeń, zgodnie z którymi w jednym niezmienionym
przepisie ustawy odrębnej termin „ogłoszenie upadłości” należy rozumieć jako ozna-
czający zarówno ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego jak i
ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu (uchwała Sądu Najwyższego z
12 lipca 2006 r., II PZP 4/06, OSNP 2007 nr 1-2, poz. 1, a także wyrok Sądu Najwyż-
szego z 4 października 2007 r., I PK 124/07, niepublikowany), a w innym niezmienio-
nym przepisie ustawy odrębnej termin „ogłoszenie upadłości” należy rozumieć jako
oznaczający tylko ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego
(wyrok Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, OSP 2009 nr 1, poz. 12),
nie oznacza występowania jakiejkolwiek sprzeczności w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego.
6. Przy rozstrzyganiu zagadnienia, jakie znaczenie ma termin prawny „ogło-
szenie upadłości” zastosowany w art. 411
§ 1 k.p., należy wziąć przede wszystkim
pod uwagę, że prawo pracy jest odrębną gałęzią prawa od prawa cywilnego, do któ-
rego należy prawo upadłościowe. Ta odrębność jest potwierdzona przez art. 300
k.p., zgodnie z którym w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do
stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy prawa cywilnego, jeżeli nie są one
sprzeczne z zasadami prawa pracy. Z odrębności prawa pracy i prawa cywilnego i z
art. 300 k.p. należy wywieść również taki wniosek, że jeżeli przepisy prawa pracy
odwołują się do pojęć i konstrukcji regulowanych prawem cywilnym, to uwzględniają
pojęcia i konstrukcje prawa cywilnego obowiązujące w momencie tworzenia danych
przepisów prawa pracy, a nie także ewentualne zmiany regulacji prawa cywilnego w
przyszłości. Ustawodawca w momencie tworzenia przepisów prawa pracy bada i
stwierdza, że określone pojęcia i konstrukcje prawa cywilnego są odpowiednie dla
prawa pracy i zgodne z jego zasadami. Dlatego też zmiana określonych pojęć i kon-
strukcji prawa cywilnego, do których odwołują się przepisy prawa pracy, nie może
powodować automatycznej zmiany w przepisach prawa pracy. Pozostawienie przez
ustawodawcę przepisu prawa pracy, który odwołuje się do określonego pojęcia
prawa cywilnego, gdy temu pojęciu nadaje się inne znaczenie w prawie cywilnym, nie
może być uznane za dorozumianą zmianę również związanego z tym pojęciem prze-
pisu prawa pracy.
17
W prawie pracy obowiązuje zasada ochrony trwałości stosunku pracy wynika-
jącego z umowy zawartej na czas nieoznaczony, a uchylenie ochrony trwałości sto-
sunku pracy przez art. 411
§ 1 k.p. jest wyjątkiem od tej zasady, który nie może być
wykładany rozszerzająco. Przepis art. 411
§ 1 k.p. został ustanowiony w czasie, gdy
ogłoszenie upadłości oznaczało wszczęcie postępowania mającego na celu likwida-
cję majątku upadłego i zbiorowe zaspokojenie wierzycieli ze środków uzyskanych z
likwidacji masy upadłości. W sytuacji, gdy następuje likwidacja pracodawcy, uchyle-
nie ochrony trwałości stosunku pracy jest oczywiste i konieczne. Skoro ma dojść do
likwidacji (ustania bytu prawnego i faktycznego) pracodawcy, konieczne jest wypo-
wiedzenie wszystkim pracownikom umów o pracę, także (nawet) tym szczególnie
chronionym. W takim tylko kontekście ustawodawca uchylił w art. 411
§ 1 k.p.
ochronę trwałości stosunku pracy „w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji praco-
dawcy”. W celu umożliwienia pracodawcy dokonania restrukturyzacji przedsiębior-
stwa i związanej z nią restrukturyzacji zatrudnienia ochrona trwałości stosunku pracy
została ograniczona w przepisach ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczą-
cych pracowników. Ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu stwarza
możliwość zastosowania tej ustawy - przewidzianych w niej zasad tzw. zwolnień gru-
powych i trybu ich przeprowadzenia. Tylko ogłoszenie upadłości obejmującej likwida-
cję majątku upadłego stanowi uzasadnienie dla stosowania art. 411
§ 1 k.p., wyłą-
czającego wszelką ochronę pracowników przed wypowiedzeniem. Odrębność prawa
pracy i prawa cywilnego oraz obowiązująca w prawie pracy zasada ochrony trwałości
stosunku pracy wymaga uznania, że po wejściu w życie Prawa upadłościowego i na-
prawczego pojęcie „ogłoszenie upadłości pracodawcy” użyte w art. 411
§ 1 k.p. nale-
ży rozumieć jako „ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego”.
Przyjęcie, że zmiany prawa upadłościowego i stworzenie konstrukcji upadłości
z możliwością zawarcia układu mogą być rozpatrywane jako dorozumiana zmiana
ustalonego w prawie pracy zakresu ochrony trwałości stosunku pracy i uchylenie tej
ochrony w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, oznaczałoby
zaakceptowanie przypadkowych skutków zmian prawa i wyciąganie zbyt daleko idą-
cych wniosków z pozostawienia w art. 411
§ 1 k.p. określenia „ogłoszenie upadłości”
bez sprecyzowania, że chodzi o upadłość likwidacyjną. W prawie upadłościowym
ogłoszenie upadłości oznacza przede wszystkim stwierdzenie, że dany podmiot
znajduje się w stanie niewypłacalności, i wszczęcie postępowania upadłościowego,
18
które ma na celu zbiorowe zaspokojenie roszczeń wierzycieli. W Kodeksie pracy
„ogłoszenie upadłości pracodawcy” występuje jako przesłanka uchylająca ochronę
trwałości stosunku pracy pracownika, a uchylenie tej ochrony nie jest bezpośrednio
związane z tym, że pracodawca znalazł się w stanie niewypłacalności. Ogólnie
można powiedzieć, że regulacje prawa pracy dotyczące uchylenia ochrony trwałości
stosunku pracy w razie ogłoszenia upadłości pracodawcy pozostają w związku z
materią regulowaną prawem upadłościowym i celami postępowania upadłościowego
tylko o tyle, o ile usuwają przeszkodę w postaci ochrony trwałości stosunku pracy w
odniesieniu do możliwości przeprowadzenia w postępowaniu upadłościowym likwida-
cji majątku upadłego i zbiorowego zaspokojenia wierzycieli. Zmiana zakresu ochrony
trwałości stosunku pracy i uchylenie tej ochrony także w razie ogłoszenia upadłości
pracodawcy z możliwością zawarcia układu wymagałyby wyraźnej zmiany treści art.
411
§ 1 k.p. (podobny pogląd wyrażono w wyroku Sądu Najwyższego z 4 kwietnia
2007 r., III PK 1/07 oraz w doktrynie - por. A. Tomanek: Ogłoszenie upadłości z moż-
liwością zawarcia układu a stosunki pracy, PiZS 2004 nr 11, s. 26; tenże: Glosa do
wyroku SN z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, OSP 2009 nr 1, poz. 12).
7. Ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy, zgodnie z regulacjami dawnego i no-
wego prawa upadłościowego, nie wywiera samo w sobie żadnego wpływu na byt sto-
sunków pracy. Dopóki istnieje pracodawca i prowadzi działalność (produkcyjną, usłu-
gową, handlową, jakąkolwiek inną) pozwalającą na zatrudnianie pracowników, do-
póty pracownicy mogą być nadal zatrudniani także po ogłoszeniu upadłości (spory ze
stosunku pracy prowadzone przez pracowników przeciwko upadłemu pracodawcy, a
ściślej przeciwko syndykowi masy upadłości, pozwalają stwierdzić, że zatrudnianie
pracowników nawet po ogłoszeniu upadłości nie jest niczym nadzwyczajnym). W ra-
zie ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy będącego pracodawcą stosunki pracy mogą
być rozwiązywane na zasadach określonych w prawie pracy, choćby w ustawie z
dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami sto-
sunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Wprowadzenie konstrukcji
upadłości z możliwością zawarcia układu nie wymaga, aby została zniesiona ochrona
trwałości stosunku pracy. Restrukturyzacji zatrudnienia - jeżeli jest ona niezbędna dla
zawarcia układu z wierzycielami - można dokonać z zachowaniem ochronnej funkcji
prawa pracy. Wyjątkowość regulacji przewidzianej w art. 411
§ 1 k.p. nie powinna być
nadużywana do pozbywania się przez pracodawcę pracowników, także tych podle-
gających szczególnej ochronie, jeżeli pracodawca nadal prowadzi swoją dotychcza-
19
sową działalność, choćby w ograniczonym zakresie. Należy także zwrócić uwagę, że
w postępowaniu upadłościowym, w którym został zawarty układ z wierzycielami, wy-
konanie postanowień układowych i zaspokojenie wierzycieli jest rozłożone przeważ-
nie na lata, a nie na tygodnie lub miesiące. Trudno byłoby z tego względu zaakcep-
tować sytuację, że pracodawca przez cały czas trwania postępowania upadłościo-
wego ma pełną swobodę rozwiązywania stosunków pracy, także z pracownikami
podlegającymi ochronie.
Twierdzenie, że przez samo zachowanie w niezmienionym brzmieniu treści
art. 411
§ 1 k.p. przy uchwalaniu nowego Prawa upadłościowego i naprawczego
przepis ten objął ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, opiera się na
wykładni prawa, która nie uwzględnia różnic między prawem upadłościowym jako
częścią prawa cywilnego i prawem pracy (wykładnia systemowa) oraz ochronną
funkcją prawa pracy (wykładnia celowościowa lub aksjologiczna).
Ogłoszenie upadłości likwidacyjnej prowadzącej do likwidacji pracodawcy oraz
likwidacja pracodawcy poza postępowaniem upadłościowym są sytuacjami nadzwy-
czajnymi, pozwalają bowiem pracodawcy na zwolnienie całej załogi z pominięciem
wszelkich standardów ochronnych. Skoro ograniczenie uprawnień pracowników jest
w tym przypadku (ogłoszenia upadłości pracodawcy) tak radykalne, to musi być ono
oparte na odpowiednio istotnych przesłankach. W przypadku ogłoszenia upadłości
(likwidacyjnej) albo likwidacji pracodawcy przesłanką taką jest brak możliwości dal-
szego zatrudnienia pracowników. Jeżeli uzasadnienie takie odpada, bo pracodawca
nadal istnieje, mimo ogłoszenia upadłości zachowuje prawo zarządu swoim mająt-
kiem, nadal zatrudnia pracowników, kontynuuje dotychczasową działalność (nadal
prowadzi działalność produkcyjną, handlową, usługową, inną), a jedynym ogranicze-
niem jest ustanowienie nadzorcy sądowego - organu o uprawnieniach nadzorczych i
kontrolnych - z intencją zachowania niepogorszonego stanu masy upadłości, to
trudno znaleźć uzasadnienie dla zwolnienia wszystkich pracowników (np. znajdują-
cych się w okresie ochronnym przewidzianym w art. 39 k.p. albo szczególnie chro-
nionych na podstawie przepisów odrębnych) z wyłączeniem w stosunku do nich
wszystkich przepisów ochronnych. Prowadzi to do wniosku, że art. 411
§ 1 k.p. ma na
uwadze taki proces upadłościowy, z którym wiąże się spodziewana utrata przez
przedsiębiorcę kwalifikacji podmiotu zatrudniającego pracowników (czyli praco-
dawcy), co rodzi konieczność zwolnienia całej załogi (także pracowników szczególnie
chronionych).
20
Przyjęcie wykładni art. 411
§ 1 k.p. proponowanej przez Sąd Okręgowy mo-
głoby prowadzić do obejścia przepisów o ochronie pracowników w razie przejścia
zakładu pracy na innego pracodawcę (art. 231
k.p.). Wystarczyłoby bowiem zgłosze-
nie wniosku o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, aby z w miarę
dobrze jeszcze funkcjonującego zakładu pracy zwolnić wszystkich pracowników, a
sam zakład pracy sprzedać zgłaszającemu się nabywcy - bez konsekwencji wynika-
jących z konstrukcji art. 231
k.p. Dopuszczenie stosowania art. 411
§ 1 k.p. do ogło-
szenia upadłości układowej mogłoby odebrać pracownikom potencjalną ochronę wy-
nikającą z art. 231
k.p. w razie zbycia przedsiębiorstwa (zakładu pracy) lub jego czę-
ści po pomyślnym zakończeniu postępowania upadłościowego. Przyjęcie takiego
rozumienia art. 411
§ 1 k.p. wyeliminowałoby również potrzebę stosowania przepisów
ustawy o zwolnieniach grupowych. Tymczasem zasady określone w ustawie z dnia
13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosun-
ków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników stanowią odpowiedni instrument
prawny do przeprowadzenia zwolnień w zakładzie pracy pracodawcy, w stosunku do
którego ogłoszono upadłość z opcją zawarcia układu z wierzycielami.
Jeżeli sytuacja pracodawcy, w stosunku do którego ogłoszono upadłość z
możliwością zawarcia układu, ulegnie pogorszeniu, sąd upadłościowy może dokonać
zmiany upadłości układowej na likwidacyjną. Wydanie przez sąd gospodarczy posta-
nowienia o zmianie upadłości z układowej na likwidacyjną otworzy pracodawcy moż-
liwość dokonania wypowiedzeń wszystkim pracownikom - także tym szczególnie
chronionym. W takiej sytuacji znajdzie bowiem zastosowanie art. 411
§ 1 k.p. Likwi-
dacyjna opcja postępowania upadłościowego oznacza, że nie ma już możliwości ra-
towania miejsc pracy - przedsiębiorstwo upadłego dłużnika (jako całość lub jego po-
szczególne składniki - art. 551
k.c.) powinno być sprzedane w celu zaspokojenia wie-
rzycieli, a zwolnienie z pracy wszystkich pracowników bez respektowania ich szcze-
gólnej ochrony ma umożliwić sprzedaż poszczególnych składników majątkowych
składających się na to przedsiębiorstwo w ujęciu przedmiotowym (zakład pracy).
8. Kwestią uboczną w stosunku do powyższych rozważań są wnioski, jakie
można wyciągnąć z art. 500 Prawa upadłościowego i naprawczego. Przepis ten do-
tyczy postępowania naprawczego i stanowi, że: „w sprawach z zakresu prawa pracy
wszczęcie postępowania naprawczego wywołuje skutki jak ogłoszenie upadłości, z
wyłączeniem spraw dotyczących ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypła-
calności pracodawcy.” W rozpoznawanej sprawie pozwany pracodawca twierdził, że
21
na podstawie tego przepisu art. 411
§ 1 k.p. ma zastosowanie nawet w postępowaniu
naprawczym, uchylając także w tym postępowaniu ochronę trwałości stosunku pracy;
tym bardziej może mieć zastosowanie w przypadku ogłoszenia upadłości z możliwo-
ścią zawarcia układu. Z takiego założenia strona pozwana wywodziła następnie
wniosek, że „ogłoszenie upadłości pracodawcy” przewidziane w art. 411
§ 1 k.p.
oznacza zarówno ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, jak
i ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu.
Postępowanie naprawcze w razie zagrożenia niewypłacalnością, uregulowane
w art. 492-521 Prawa upadłościowego i naprawczego, stanowi procedurę odrębną od
postępowania upadłościowego. W ramach postępowania naprawczego, które podle-
ga znacznie słabszej kontroli i nadzorowi organów sądowych, istnieje zauważalna
przewaga ochrony gospodarczego interesu dłużnika nad celami windykacyjnymi, na-
kierowanymi na zaspokojenie wierzycieli. Zmierza ono do zawarcia i zatwierdzenia
układu dłużnika z jego wierzycielami, przy czym jest adresowane do dłużnika wypła-
calnego, a jedynie zagrożonego niewypłacalnością.
Argumentacja, wywodząca z treści art. 500 Prawa upadłościowego i napraw-
czego wniosek o zastosowaniu art. 411
§ 1 k.p. także w razie ogłoszenia upadłości
pracodawcy z możliwością zawarcia układu, jest chybiona. Do tego, aby art. 411
§ 1
k.p. mógł mieć zastosowanie w postępowaniu naprawczym, musiałby najpierw w
sposób niewątpliwy obejmować ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu.
Tymczasem, w art. 500 Prawa upadłościowego i naprawczego jest wprawdzie mowa
o skutkach ogłoszenia upadłości, ale ogłoszenie upadłości wywołuje różne skutki w
zależności od tego, czy jest to ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku
upadłego, czy też jest to ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu.
Wszczęcie postępowania naprawczego może wywierać w sprawach z zakresu prawa
pracy tylko takie skutki, jakie wywołuje ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia
układu, zważywszy na istotę postępowania naprawczego. Nie oznacza zatem możli-
wości zastosowania w postępowaniu naprawczym art. 411
§ 1 k.p.
Przy dokonywaniu wykładni art. 500 Prawa upadłościowego i naprawczego
należy uwzględnić jego relację do art. 498, w którym zostały określone skutki
wszczęcia postępowania naprawczego dla zaspokajania zobowiązań przedsiębiorcy
(zawieszenie spłaty zobowiązań, zawieszenie naliczania odsetek, ograniczenie sto-
sowania instytucji potrącenia, zakaz wszczynania przeciwko przedsiębiorcy egzekucji
i postępowań zabezpieczających oraz zawieszenie wszczętych postępowań). Te
22
skutki, zgodnie z art. 498 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego, nie mają za-
stosowania do wierzytelności, o których jest mowa w art. 273 Prawa upadłościowego
i naprawczego (w tym m. in. wierzytelności ze stosunku pracy). Poddanie wierzytel-
ności ze stosunku pracy regulacjom obowiązującym w razie ogłoszenia upadłości
jest więc wyjątkiem od wyjątku określonego w art. 498 ust. 3 Prawa upadłościowego i
naprawczego. Jeżeli porówna się regulacje zawarte w art. 498 ust. 1 Prawa upadło-
ściowego i naprawczego z regulacjami mającymi zastosowanie do zobowiązań upa-
dłego w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, to wyraźnie wi-
dać, że regulacja zawarta w art. 500 Prawa upadłościowego i naprawczego jest dla
pracowników korzystniejsza, niż gdyby ich zobowiązania ze stosunku pracy zostały
poddane regulacji zawartej w art. 498 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego.
Temu celowi służy art. 500 Prawa upadłościowego i naprawczego. Z jego treści nie
wynika w żaden sposób, że przepis ten miałby obejmować kwestię rozwiązywania
stosunków pracy.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że przedstawione zagadnienie
prawne powinno być rozstrzygnięte w sposób przedstawiony w sentencji uchwały:
art. 411
§ 1 k.p. nie ma zastosowania w razie ogłoszenia upadłości pracodawcy z
możliwością zawarcia układu (art. 14 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upa-
dłościowe i naprawcze), ma natomiast zastosowanie w razie ogłoszenia upadłości w
celu likwidacji majątku upadłego dłużnika (art. 15 tej ustawy).
========================================