Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 321/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa L. N.
przeciwko Gminie W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 kwietnia 2010 r.,
skarg kasacyjnych powoda i strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
[…]
z dnia 6 maja 2009 r.,
odrzuca obie skargi kasacyjne w części dotyczącej
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania;
oddala obie skargi kasacyjne w pozostałej części;
znosi wzajemnie między stronami koszty postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
L. N., prowadzący działalność gospodarczą w zakresie budownictwa, wniósł
o zasądzenie na jego rzecz od Gminy W. kwoty 160.000 zł jako zapłaty
podwójnego wadium. Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 lutego 2009 r. uchylił
uprzednio wydany wyrok zaoczny i uwzględnił powództwo do kwoty 80.000 zł z
odsetkami ustawowymi od dnia 26 maja 2008 r., w pozostałej części powództwo
oddalił i orzekł o kosztach procesu. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 maja 2009 r.
zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w części orzekającej o kosztach procesu i
dalej idącą apelacją pozwanej oraz apelację powoda w całości oddalił oraz
wzajemnie zniósł między stronami koszty postępowania apelacyjnego.
Rozstrzygnięcie sprawy zapadło na podstawie następujących ustaleń.
Pozwana, w trybie przepisów o zamówieniach publicznych, w dniu 27 grudnia
2006 r. ogłosiła przetarg nieograniczony na realizację przebudowy budynku
Szpitala im. [...] w W. W tym czasie pozwana nie dysponowała jednakże
pozwoleniem na budowę, gdyż decyzja Prezydenta Miasta W. zawierająca takie
zezwolenie została uchylona decyzją Wojewody […] z dnia 20 grudnia 2005 r. (W
toku dalszego postępowania administracyjnego pozwana w dniu 8 marca 2007 r.
cofnęła wniosek o wydanie pozwolenia na budowę i postępowanie w tym
przedmiocie zostało umorzone). Do przetargu przystąpił powód i zgodnie ze
specyfikacją istotnych warunków zamówienia wniósł wadium w formie gwarancji
ubezpieczeniowej na sumę 80.000 zł. Oferta powoda została wybrana jako
najkorzystniejsza i pozwana zaprosiła powoda do zawarcia umowy dotyczącej
realizacji zamówienia, a następnie zwróciła się do powoda o wyrażenie zgody na
przedłużenie terminu związania ofertą do dnia 23 kwietnia 2007 r., na co powód
wyraził zgodę i uzyskał przedłużenie gwarancji ubezpieczeniowej do dnia 25
kwietnia 2007 r. Pismem z dnia 25 kwietnia 2007 r. pozwana poinformowała
powoda, że z uwagi na uchylenie decyzji o pozwoleniu na budowę oraz upływ
czasu związania ofertą nie może dojść do zawarcia umowy i w dniu 8 maja 2005 r.
zwróciła powodowi dokument gwarancji ubezpieczeniowej.
W tym stanie rzeczy Sądy rozpoznające sprawę uznały, że niezawarcie
umowy przez strony nastąpiło z przyczyny leżącej po stronie pozwanej. Przyczyną
3
tą był bowiem brak pozwolenia na budowę, obowiązek wyjednania którego
spoczywał na pozwanej. Działanie pozwanej kwalifikuje się jako uchylenie się
od zawarcia umowy. Na podstawie art. 704
§ 2 k.c., mającego w postępowaniu
o udzielenie zamówienia publicznego zastosowanie w związku z art. 14 ustawy
z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (obecnie tekst jedn.:
Dz.U. z 2007 r., Nr 223, poz. 1655 ze zm.; dalej – „Prawo zamówień publicznych”
lub „p.z.p.”), pozwana jest zatem zobowiązana do zapłacenia powodowi
podwójnego wadium. Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji,
który odwołał się do konstrukcji zadatku i przyjął, że zwrot podwójnego wadium
stanowi zryczałtowaną formę odszkodowania. Uznał, że w sytuacji, gdy wadium
miało formę gwarancji ubezpieczeniowej, „połowa należnej kwoty stanowi zwrot
tego, co strona świadczyła, a dopiero druga połowa – swoiste odszkodowanie”
i że „zapłata podwójnego wadium, w sytuacji gdy z majątku powoda nie ubyła kwota
80.000 zł, spowodowałaby przysporzenie większe, niż w sytuacji zapłaty wadium
w formie pieniężnej, co zróżnicowałoby sytuacje uczestników przetargu”.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargi kasacyjne wniosły obie strony.
Powód wyrok ten zaskarżył w części oddalającej jego apelację, zmieniającej
wyrok Sądu pierwszej instancji w części orzekającej o kosztach procesu
i orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego. Skargę kasacyjną oparł
na podstawie naruszenia prawa materialnego – art. 704
§ 2 k.c. i art. 46 ust. 1 pkt 1
w zw. z art. 14 p.z.p. oraz na podstawie naruszenia przepisu postępowania art. 348
k.p.c. Wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części
i zasądzenie na jego rzecz od pozwanego kwoty 80.000 zł z odsetkami ustawowymi
od dnia 26 maja 2007 r. i kosztami postępowania za obie instancje, ewentualnie
o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania i w obu wypadkach – o zasądzenie
na jego rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej jej
apelację, zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji w części orzekającej
o kosztach procesu i orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego. Podstawą
jej skargi kasacyjnej jest naruszenie prawa materialnego – art. 704
§ 2 k.c. w zw.
z art. 14 p.z.p. Pozwana wniosła o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
4
w zaskarżonej części i jego zmianę przez oddalenie powództwa oraz zasądzenie
na jej rzecz kosztów postępowania za obie instancje, ewentualnie o uchylenie
wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania i w obu wypadkach – o zasądzenie na jej rzecz
kosztów postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwanej powód wniósł – w razie
przyjęcia tej skargi do rozpoznania – o jej oddalenie i zasądzenie na jego rzecz
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Skarga kasacyjna nie przysługuje od postanowienia o kosztach procesu
zawartego w wyroku sądu drugiej instancji. Postanowienie takie zawarte
w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie może zostać uchylone lub
zmienione na skutek skargi kasacyjnej wniesionej od tego orzeczenia tylko
wówczas, gdy skarga kasacyjna zostanie uwzględniona poprzez jego uchylenie
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1998 r., I CKN 454/97,
LEX nr 50537, z dnia 10 listopada 1998 r., II CKN 740/98, niepubl., z dnia
16 czerwca 2004 r., I CZ 52/04, niepubl.). Skargi kasacyjne wniesione przez strony
w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach procesu zawarte w zaskarżonym
wyroku należało zatem odrzucić (art. 3986
§ 3 k.p.c.).
II. Uznanie przez Sąd Apelacyjny działania pozwanej jako uchylenie się
od zawarcia umowy w sprawie zamówienia publicznego nie jest kwestionowane
przez skarżących. Ze względu na zarzuty stanowiące podstawę skargi kasacyjnej
pozwanej pierwszą kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest to, czy Prawo
zamówień publicznych wyczerpująco reguluje problematykę dotyczącą wadium,
czy też do wadium w postępowaniu dotyczącym zamówienia publicznego ma
zastosowanie art. 704
§ 2 zd. trzecie k.c.
Mimo jego zmian Prawo zamówień publicznych w brzmieniu obowiązującym
obecnie, jak i w brzmieniu obowiązującym w czasie, gdy pozwana zawiadomiła
powoda o odstąpieniu od zawarcia z nim umowy (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r.
Nr 164, poz. 1163 ze zm.), stanowi i stanowiło w art. 45, kiedy zamawiający ma
obowiązek, a kiedy tylko może żądać od wykonawcy, wniesienia wadium i określa
jego formy (m.in. w pieniądzu i w gwarancjach ubezpieczeniowych) oraz zasady
5
wnoszenia. W rozbudowanym art. 46 wymienia przypadki, kiedy zamawiający
zwraca wadium i kiedy wadium zatrzymuje. W ust. 5 tego artykułu stanowi,
że zamawiający zatrzymuje wadium wraz odsetkami, jeżeli wykonawca, którego
oferta została wybrana, m.in. odmówił podpisania umowy w sprawie zamówienia
publicznego na warunkach określonych w ofercie (pkt 1) i gdy zawarcie umowy
w sprawie zamówienia publicznego stało się niemożliwe z przyczyn leżących
po stronie wykonawcy (pkt 3). Zwraca uwagę, że zwrot wadium obejmuje
przypadki, kiedy z przyczyn obiektywnych lub leżących po stronie wykonawcy
nie może dojść do zawarcia umowy w sprawie zamówienia publicznego. W art. 46
brak jest natomiast uregulowania sytuacji analogicznych do dotyczących
wykonawcy (ust. 5 pkt 1 i 3), ale odnoszących się do zamawiającego, gdy odmówił
on podpisania umowy w sprawie zamówienia publicznego z wykonawcą, którego
oferta została wybrana i gdy zawarcie umowy stało się niemożliwe z przyczyn
leżących po stronie zamawiającego. Okoliczność ta zwraca uwagę i dlatego,
że w art. 704
k.c., który jest przepisem regulującym w sposób modelowy instytucję
wadium, w § 2 zd. trzecie przewidziano – wyważając interesy organizatora aukcji
lub przetargu i ich uczestnika – uprawnienie uczestnika, którego oferta została
wybrana, do żądania od organizatora uchylającego się od zawarcia umowy zapłaty
podwójnego wadium albo naprawienia szkody. Nie ma podstaw do uznania,
że charakter i specyfika zamówień publicznych powodują, iż w postępowaniu ich
dotyczącym nie znajduje zastosowania taka sama zasada. Unormowanie art. 46
p.z.p. należy zatem uznać za niepełne, co powoduje potrzebę przyjęcia,
że do wadium w postępowaniu dotyczącym zamówień publicznych ma
zastosowanie art. 704
§ 2 zd. trzecie k.c. Podstawę tego zabiegu stanowi art. 14
p.z.p. Pozwala nań szeroka formuła tego przepisu, stanowiącego, że „do czynności
podejmowanych przez zamawiającego i wykonawców w postępowaniu o udzielenie
zamówienia publicznego” stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli przepisy
Prawa zamówień publicznych nie stanowią inaczej. Przez czynności, o których
mowa w art. 14 p.z.p., należy bowiem rozumieć wszelkie czynności faktyczne
i prawne podejmowane przez zamawiającego i wykonawców w postępowaniu
o udzielenie zamówienia publicznego, w tym dotyczące wniesienia oraz zwrotu
wadium.
6
Drugą kwestią, podlegającą rozstrzygnięciu ze względu na zarzuty
stanowiące podstawę obu rozpoznawanych skarg kasacyjnych, jest kwestia
związana z wykładnią art. 704
§ 2 zd. trzecie k.c., sprowadzająca się do odpowiedzi
na pytanie, w czym wyraża się obowiązek organizatora aukcji albo przetargu
(zamawiającego) zaspokojenia roszczenia uczestnika aukcji lub przetargu
(wykonawcy) o zapłatę podwójnego wadium, gdy zostało ono wniesione
nie w pieniądzu, lecz w formie gwarancji ubezpieczeniowej.
Z art. 704
§ 1 k.c. wynika, że zawiera on definicję wadium i że definicja ta
obejmuje tak wadium w pieniądzu, jako wpłatę określonej sumy, jak i wadium
w formie ustanowienia odpowiedniego zabezpieczenia jej zapłaty. Gwarancja
ubezpieczeniowa jest niewątpliwie tą drugą formą wadium. Nie ma wątpliwości, jak
należy rozumieć zdanie pierwsze i drugie § 2 art. 704
k.c. Użyte w zdaniu trzecim
tego paragrafu sformułowanie „może żądać zapłaty podwójnego wadium”, jako
zawierające słowo „zapłaty” sugeruje, że przepis ten w tej części (pomijając część,
w której mowa jest o naprawieniu szkody) dotyczy tylko wadium wniesionego
w pieniądzu. Jednakże takie rozumienie omawianego przepisu jest nie do przyjęcia.
Po pierwsze, oznaczałoby, że użycie w nim pojęcia „wadium” obejmuje, wbrew
ustawowej definicji tego pojęcia zawartej w § 1 art. 704
k.c., tylko jedną jego formę,
mianowicie formę pieniężną. Po drugie, wyłączałoby spod działania tego przepisu
uczestnika aukcji albo przetargu, który jako wadium ustanowił odpowiednie
zabezpieczenie, co świadczyłoby o postawieniu go w sytuacji gorszej
niż uczestnika aukcji albo przetargu, który wniósł wadium w pieniądzu. Mógłby on
bowiem żądać tylko naprawienia szkody, podczas gdy uczestnik aukcji
albo przetargu, który wniósł wadium w pieniądzu, miałby prawo wyboru pomiędzy
żądaniem zapłaty podwójnego wadium i żądaniem naprawienia szkody. Należy
przy tym zwrócić uwagę, że pierwsze z tych żądań nie wymaga udowodnienia jego
wysokości, gdyż wynika ona z przepisu ustawy, podczas gdy dla skutecznego
zgłoszenia żądania naprawienia szkody konieczne jest udowodnienie tak faktu
poniesienia szkody i jej wysokości. Nie można też podzielić poglądu pozwanej, że
w razie wypełnienia hipotezy zdania trzeciego § 2 art. 704
k.c. uczestnikowi aukcji
albo przetargu, który wniósł wadium w pieniądzu, przysługuje tylko uprawnienie do
żądania zapłaty podwójnego wadium, a uczestnikowi aukcji albo przetargu, który
7
ustanowił wadium w formie odpowiedniego zabezpieczenia, przysługuje jedynie
żądanie naprawienia szkody. Wprawdzie, w odróżnieniu od innych przepisów
przyznających uprawnionemu prawo wyboru żądania (zob. np. art. 363 § 1, 367 §
2, art. 491 § 2, art. 493 § 1 art. 676 k.c.) w omawianym przepisie, brak jest
sformułowania wyraźnie określającego to prawo, istota zawartego w nim
uregulowania sprzeciwia się takiej jego wykładni – na co wskazano już wyżej –
która prowadziłaby do zróżnicowania sytuacji uczestnika aukcji albo przetargu, w
zależności od tego, czy wniósł wadium w pieniądzu, czy ustanowił wadium w formie
odpowiedniego zabezpieczenia, powodującego rażąco nierówne ich traktowanie.
„Zapłata podwójnego wadium” wniesionego w pieniądzu oznacza,
że uczestnikowi aukcji albo przetargu zostaje zwrócona suma wpłacona
przez niego jako wadium, a ponadto otrzymuje on przewidzianą przez ustawę
rekompensatę (zryczałtowane odszkodowanie) za niedojście do zawarcia umowy
z przyczyny leżącej po stronie organizatora aukcji lub przetargu (bez względu
na poniesienie szkody) w wysokości sumy wpłaconego przez niego wadium.
Jeżeli wadium stanowi zabezpieczenie, np. w formie gwarancji ubezpieczeniowej,
jako zapłata podwójnego wadium nie wchodzi w grę zwrot żadnej wpłaconej sumy,
bo uczestnik aukcji albo przetargu takiej nie wpłacił. W takim wypadku ustanowione
zabezpieczenie wygasa (art. 704
§ 2 zd. drugie k.c.). Jednakże wówczas
uczestnikowi aukcji albo przetargu należy się również rekompensata
(zryczałtowane odszkodowanie) za niedojście do zawarcia umowy z przyczyny
leżącej po stronie organizatora aukcji lub przetargu. Rekompensata ta także
powinna odpowiadać wartości wniesionego przez niego wadium, a zatem wartości
ustanowionego zabezpieczenia, którą np. przy gwarancji ubezpieczeniowej stanowi
suma na którą opiewa gwarancja. Dodatkowo za stanowiskiem tym przemawia i to,
że do otrzymania rekompensaty w takiej też wysokości uprawniony byłby
organizator aukcji albo przetargu, gdyby mimo wyboru jego oferty od zawarcia
umowy uchylił się uczestnik aukcji albo przetargu. Organizator aukcji albo przetargu
mógłby bowiem dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia (art. 704
§ 2
8
zd. pierwsze in fine k.c.), a więc np. w wypadku zabezpieczenia w formie gwarancji
ubezpieczeniowej mógłby dochodzić zaspokojenia do wysokości sumy objętej
gwarancją. Przyjęcie, tak jak chce powód, że jeżeli wadium zostało wniesione
w formie gwarancji ubezpieczeniowej, obowiązek zapłaty podwójnego wadium
(art. 704
§ 2 zd. trzecie k.c.) obejmuje obowiązek zapłaty podwójnej sumy, na którą
opiewa gwarancja, oznaczałoby, iż uczestnik aukcji albo przetargu otrzymałby, jako
zapłatę podwójnego wadium sumę podwojoną w stosunku do tej, jaką otrzymałby –
przy uwzględnieniu różnicy pomiędzy podstawami ustalenia tych sum – znajdujący
się w takiej samej sytuacji uczestnik aukcji albo przetargu, który wniósł wadium
w pieniądzu.
Powyższe rozważania prowadzą do stwierdzenia, że zaskarżony wyrok
w części rozstrzygającej sprawę merytorycznie zapadł bez naruszenia przepisów
prawa, którego naruszenie stanowi podstawę rozpoznawanych skarg kasacyjnych
dotyczących tej części wyroku. W tym zakresie obie skargi kasacyjne, jako
niemające uzasadnionych podstaw, należało oddalić (art. 39814
k.p.c.).
III. Orzekając o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 1
zd. pierwsze k.p.c.), Sąd Najwyższy wziął pod uwagę wynik tego postępowania
i wysokość kosztów poniesionych w nim przez strony, co doprowadziło – stosownie
do art. 100 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 39821
k.p.c. – do wzajemnego
zniesienia między stronami tych kosztów.
/tp/
db