Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 marca 2010 r.
II PZP 1/10
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Halina
Kiryło (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 marca 2010 r. sprawy
z powództwa Krystyny B.-M. przeciwko Polskiemu Związkowi Motorowemu Okręgo-
wemu Zespołowi Działalności Gospodarczej Spółce z o.o. z siedzibą w B. o odprawę
emerytalną, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy z dnia 10 listo-
pada 2009 r. [...]
„Czy nabycie przez pracownicę prawa do odprawy rentowej i pobranie tej od-
prawy u jednego pracodawcy wyłącza możliwość nabycia przez tę pracownicę prawa
do odprawy uzupełniającej w związku z przejściem przez nią u innego pracodawcy
na emeryturę, w sytuacji, w której obowiązujące u tych pracodawców akty prawa
wewnątrzzakładowego (regulamin wynagradzania i porozumienie płacowe) przewi-
dują odmienne zasady obliczania odpraw ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Otrzymanie przez pracownika odprawy z tytułu przejścia na rentę z po-
wodu niezdolności do pracy wyklucza nabycie przez tego pracownika prawa do
kolejnej odprawy z tytułu przejścia na emeryturę lub prawa do odprawy uzu-
pełniającej, stanowiącej różnicę wysokości odprawy emerytalnej i wysokości
otrzymanej odprawy rentowej (art. 921
§ 2 k.p.).
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390
§1 k.p.c. zagadnienie prawne powstało w następującym stanie sprawy. Powódka
Krystyna B.-M. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od pozwanego Polskiego Związku
2
Motorowego Okręgowego Zespołu Działalności Gospodarczej Spółki z o.o. z siedzi-
bą w B. tytułem uzupełniającej odprawy emerytalnej kwoty 18.276,80 zł z ustawo-
wymi odsetkami od dnia 1 stycznia 2007 r. i kosztami procesu. W uzasadnieniu żą-
dania podała, że dochodzone roszczenie stanowi należną powódce część odprawy
emerytalnej, do której nabyła prawo u pozwanego po rozwiązaniu łączącej strony
umowy o pracę w związku z przejściem na emeryturę. Jako podstawę prawną swoich
pretensji wskazała postanowienia obowiązującego u pracodawcy Porozumienia pła-
cowego z dnia 11 grudnia 2001 r., a nadto przytoczyła poglądy judykatury, w świetle
których pracownikowi, który pobrał odprawę emerytalną, a następnie podjął zatrud-
nienie u kolejnego pracodawcy i rozwiązał stosunek pracy w związku z ponownym
przejściem na emeryturę, przysługuje odprawa emerytalna w ograniczonym zakresie.
Strona pozwana w odpowiedzi na pozew domagała się oddalenia powództwa.
Motywując swoje stanowisko w sporze zarzuciła, że zgodnie z §14 ust. 6 wspomnia-
nego Porozumienia płacowego z dnia 11 grudnia 2001 r. przedmiotowa odprawa
emerytalna lub rentowa ma jednorazowy charakter.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 5 sierpnia 2009 r.
zasądził od pozwanego Polskiego Związku Motorowego Okręgowego Zespołu Dzia-
łalności Gospodarczej Spółki z o.o. z siedzibą w B. na rzecz powódki Krystyny B.-M.
kwotę 3.575 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 stycznia 2001 r. i oddalił powódz-
two w pozostałym zakresie oraz orzekł o kosztach sądowych i kosztach zastępstwa
procesowego stosownie do wyniku sporu. Sąd pierwszej instancji ustalił, że powódka
będąc zatrudniona w Centrali Techniczno-Handlowej Elektroniki „U.- S.” w B. otrzy-
mała w 1990 r. odprawę rentową, która w myśl art. 21 obowiązującego w zakładzie
regulaminu wynagradzania odpowiadała, w przypadku osoby legitymującej się po-
naddwudziestoletnim stażem pracy, dwukrotnemu najniższemu wynagrodzeniu, tj.
kwocie 736.000 zł (przed denominacją). Natomiast zgodnie z § 14 ust. 2 lit. b sto-
sowanego w Polskim Związku Motorowym Okręgowym Zespole Działalności Gospo-
darczej Spółce z o.o. z siedzibą w B. Porozumienia płacowego z dnia 11 grudnia
2001 r. pracownikowi zaliczanemu do tej samej grupy co powódka przysługiwała od-
prawa emerytalna lub rentowa w wysokości 300% płacy zasadniczej, przy czym
świadczenie podlegało zwiększeniu o 5% podstawy wymiaru za każdy rok pracy u
pozwanego. Zdaniem Sądu Rejonowego kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia
sporu ma stanowisko zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 paź-
dziernika 1990 r., I PR 285/90, zgodnie z którym uwzględnienie z jednej strony po-
3
stulatu objęcia uprawnieniami do odprawy emerytalnej także emerytów ponownie
zatrudnionych, z drugiej zaś strony - jednorazowego charakteru tego świadczenia,
wydaje się możliwe przyznanie odprawy uzupełniającej w wysokości zróżnicowanej
w zależności od okresu zatrudnienia pracownika. Analizując obowiązujące u obydwu
pracodawców powódki unormowania dotyczące odprawy emerytalnej lub rentowej
Sąd pierwszej instancji zauważył, iż różnią się one nie tylko co do sposobu ustalania
wysokości świadczenia (wielokrotność najniższego wynagrodzenia w pierwszym
przypadku i wielokrotność wynagrodzenia zasadniczego w drugim), ale przede
wszystkim tym, że wysokość odprawy emerytalno-rentowej należnej pracownikom
pozwanego, zatrudnionym u tego pracodawcy przed dniem 1 stycznia 1996 r., którzy
nie wybrali poprzedniego systemu naliczania świadczenia według zakładowego stażu
pracy, nie została uzależniona od okresu pracy wyższego niż dwudziestoletni. Nie
można zatem przyjąć wspólnego mianownika dla obydwu odpraw i porównywać ba-
zową część świadczenia przysługującego powódce u pozwanego, czyli 300% płacy
zasadniczej należnej wszystkim pracownikom zatrudnionym w zakładzie przed dniem
1 stycznia 1996r., którzy nie wybrali dotychczasowego systemu naliczania odprawy,
z wysokością świadczenia wypłaconego przez poprzedniego pracodawcę z związku
z przekroczeniem dwudziestoletniego stażu pracy. Jedynym racjonalnym sposobem
ustalenia wysokości uzupełniającej odprawy emerytalnej, uwzględniającej fakt prze-
pracowania przez powódkę u pozwanego kolejnych 13 lat, jest zestawienie świad-
czenia, jakie otrzymałaby ona z tytułu 20 lat zatrudnienia w Polskim Związku Moto-
rowym Okręgowym Zespole Działalności Gospodarczej Spółce z o.o. z siedzibą w B.
(przy założeniu, że powódka zaliczana jest do grupy pracowników wymienionych w §
14 ust. 2 lit. b Porozumienia płacowego z dnia 11 grudnia 2001 r.) z odprawą, którą
otrzymałaby z racji 33-letniego zakładowego stażu pracy. Różnica ta stanowi zaś
iloczyn 5% wynagrodzenia zasadniczego i 13 lat zatrudnienia u pozwanego i odpo-
wiada kwocie 3.575 zł (13 razy 5% z 5.500 zł). Podzielenie argumentacji powódki i
obliczenie spornej odprawy emerytalnej poprzez pomniejszenie świadczenia przysłu-
gującego uprawnionej w myśl obowiązujących u pozwanego przepisów płacowych o
symboliczną (w relacji do dochodzonej) kwotę poprzednio pobranej odprawy byłoby
tożsame z przyznaniem kolejnej odprawy emerytalno-rentowej, co naruszałoby wyni-
kającą z art. 92¹ § 2 k.p. oraz §14 ust. 6 Porozumienia płacowego z dnia 11 grudnia
2001 r. zasadę jednorazowości tego świadczenia.
4
Rozpoznając apelacje obydwu stron od wyroku pierwszoinstancyjnego Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy uznał, iż w sprawie
występuje budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne dotyczące jednorazo-
wego charakteru odprawy emerytalnej lub rentowej. Sąd drugiej instancji zauważył,
że zasada jednorazowości tego świadczenia wynika z art. 92¹ § 2 k.p. Analogiczne
unormowanie zawarte jest w § 14 ust. 6 obowiązującego u strony pozwanej Porozu-
mienia płacowego z dnia 11 grudnia 2001 r. Podobna regulacja zamieszczona była w
art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach tworzenia zakładowych
systemów wynagradzania (w brzmieniu nadanym ówczesnemu art. 21 tego aktu
przez art. 1 pkt 12 ustawy zmieniającej z dnia 19 lipca 1990 r. - Dz.U. Nr 55, poz.
319). W nauce prawa dostrzeżono jednak trudności interpretacyjne związane z wy-
kładnią art. 92¹ § 2 k.p., sprowadzające się do pytania, czy nabycie prawa do odpra-
wy z jednego tytułu (przejścia na rentę bądź przejścia na emeryturę) wyłącza możli-
wość przyznania tegoż świadczenia z drugiego tytułu (T. Romer: Prawo Pracy. Ko-
mentarz, Warszawa 2000, s. 373). Zdaniem części przedstawicieli doktryny pracow-
nik nabywa prawo do jednej odprawy w tym sensie, że jeżeli uzyskał odprawę eme-
rytalną, nie otrzyma odprawy rentowej i odwrotnie - pobranie odprawy rentowej wyłą-
cza możliwość przyznania odprawy emerytalnej. Obojętne jest przy tym, czy prawo
do kolejnej odprawy powstało u tego samego czy innego pracodawcy (tak H.
Pawłucka: Odprawa emerytalna lub rentowa, w: Encyklopedii prawa pracy i ubez-
pieczeń społecznych, pod redakcją L. Florka, Warszawa 1999). Natomiast według
innych komentatorów w rozdziale IIIa działu trzeciego Kodeksu pracy wyróżnia się
dwa świadczenia, tj. odprawę emerytalną i odprawę rentową, a nabycie prawa do
jednej odprawy nie może pozbawiać pracownika prawa do drugiej, przy braku odręb-
nego przepisu przewidującego rozłączność tych świadczeń. Odprawa rentowa jest
świadczeniem kompensującym pracownikowi rozwiązanie stosunku pracy z powodu
częściowej lub całkowitej utraty zdolności do pracy, natomiast odprawa emerytalna
przyznawana jest z racji zakończenia przez pracownika kariery zawodowej. W litera-
turze przedmiotu zwraca się uwagę na to, że w treści przepisu art. 92¹ § 1 k.p. posłu-
żono się wyrazem „lub” zamiast wyrazem „albo”, co oznacza, że otrzymanie odprawy
z jednego tytułu nie wyklucza przyznania świadczenia z drugiego tytułu. Nie istnieje
wszak jedna kategoria odprawy emerytalno-rentowej. (P. Kucharski w glosach do
wyroków Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2006 r., II PK 215/05, OSP 2007 nr 9,
poz. 98 oraz z dnia 5 czerwca 2007 r., I PK 58/07, OSP 2008 nr 11, poz. 117).
5
Sąd Okręgowy przyznał, że w judykaturze nie kwestionuje się jednorazowości
odpraw emerytalno-rentowych, jednak dopuszcza się możliwość przyznania odprawy
uzupełniającej, która wyrównuje wysokość tego świadczenia w zakresie uzależnio-
nym od dalszego zatrudnienia, co odpowiada zasadom współżycia społecznego,
które uwzględniają doniosłość prawną nabywania wyższych pracowniczych świad-
czeń pieniężnych z racji dłuższego stażu pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
października 1990 r., I PR 285/90, LEX nr 14666; uchwała z dnia 20 lipca 1991 r., I
PZP 30/91, OSNCP 1992 nr 3, poz. 44; wyroki z dnia 6 marca 2006 r., II PK 215/05,
OSNP 2007 nr 5-6, poz.65 i z dnia 5 czerwca 2007 r., I PK 58/07, OSP 2008 nr 11,
poz. 117).
Podzielając powyższy pogląd judykatury odnośnie do jednorazowości oma-
wianych świadczeń i dopuszczalności nabycia przez pracownika prawa do odprawy
uzupełniającej, Sąd Okręgowy zauważył, iż obowiązujące u obydwu pracodawców
powódki przepisy wewnątrzzakładowe przewidują tak odmienne zasady ustalania
wysokości odprawy emerytalnej lub rentowej, że pojawia się pytanie, czy przyznanie
powódce świadczenia uzupełniającego nie narusza owej zasady jednorazowości od-
prawy. Opisane odmienności w zakresie podstaw i metody wyliczania odpraw rento-
wej i emerytalnej nie powinny jednak stanowić decydującego kryterium przy ocenie
nabycia przez powódkę prawa do spornego świadczenia. Wszak to §14 ust. 1 obo-
wiązującego u pozwanego Porozumienia płacowego z dnia 11 grudnia 2001 r. jest
podstawą nabywania przez pracowników tego zakładu odpraw emerytalnych lub
rentowych, zaś czysto przypadkowa rozbieżność w sposobie ustalania ich wysokości
u różnych pracodawców nie może prowadzić do wyłączenia słusznie nabytych praw.
Przepis § 14 ust. 6 cytowanego Porozumienia płacowego powinien być rozumiany
jako wyłączający prawo do ponownego otrzymania odprawy emerytalnej lub rento-
wej, ale tylko wtedy, gdy chodzi o to samo rodzajowo świadczenie, bądź też jako
niewyłączający prawa do odprawy uzupełniającej należnej pracownikowi w ograni-
czonym zakresie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą przedstawionego zagadnienia prawnego jest dokonanie wykładni art.
92¹ k.p. i ustalenie, czy w świetle unormowań §1 tegoż przepisu można przyjąć ist-
nienie dwóch rodzajowo różnych odpraw, tj. odprawy emerytalnej i odprawy rentowej,
6
czy też jednego świadczenia należnego z tytułu rozwiązania stosunku pracy w
związku z wystąpieniem któregoś z wymienionych ryzyk ubezpieczeniowych oraz
wyjaśnienie, do którego z tych pojęć należy odnieść zawarty w § 2 artykułu zakaz
ponownego nabycia prawa do odprawy, zaś w razie stwierdzenia jednorodzajowego
charakteru świadczenia - czy dopuszczalna jest konstrukcja odprawy uzupełniającej
w przypadku pobrania przez pracownika w przeszłości tegoż świadczenia, a nadto,
czy wynikające z § 14 ust. 6 obowiązującego u pozwanego Porozumienia płacowego
z dnia 11 grudnia 2001 r. wyłączenie prawa do odprawy emerytalno-rentowej dla
pracowników ponownie zatrudnionych nie jest dalej idące od wyłączenia zawartego
w art. 92¹ § 2 k. p. i przez to jest (jako mniej korzystne dla pracowników) nieważne z
mocy art. 9 § 2 k.p.
Poszukując odpowiedzi na tak sformułowane pytania warto zauważyć, że od-
prawa emerytalna lub rentowa, chociaż podlega ochronie prawnej na równi z wyna-
grodzeniem za pracę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 r., I PK
217/03, OSNP 2004 nr 24, poz. 419) nie jest wynagrodzeniem w ścisłym słowa tego
znaczeniu, lecz świadczeniem płacowym o podobnym do wynagrodzenia charakte-
rze i funkcjach. W literaturze podkreśla się występujący w przedmiotowej odprawie
element socjalny, polegający na rekompensowaniu pracownikowi utraty zatrudnienia
w związku z zaistnieniem sytuacji życiowych objętych ryzykiem rentowym lub eme-
rytalnym (M. Piankowski: Ochrona pracowniczych świadczeń majątkowych, Byd-
goszcz 2001, s. 70).
Godzi się podkreślić, iż obecnie obowiązująca regulacja dotycząca systemu
prawnego kształtowania zasad wynagradzania za pracę i przyznawania innych
świadczeń związanych z pracą, w tym spornej odprawy emerytalnej lub rentowej, zo-
stała wprowadzona do Kodeksu pracy ustawą zmieniającą z dnia 2 lutego 1996 r.
(Dz.U. Nr 24, poz. 110). Pierwotnie problematyka ta była przedmiotem unormowań
zamieszczonych w szeregu uchwał Rady Ministrów i zarządzeń ministra właściwego
do spraw pracy, wydawanych na podstawie art. 79 k.p. dla poszczególnych zakładów
pracy oraz w pragmatykach służbowych i aktach wykonawczych do nich. Sytuacja
uległa zmianie po wejściu w życie ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach two-
rzenia zakładowych systemów wynagradzania (Dz.U. Nr 5, poz. 25), która wprowa-
dziła w ograniczonym zakresie swobodę kształtowania wynagrodzeń na szczeblu
zakładowym w drodze zakładowych porozumień płacowych lub regulaminów wyna-
gradzania. Zgodnie z art. 18 tej ustawy odprawa emerytalno-rentowa była świadcze-
7
niem, które musiało być ustanowione w wymienionych aktach zakładowego prawa
pracy, zaś ustawa szczegółowo regulowała zasady nabywania prawa do niego i
ustalania jego wysokości. W świetle powołanego przepisu odprawa miała jednorazo-
wy charakter i przysługiwała pracownikom z tytułu rozwiązania stosunku pracy w
związku z przejściem na emeryturę lub rentę. Wysokość świadczenia była zróżnico-
wana w zależności od ogólnego stażu pracy pracownika, a podstawę jej wymiaru
stanowiło najniższe prawnie gwarantowane wynagrodzenie za pracę. W zakładowym
porozumieniu płacowym lub regulaminie wynagradzania można było przyznać pra-
cownikom prawo do odprawy w wyższej wysokości za lata przepracowane u danego
pracodawcy (zakładowego stażu pracy). W jednolitym tekście ustawy, ogłoszonym
obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 sierpnia 1988 r. (Dz.U.
Nr 28, poz. 196), zmieniono numerację omawianego artykułu na art. 21. Aktem zmie-
niającym z dnia 19 lipca 1990 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 319) nadano nowe brzmienie art.
21 ustawy, określając minimalną wysokość odprawy w kwocie najniższego prawnie
gwarantowanego wynagrodzenia pracowników, obowiązującego w dacie rozwiązania
stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę. Tym samym unieza-
leżniono wysokość świadczenia od stażu pracy pracownika. Jednocześnie wprowa-
dzono przepis stanowiący, że emeryci i renciści ponownie zatrudnieni nie nabywają
prawa do odprawy. Ustawą z dnia 29 września 1994 r. o zmianie ustawy-Kodeks
pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 113, poz. 547) uchylono wprawdzie
ustawę o zasadach tworzenia zakładowych systemów wynagradzania i znowelizo-
wano dział XI Kodeksu pracy dotyczący układów zbiorowych pracy, lecz utrzymano
w mocy art. 79 k.p., który upoważniał ministra właściwego do spraw pracy do
określania zasad wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związa-
nych z pracą. Obowiązywały również akty wydane na podstawie tego artykułu, które
ograniczały swobodę kształtowania wynagrodzeń pracowników w układach zbioro-
wych pracy. Dopiero ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy-Kodeks pracy
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110) uchyliła art. 79 k.p. i
zgodnie z dodanym do Kodeksu pracy art. 77¹ uczyniła układy zbiorowe pracy głów-
nym źródłem prawa płacowego, a nadto wprowadziła w art. 92¹ ustawową regulację
problematyki odpraw emerytalnych lub rentowych. Opisana ewolucja unormowań
prawnych dotyczących przedmiotowego świadczenia jest istotna o tyle, że to właśnie
na gruncie dawnych przepisów pojawiła się w orzecznictwie Sądu Najwyższego
koncepcja uzupełniającej odprawy emerytalnej lub rentowej.
8
Wracając do wspomnianego art. 92¹ k.p. wypada zauważyć, że w przepisie
tym został ustalony minimalny standard uprawnień płacowych pracownika z tytułu
rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę. Odpra-
wa emerytalna lub rentowa jest świadczeniem powszechnym, ustawowo gwaranto-
wanym, a jej wysokość odpowiada jednomiesięcznemu wynagrodzeniu za pracę pra-
cownika i jest niezależna od posiadanego przez uprawnionego stażu zatrudnienia.
Jest to świadczenie, które każdy pracownik powinien otrzymać raz w życiu, gdy traci
swój status pracowniczy w związku z przejściem na rentę lub emeryturę (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 maja 2003 r., I PK 223/02, Prokuratura i Prawo 2004 nr 1, s.
41).W układach zbiorowych pracy i regulaminach wynagradzania można jednak
ukształtować zasady nabywania prawa do tegoż świadczenia i ustalania jego wyso-
kości w sposób korzystniejszy dla pracowników od wynikającego z powołanego prze-
pisu.
Mimo istotnych zmian w zakresie źródeł regulacji prawa pracowników do od-
prawy emerytalnej lub rentowej oraz sposobu obliczania jej wysokości, w świetle
przytoczonych wyżej przepisów świadczenie to miało zawsze jednorazowy charakter,
co oznaczało, że osoba, która raz pobrała odprawę nie mogła ponownie nabyć prawa
do tegoż świadczenia. Jednorazowy charakter odprawy emerytalnej lub rentowej nie
był też kwestionowany w judykaturze (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 marca
1994 r., I PZP 4/94, OSNAPiUS 1994 nr 2, poz. 24 oraz wyroki z dnia: 25 czerwca
1993 r., I PR 5/93, niepublikowany; 17 listopada 1999 r., I PKN 359/99, OSNP 2001
nr 7 poz. 218; 1 grudnia 1999 r., I PKN 386/99, Prawo Pracy 2000 nr 5 s. 31; 17 lute-
go 2005 r., II PK 235/04, OSNP 2005 nr 18, poz. 287; 5 marca 2006 r., II PK 215/06,
OSNP 2007 nr 5-6, poz. 65; 5 czerwca 2007 r., I PK 58/07, OSP 2008 nr 11, poz.
117 i z 11 października 2007 r., III PK 40/07, LEX nr 338805). To właśnie przeświad-
czenie o jednorazowości odprawy emerytalno-rentowej skłoniło Sąd Najwyższy do
poszukiwania rozwiązania umożliwiającego pogodzenie tej zasady z postulatem zre-
kompensowania pracownikowi, który otrzymał tego rodzaju świadczenie, dalszego
stażu zatrudnienia poprzez wypłatę odprawy uzupełniającej.
W nauce prawa ścierają się natomiast dwie koncepcje dotyczące jedno- lub
dwurodzajowości odprawy, związane z faktem wskazania w art. 92¹ § 1 k.p. dwóch
ryzyk ubezpieczeniowych, powiązanych przyczynowo z ustaniem stosunku pracy w
ramach przesłanek nabycia uprawnień do przedmiotowego świadczenia. Zdaniem
jednych przedstawicieli doktryny wskazany przepis kreuje jeden rodzaj odprawy i po-
9
branie jej z tytułu rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na którekol-
wiek z wymienionych świadczeń z ubezpieczenia społecznego (emeryturę lub rentę)
wyłącza ponowne uzyskanie prawa do niej (por. B. Wagner: Wynagrodzenie za
pracę, Warszawa 1997, s. 35; T. Liszcz: Prawo pracy, Warszawa, 2004, s. 287 i R.
Brol: Odpowiedzi na pytania dotyczące prawa pracy, Służba Pracownicza 1999 nr 2,
s. 4 oraz M. Nowak: Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2005 r., II
PK 235/04, OSP 2006 nr 1, poz. 9). Nie brakuje jednak zwolenników tezy, iż w kon-
tekście art. 92¹ § 1 k. p. należy mówić o dwóch odprawach: emerytalnej i rentowej,
przyznawanych z racji zakończenia stosunku pracy w związku z zajściem jednego z
dwóch odmiennych ryzyk ubezpieczeniowych, jakimi są utrata zdolności do pracy
podyktowana względami zdrowotnymi i osiągnięcie wieku uzasadniającego zaprze-
stanie aktywności zawodowej. W konsekwencji takiego uregulowania kryteriów naby-
cia prawa do odprawy, zawarte w § 2 omawianego artykułu wyłączenie uprawnień do
spornego świadczenia oznacza, iż pobranie odprawy z uwagi na przejście na rentę z
tytułu niezdolności do pracy nie pozbawia pracownika prawa do odprawy w przypad-
ku późniejszego przejścia na emeryturę i odwrotnie (por. M. T. Romer: Prawo pracy.
Komentarz, Warszawa 2000, s. 373 oraz P. Kucharski: Glosy do wyroków Sądu Naj-
wyższego z dnia 6 marca 2006 r., II PK 215/05, OSP 2007 nr 9, poz. 98 i z dnia 5
czerwca 2007 r., I PK 58/07, OSP 2008 nr 11, poz. 117).
Ten ostatni pogląd nie znajduje jednak oparcia w systemowej i gramatycznej
wykładni omawianych uregulowań prawnych. Gdyby rzeczywiście w grę wchodziły
dwie odrębne odprawy przyznawane z racji rozwiązania stosunku pracy w związku z
przejściem pracownika na jedno ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, inaczej
brzmiałby tytuł rozdziału IIIa działu trzeciego Kodeksu pracy, inną też redakcję uzy-
skałyby kolejne paragrafy art. 92¹ k.p. i sam rozdział miałby więcej jednostek redak-
cyjnych, poświęconych poszczególnym rodzajom przedmiotowej odprawy. Tymcza-
sem ustawodawca posługuje się tak w tytule rozdziału jak i w treści omawianego ar-
tykułu pojęciem „odprawa” w liczbie pojedynczej. Nie stosuje zatem terminu „odpra-
wa emerytalna i rentowa” ani „odprawa rentowa albo emerytalna”, co mogłoby ozna-
czać alternatywę rozłączną, lecz termin „odprawa rentowa lub emerytalna”, a więc
oba człony nazwy świadczenia ujęte są w ramach alternatywy nierozłącznej. Gra-
matyczna wykładnia przepisu art. 92¹ § 1 k.p. prowadzi do wniosku, że w razie speł-
nienia przez pracownika dwóch przesłanek: ustania stosunku pracy i przejścia na
jedno z alternatywnie wymienionych (w ramach alternatywy nierozłącznej) świadczeń
10
ubezpieczeniowych (emeryturę lub rentę), związanych z odmiennymi ryzykami
(utratą zdolności do pracy z przyczyn zdrowotnych i osiągnięciem wieku postrzega-
nego jako zakończenie aktywności zawodowej), przysługuje jedna rodzajowo odpra-
wa. Do tak jednorodzajowo rozumianej odprawy rentowej lub emerytalnej należy od-
nosić określony w § 2 tegoż artykułu zakaz ponownego nabycia prawa do świadcze-
nia. Gdyby wyłączenie to miało dotyczyć odrębnie odprawy rentowej i odprawy eme-
rytalnej ustawodawca dałby temu wyraz, akcentując w treści przepisu niemożność
ponownego otrzymania „tej samej” odprawy. Znaczenie tego ostatniego przepisu
sprowadza się do tego, że do objętego hipotezą normy zawartej w art. 92¹ § 1 k.p.
układu przesłanek (ustanie stosunku pracy i przejście na emeryturę lub rentę), impli-
kującego określony dyspozycją tej normy skutek (nabycie prawa do odprawy), prze-
pis § 2 wprowadza dodatkowe, negatywne kryterium, jakim jest uprzednie otrzymanie
odprawy (czy to z racji zakończenia stosunku pracy w związku z przejściem na eme-
ryturę czy też zakończenia stosunku pracy w związku z przejściem na rentę z tytułu
niezdolności do pracy), które wyklucza wynikający z dyspozycji powyższej normy
skutek, czyli ponowne nabycie prawa do świadczenia. Regulacja art. 92¹ k.p. nie
uzasadnia również tezy o istnieniu po stronie pracownika, który pobrał odprawę ren-
tową lub emerytalną w poprzednim zatrudnieniu, prawa do odprawy uzupełniającej w
razie ponownego ustania stosunku pracy w związku z przejściem na rentę lub eme-
ryturę.
Koncepcja odprawy uzupełniającej pojawiła się w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego w okresie obowiązywania dawnych przepisów normujących problematykę od-
prawy rentowej lub emerytalnej, które z jednej strony kreowały zasadę jednorazowo-
ści świadczenia, z drugiej zaś uzależniały jego wysokość od stażu pracy pracownika.
Przy takim sposobie obliczania odprawy, jednolitym dla pracodawców, można było
konstruować pojęcie świadczenia uzupełniającego, podwyższającego uprzednio
otrzymaną odprawę o kwotę adekwatną do dodatkowo przepracowanego przez
uprawnionego stażu zakładowego. Jak bardzo konstrukcja ta nie przystaje do obec-
nej rzeczywistości widać na niniejszym przykładzie. Daleko idąca odmienność zasad
ustalania wysokości odprawy w przepisach płacowych obowiązujących u poszcze-
gólnych pracodawców, często niezależnych od stażu pracy pracowników, prowadzi
do zupełnej dowolności w wyborze metody uwzględniania kwoty wcześniej pobrane-
go świadczenia przy obliczaniu odprawy uzupełniającej. Odliczenie jedynie nominal-
nej kwoty uprzednio wypłaconego świadczenia prowadzi bowiem do przyznania ko-
11
lejnej odprawy w praktycznie pełnej wysokości, co narusza zasadę jednorazowości
świadczenia. Natomiast próby opracowania mechanizmu waloryzacji pobranej od-
prawy i zestawienia jej z aktualnie należną może oznaczać przyznanie świadczenia
uzupełniającego w symbolicznej wysokości, nieodzwierciedlającej znaczenia faktu
uzyskania przez pracownika dalszego stażu zatrudnienia.
Warto zauważyć, że u podstaw sformułowanej przez Sąd Najwyższy koncepcji
uzupełniającej odprawy rentowej lub emerytalnej nie legła gramatyczna wykładnia
obowiązujących wówczas przepisów, ale względy celowościowe. W uzasadnieniu
wyroku z dnia 2 października 1990 r., I PR 285/90 ( LEX nr 14666) podkreślono bo-
wiem potrzebę objęcia uprawnieniami do odprawy także emerytów ponownie podej-
mujących zatrudnienie, (którzy stają się pracownikami ze wszystkimi tego konse-
kwencjami, a fakt występowania w podwójnej roli nie powinien działać na ich nieko-
rzyść), z jednorazowym charakterem spornego świadczenia, który wyklucza wypłatę
więcej niż jednej odprawy. „Postulat uzgodnienia obu tych założeń wydaje się moż-
liwy w ramach zróżnicowanej wysokości jednorazowej odprawy emerytalnej w zależ-
ności od okresu zatrudnienia. Jeżeli np. pracownikowi w chwili przechodzenia na
emeryturę przysługiwała jednorazowa odprawa w wysokości trzymiesięcznego wy-
nagrodzenia odpowiadającego piętnastoletniemu okresowi pracy oraz jeżeli ten sam
pracownik w chwili ponownego przejścia na emeryturę wykazywał się już dwudzie-
stoletnim okresem pracy, za który odprawa przysługuje w wysokości sześciomie-
sięcznego wynagrodzenia, to przyznanie mu odprawy odpowiadającej różnicy mię-
dzy sześciomiesięcznym a trzymiesięcznym wynagrodzeniem stanowi uzupełnienie
tylko odprawy poprzedniej ze względu na spełnienie warunku wymaganego dla
otrzymania odprawy w wyższej wysokości. Takie rozwiązanie nie byłoby sprzeczne z
jednorazowym charakterem świadczenia oraz uwzględniałoby - jak się wydaje - inte-
resy obu stron (pracownika i zakładu pracy)”. Zatem to nie literalne brzmienie przepi-
sów, ale próba pogodzenia interesów obu stron stosunku pracy skłoniła Sąd Najwyż-
szy do skonstruowania pojęcia uzupełniającej odprawy emerytalnej. Przy czym pre-
zentując swoje stanowisko w tej kwestii Sąd Najwyższy użył trybu warunkowego,
uzasadniając tezę o nienaruszeniu w ten sposób zasady jednorazowości przedmio-
towego świadczenia.
Koncepcja uzupełniającej odprawy rentowej lub emerytalnej opiera się na za-
łożeniu, że świadczenie to przysługuje pracownikowi tylko jeden raz, jednakże na
ostateczną wysokość odprawy składają się kolejne cząstkowe świadczenia przyzna-
12
wane w miarę wypracowywania przez pracownika stażu uprawniającego do odprawy
w wyższej wysokości. Mielibyśmy zatem do czynienia z przechodzeniem na emerytu-
rę lub rentę jako pewnym procesem o charakterze ciągłym. Rzecz w tym, że owe
uzupełniające odprawy wypłacane są w przypadku zakończenia kolejnego stosunku
pracy w związku z ponownym przejściem pracownika na emeryturę lub rentę, a nie
samego tylko osiągnięcia dalszego stażu zatrudnienia . Taka jednak sytuacja (czyli
nabycie prawa do kolejnego świadczenia emerytalnego lub rentowego i rozwiązanie
w związku z tym stosunku pracy) jest nowym zdarzeniem, wypełniającym hipotezę
normy art. 92¹ § 1 k.p. i gdyby nie istniał przepis § 2 tego artykułu, pracownik uzy-
skałby prawo do następnej odprawy w pełnej wysokości. Właśnie takiemu skutkowi
opisanego stanu faktycznego ma zapobiec ten ostatni przepis. Skoro zatem art. 92¹ §
2 k. p. stanowi, iż w zaistniałej sytuacji pracownik nie nabywa ponownie prawa do
odprawy, to nie nabywa go w ogóle, tak w pełnej wysokości jak i w jej uzupełniającej
postaci.
Godzi się nadmienić, że koncepcja uzupełniającej odprawy rentowej lub eme-
rytalnej była wprawdzie wzmiankowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego z ostat-
nich lat (wyrok z dnia 17 lutego 2005 r., II PK 235/04, OSNP 2005 nr 18, poz. 286),
jednak nie analizowano jej w świetle aktualnie obowiązujących unormowań prawnych
regulujących zasady nabywania prawa i ustalania wysokości tego świadczenia. Nie
uzasadniają też tezy o podzielaniu przez Sąd Najwyższy powyższej konstrukcji wy-
roki z dnia 6 marca 2006 r., II PK 215/05 (OSNP 2007 nr 5-6, poz. 65) oraz z dnia 5
czerwca 2007 r., I PK 58/07 (OSP 2008 nr 11, poz. 117). Pierwszy z nich dotyczył
bowiem prawa do odprawy emerytalnej unormowanej w ustawie z dnia 18 grudnia
1998 r. o służbie cywilnej (Dz.U. z 1999 r. Nr 49, poz. 483 ze zm.) i nie może być
powoływany przy okazji interpretacji art. 92¹ k.p. oraz postanowień układów zbioro-
wych pracy i regulaminów wynagradzania, a to z uwagi na daleko idącą odmienność
regulacji prawa do spornego świadczenia we wspomnianej pragmatyce służbowej, co
zresztą podkreślono w uzasadnieniu wskazanego orzeczenia. Z kolei w drugim z po-
wołanych wyroków nie wykluczono co prawda możliwości nabycia przez pracownika
prawa do odprawy z tytułu ustania stosunku pracy w związku z przejściem na eme-
ryturę w sytuacji, gdy wcześniej otrzymał on odprawę z racji czasowego ustania sto-
sunku pracy w związku z przejściem na rentę chorobową, jednakże powodem takie-
go rozstrzygnięcia było uznanie przez Sąd Najwyższy, że okresowa renta chorobowa
nie jest pojęciem tożsamym z rentą inwalidzką czy rentą z tytułu niezdolności do
13
pracy, zatem odprawa przyznana z racji rozwiązania stosunku pracy i przejścia na
rentę chorobową nie jest odprawą rentową w rozumieniu art. 92¹ § 1 k.p., a jej pobra-
nie nie wyczerpuje hipotezy normy § 2 tego artykułu. Przytoczone orzeczenia nie są
zatem miarodajne dla oceny aktualności omawianej konstrukcji uzupełniającej od-
prawy emerytalnej lub rentowej.
Mając powyższe okoliczności na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 390
k.p.c. rozstrzygnął jak w sentencji przekazane zagadnienie prawne.
========================================