Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 maja 2010 r.
II PK 344/09
Zakładowa organizacja związku zawodowego nie ma zdolności sądowej i
procesowej w postępowaniu wytoczonym na rzecz pracownika, jeżeli nie speł-
nia warunku posiadania określonej liczby członków (art. 462 w związku z art. 61
k.p.c. oraz art. 251
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 maja
2010 r. sprawy z powództwa Aleksandra P. przeciwko Politechnice W. w W. z udzia-
łem uczestnika postępowania Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowe-
go w W. o przywrócenie do pracy, na skutek skargi kasacyjnej uczestnika postępo-
wania od wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 15 stycznia 2009 r. [...]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt IV i sprawę w tym zakresie przekazał
Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania,
2. o d d a l i ł skargę kasacyjną w pozostałej części.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy dla Wrocławia - Śródmieścia - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2006 r. zasądził od Politechniki
W. w W. na rzecz Aleksandra P. kwotę 4.773,60 zł z ustawowymi odsetkami tytułem
odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę, oddalając
powództwo o przywrócenie do pracy.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód był zatrudniony u strony pozwanej
ostatnio na stanowisku specjalisty (laboranta) w Instytucie [...] w pełnym wymiarze
czasu pracy na podstawie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony. W dniu 29
października 2003 r. Rada Naukowa podjęła uchwałę, zgodnie z którą ograniczono z
2
dniem 15 lutego 2004 r. funkcje Laboratorium Centralnego do funkcji dydaktycznych.
Jednocześnie zapadła decyzja o likwidacji trzech stanowisk laborantów z dniem 29
lutego 2004 r., skutkiem czego nastąpiło wypowiedzenie powodowi umowy o pracę w
dniu 19 listopada 2003 r. Na stanowisko zajmowane przez powoda nikt nie został
zatrudniony, a jego obowiązki przejęli pracownicy naukowi i dydaktyczni prowadzący
zajęcia oraz administratorzy.
Według ustaleń Sądu Rejonowego Aleksander P. pełnił funkcję przewodniczą-
cego Komisji Rewizyjnej Zakładowej Organizacji Związkowej NSZZ „Solidarność 80”
przy Politechnice W. do 2000 r., a następnie do końca grudnia 2002 r. - skarbnika tej
organizacji. Od końca grudnia 2002 r. był natomiast wiceprzewodniczącym Zakła-
dowej Organizacji Związkowej Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowe-
go przy Politechnice W. Strona pozwana nie zwróciła się do tej zakładowej organiza-
cji związkowej o zajęcie stanowiska w przedmiocie rozwiązania stosunku pracy z
powodem, nie zawiadomiła jej również o zamiarze wypowiedzenia mu umowy o
pracę, pomimo że w dniu 13 stycznia 2003 r. została poinformowana o utworzeniu
organizacji zakładowej i składzie jej zarządu, otrzymała także statut organizacji
związkowej.
Sąd pierwszej instancji uznał, że pozwana naruszyła art. 32 ust. 1 ustawy z
dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79,
poz. 854 ze zm.), ignorując fakt, iż powód był członkiem zarządu Zakładowej Organi-
zacji Związkowej Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego oraz to, że
w chwili składania mu oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowy o pracę podlegał
ochronie w związku z pełnieniem do dnia 30 grudnia 2002 r. funkcji skarbnika w za-
rządzie Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność 80”, wobec czego wypowiedzenie
było niezgodne z prawem w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. Roszczenie powoda Sąd
pierwszej instancji uznał więc za usprawiedliwione co do zasady, ale z uwagi na li-
kwidację jego stanowiska pracy skorzystał z możliwości przewidzianej przez art. 45 §
2 k.p. i nie uwzględnił żądania przywrócenia do pracy, zasądzając na rzecz Aleksan-
dra P. odszkodowanie w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia.
Apelacje od wyroku Sądu Rejonowego złożyli: Ogólnopolski Akademicki Zwią-
zek Zawodowy - Organizacja Zakładowa przy Politechnice W. oraz strona pozwana.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 26 kwietnia 2007 r. uwzględnił apelację związku zawodowego, zmienia-
jąc zaskarżony wyrok poprzez przywrócenie powoda do pracy w Politechnice W. na
3
poprzednich warunkach i oddalił apelację strony pozwanej. Sąd drugiej instancji
wskazał, że powód objęty był szczególną ochroną przed rozwiązaniem stosunku
pracy w związku z pełnieniem funkcji skarbnika w zarządzie Komisji Zakładowej
NSZZ „Solidarność 80”. Stosownie bowiem do art. 32 ust. 1 ustawy o związkach za-
wodowych pracodawca nie może bez zgody zarządu zakładowej organizacji związ-
kowej wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą
zarządu jego członkiem. Skoro zaś pozwana o taką zgodę do komisji zakładowej w
ogóle się nie zwracała, to naruszyła przepisy o wypowiadaniu umów o pracę w ro-
zumieniu art. 45 § 1 k.p., czego konsekwencją była możliwość domagania się przez
powoda, według jego wyboru, przywrócenia do pracy albo odszkodowania. Aleksan-
der P. wnosił o przywrócenie go do pracy i takie roszczenie, w ocenie Sądu drugiej
instancji, powinno być uwzględnione, albowiem nie było podstaw do stwierdzenia, iż
nie było takiej możliwości z uwagi na likwidację jego stanowiska pracy, czym uza-
sadnił swoje stanowisko Sąd pierwszej instancji, korzystając z uprawnienia przewi-
dzianego w art. 45 § 2 k.p. Zdaniem Sądu Okręgowego, okoliczności faktyczne
sprawy przemawiają za dokonaniem przez pozwaną co najwyżej reorganizacji pracy
Centralnego Laboratorium, które jednak w dalszym ciągu funkcjonuje, wobec czego
powód może być w nim zatrudniony. Sąd wskazał również na przepis art. 45 § 3 k.p.,
zgodnie z którym sąd nie może zasądzić odszkodowania zamiast żądanego przy-
wrócenia do pracy, jeżeli wypowiedzenie dotyczy, między innymi, pracowników pod-
legających z mocy przepisów szczególnych ochronie przed wypowiedzeniem lub
rozwiązaniem umowy o pracę. Zakaz ten nie obowiązuje tylko wówczas, gdy przy-
wrócenie do pracy jest niemożliwe z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pra-
codawcy, który to jednak przypadek w przedmiotowej sprawie nie zachodzi. Mając to
na uwadze, Sąd Okręgowy uwzględnił apelację związku zawodowego.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji wywiodła pozwana Poli-
technika W. w W., opierając ją na podstawie naruszenia prawa materialnego - przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 251
i art. 32 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych, a także art. 45 § 3 k.p. oraz na podstawie naru-
szenia prawa procesowego, które mogło mieć wpływ na wynik postępowania, tj. art.
199 § 1 pkt 3 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c. i art. 462 w związku z art.
61 k.p.c. Wskazując takie zarzuty, skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu Okrę-
gowego w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu
skargi kasacyjnej podniesiono, między innymi, że istnienie zakładowej organizacji
4
związkowej o nazwie Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność 80” przy Politechnice
W., co Sąd Okręgowy uznał za pewnik, zawsze budziło wątpliwości, czego wyrazem
jest choćby stanowisko Sądu Najwyższego (postanowienie z dnia 14 grudnia 2004 r.,
III AO 25/03), który na podstawie informacji Zarządu D. Regionu NSZZ „Solidarność
80” uznał, że wskazana Komisja Zakładowa nie ma podmiotowości prawnej. Pozwa-
na dysponowała zaś podobnymi informacjami co do bytu prawnego organizacji za-
kładowej, wobec czego nie można jej zarzucić braku staranności przy podejmowaniu
czynności związanych z koniecznością wypowiedzenia powodowi umowy o pracę, a
tym samym naruszenia art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych. Skarżąca
wskazała także, iż w toku postępowania wielokrotnie podnosiła zarzut braku pod-
miotowości prawnej po stronie Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodo-
wego - Zakładowej Organizacji Związkowej przy Politechnice W., który nie doczekał
się rozpoznania przez Sądy, pomimo że organizacja ta była traktowana jako uczest-
nik postępowania, wniosła pozew na rzecz powoda i apelację od wyroku Sądu Rejo-
nowego. W ocenie pozwanej, ta zakładowa organizacja związkowa nigdy zaś nie
spełniała wymagania z art. 251
ustawy o związkach zawodowych, wobec czego nie
mogła korzystać z uprawnień, jakie daje art. 462 k.p.c.
Wyrokiem z dnia 9 maja 2008 r. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i
przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. W uzasadnie-
niu Sąd Najwyższy przywołał uchwałę z dnia 5 lipca 2002 r., III PZP 13/02 (OSNP
2003 nr 7, poz. 167) i stwierdził, że legitymacja procesowa do wszczęcia na rzecz
pracownika postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy przysługuje na pod-
stawie art. 462 w związku art. 61 k.p.c. tylko zakładowej organizacji związkowej re-
prezentującej pracownika, a więc będącego jej członkiem lub wybranej przez niego
do obrony praw pracowniczych. Wskazując na przepis art. 251
ust. 1 pkt 1 ustawy o
związkach zawodowych Sąd Najwyższy zauważył, że uprawnienia zakładowej orga-
nizacji związkowej przysługują organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków
będących pracownikami lub osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy o
pracę nakładczą u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji, pracodawca nie
ma, wynikającego z art. 30 ust. 21
ustawy o związkach zawodowych, obowiązku
współdziałania z organizacją liczącą mniej niż dziesięciu członków, gdyż nie repre-
zentuje ona jej członków w rozumieniu art. 38 k.p., a członkowie zarządu tej organi-
zacji nie korzystają z ochrony przewidzianej w art. 32 ust. 1 ustawy o związkach
zawodowych. Organizacja związkowa zrzeszająca mniejszą liczbę członków niż
5
przewidziana w omawianym przepisie nie ma zatem również legitymacji czynnej do
wytoczenia powództwa na rzecz pracownika na podstawie art. 462 k.p.c. w związku z
art. 61 k.p.c., nie może brać udziału w tym postępowaniu, a tym samym złożyć ape-
lacji od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Ponadto Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w toku postępowania w sprawie,
jak również w apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji pozwana podnosiła, że w
dniu 29 maja 2002 r. Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność 80” przy Politechnice
W. została wykreślona z rejestru Zarządu Regionu, wobec czego ewentualna roczna
ochrona związkowa z tytułu pełnienia przez powoda funkcji skarbnika w organizacji
zakładowej w momencie wręczania mu wypowiedzenia (19 listopada 2003 r.) wyga-
sła. Sąd Okręgowy nie poczynił żadnych ustaleń w tym zakresie ani nie zajął żadne-
go stanowiska co do zarzutu apelacyjnego w tym przedmiocie, wobec czego zasadny
jest zarzut skarżącego odnośnie do naruszenia art. 378 § 1 k.p.c., jak i art. 32 ust. 1
ustawy o związkach zawodowych, bowiem przepis ten został zastosowany do niedo-
statecznie wyjaśnionego stanu faktycznego co do bytu prawnego tej organizacji
związkowej, w której udział powoda w zarządzie został uznany za okoliczność uza-
sadniającą szczególną jego ochronę przed rozwiązaniem stosunku pracy. W konse-
kwencji doszło także do naruszenia art. 45 § 3 k.p., bowiem powód został uznany za
pracownika objętego hipotezą tego przepisu, pomimo braku ustaleń faktycznych da-
jących podstawę do takiej konkluzji.
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 15 stycznia 2009 r. odrzucił pozew
związku zawodowego oraz jego apelację i zmienił zaskarżony wyrok, poprzez odda-
lenie powództwa, a także orzekł o zwrocie przez powoda na rzecz pozwanej kwoty
48.889,42 zł. W uzasadnieniu Sąd wskazał, że zgromadzony w sprawie materiał do-
wodowy wskazuje, iż Ogólnopolski Akademicki Związek Zawodowy - Organizacja
Zakładowa przy Politechnice W. w W. nie spełniała ani w dniu wytoczenia powódz-
twa (3 grudnia 2003 r.), ani w dniu złożenia apelacji od wyroku Sądu Rejonowego dla
Wrocławia - Śródmieścia - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 kwiet-
nia 2006 r. (24 lipca 2006 r.) wymaganego przepisem art. 251
ust. 1 pkt 1 ustawy o
związkach zawodowych minimum dziesięciu zrzeszonych członków. Z tego względu
Sąd uznał, że strona pozwana nie była obowiązana do współdziałania z tym związ-
kiem w indywidualnych sprawach ze stosunku pracy, w których przepisy prawa pracy
zobowiązują pracodawcę do współdziałania z zakładową organizacją związkową,
6
stosownie do treści przepisu art. 30 ust. 21
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związ-
kach zawodowych, jak również do konsultacji zamiaru rozwiązania umowy o pracę,
stosownie do art. 38 k.p.
Sąd Okręgowy podkreślił, że ochrona trwałości stosunku pracy powoda zwią-
zana z posiadaniem przez niego statusu członka zarządu zakładowej organizacji
związkowej mogła istnieć tylko wówczas, gdy dana jednostka organizacyjna związku
zawodowego istniała. Tymczasem, jak wynika z ustaleń faktycznych, uchwałą [...] z
dnia 29 maja 2002 r. D. Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność 80” wykreślił z rejestru
struktur organizacji zakładowych Komisję Zakładową przy Politechnice W. za nie-
przestrzeganie Statutu NSZZ „Solidarność 80”. Wprawdzie uchwałą [...] z dnia 27
sierpnia 2003 r. Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność 80” do Rejestru Ko-
misji Krajowej pod nr 1 wpisana została Organizacja Zakładowa NSZZ „Solidarność
80” przy Politechnice W. w W., jednak organizacja ta nie wykonała w stosunku do
pracodawcy obowiązku określonego przepisem art. 251
ustawy o związkach zawo-
dowych ani nie udzieliła pracodawcy koniecznej informacji w trybie przepisu art. 30
ust. 21
powołanej ustawy, mimo skierowania do niej w tym przedmiocie przez stronę
pozwaną pisma z dnia 1 października 2003 r. Tym samym, wbrew stanowisku Sądu
pierwszej instancji, brak było podstaw do uznania, iż rozwiązując z powodem umowę
o pracę, pozwana naruszyła obowiązujące w tym zakresie przepisy dotyczące
szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy działacza związku zawodowego, w
tym zwłaszcza przepis art. 32 ustawy o związkach zawodowych. Jednocześnie wo-
bec faktu, iż dokonane powodowi wypowiedzenie było zgodne pod względem for-
malnym w pozostałym zakresie (złożone zostało powodowi na piśmie z oznacze-
niem, w sposób należycie sprecyzowany, przyczyny rozwiązania umowy oraz uza-
sadnione merytorycznie), wskazana przyczyna była rzeczywista, Sąd Okręgowy
uznał, iż powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie, zaś zarzuty skarżącej były w
pełni uzasadnione.
Ogólnopolski Akademicki Związek Zawodowy w Warszawie zaskarżył ten wy-
rok skargą kasacyjną w części dotyczącej odrzucenia pozwu, oddalenia powództwa i
zasądzenia zwrotu przez powoda na rzecz pozwanej kwoty w wysokości 48.889,42
zł, wnosząc o jego uchylenie w tym zakresie oraz o uchylenie poprzedzającego go
wyroku Sądu Rejonowego dla Wrocławia - Śródmieścia z dnia 28 kwietnia 2006 r. i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
7
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie prawa materialnego przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: art. 35 k.c., art. 9 i art. 13 pkt 9 ustawy
o związkach zawodowych w związku z § 20 ust. 4 statutu związku zawodowego
NSZZ „Solidarność 80”, art. 32 ust. 1 i art. 251
ustawy o związkach zawodowych, art.
45 § 3 k.p., a także naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na
wynik sprawy: art. 49 k.p.c. w zakresie dotyczącym wyłączenia sędziego B.K. jako
niezdolnej do orzekania z powodu utraty cechy bezstronności i braku obiektywizmu w
wyjaśnieniu i rozstrzyganiu kwestii prawnej istnienia podmiotu pod nazwą „Komisja
Zakładowa „Solidarność 80” przy Politechnice W.”, art. 199 § 1 pkt 3 w związku z art.
64 § 1 i w związku z art. 65 § 1 oraz art. 199 § 2 k.p.c., art. 386 § 2 i 3 k.p.c., art. 233
§ 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c., art. 338 § 1 k.p.c., art.
328 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 379 pkt 4 i pkt 5 k.p.c.
W uzasadnieniu skarżący wskazał, że Sąd drugiej instancji przeprowadzając
rozprawę apelacyjną i po jej zamknięciu postanawiając, że „odrzuca pozew Ogólno-
polskiego Akademickiego Związku Zawodowego w W. Organizacji Zakładowej przy
Politechnice W.” w ogóle nie zawiadomił tak określonej strony o terminie rozprawy, a
mając także wiedzę o przekształceniu wewnętrznych struktur związku zawodowego i
połączeniu od 1 stycznia 2006 r. dwóch organizacji zakładowych i istnieniu ich na-
stępcy prawnego - międzyzakładowej organizacji pracowników szkół wyższych, także
i tego podmiotu - jako strony - nie zawiadomił o terminie rozprawy apelacyjnej. Za-
uważył także, że skład sądu był sprzeczny z przepisem art. 49 k.p.c. ponieważ w
składzie orzekała sędzia B.K. podlegająca wyłączeniu z uwagi na jej niezdolność do
orzekania w sprawie, która wynikała z „wyrobionego już wcześniej u tego sędziego
negatywnego poglądu co do istnienia Komisji Zakładowej NSZZ Solidarność 80 przy
Politechnice W.”. Skarżący, zarzucając naruszenie art. 199 § 1 pkt 3 w związku z art.
64 § 1 i w związku z art. 65 § 1 oraz art. 199 § 2 k.p.c., stwierdził, że jest to związane
z nieznajomością przez Sąd drugiej instancji pojęć, czym jest „zdolność sądowa”
oraz „zdolność procesowa”. Uzasadniając zarzut uchybienia obowiązkowi wszech-
stronnej oceny zebranego materiału oraz respektowania treści prawomocnego wyro-
ku, skarżący wskazał na prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z
dnia 10 marca 2005 r., który był Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu znany z urzędu,
a jego treść, zdaniem skarżącego, bezwzględnie wiązała także ten Sąd. Z treści tego
wiążącego wyroku jasno wynikało ustalenie, że pozwana Politechnika W. została
zobowiązana do przeproszenia za rozpowszechnianie nieprawdziwej informacji o
8
tym, że nie istnieje Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność 80” przy Politechnice W.
W uzasadnieniu zwrócono także uwagę na oczywistą sprzeczność rozstrzygnięcia
zawartego w pkt IV zaskarżonego wyroku orzekającego zwrot kwoty „48.889,42 zł” z
jego uzasadnieniem, w którym stwierdzono, że wyrokowi nadano „rygor natychmia-
stowej wykonalności do wysokości kwoty 1.591,20 zł”. Ponadto skarżący podniósł, że
Sąd drugiej instancji dokonał błędnej interpretacji przepisu art. 338 k.p.c., wskazując
przy tym na okoliczność, iż orzeczenie w tym zakresie nie opiera się na żadnych
normach prawa materialnego (brak materialnoprawnego uzasadnienia wyroku w tym
zakresie narusza także art. 328 § 2 k.p.c.), a także, że Sąd drugiej instancji dokonał
niedopuszczalnej rozszerzającej interpretacji zakresu „spełnionego lub wyegzekwo-
wanego świadczenia, a rozumienie tego pojęcia powinno być ścisłe”. Skarżący pod-
niósł także, że zagadnienie ustania bytu prawnego osoby prawnej powinno być roz-
strzygnięte w niniejszej sprawie na gruncie przepisu art. 35 k.c. i postanowień statutu
związku. Rozwikłanie tego zagadnienia prawnego było obowiązkiem Sądu drugiej
instancji, a jego istotność („byt prawny organizacji związkowej”) została zaakcento-
wana w kasacyjnym wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważeniu podlega najdalej idący zarzut nieważności
postępowania. Zgodnie z art. 379 pkt 4 k.p.c., nieważność postępowania zachodzi,
jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpo-
znaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy. Przepis ten w zdaniu
drugim nawiązuje do art. 48 k.p.c., stosownie do którego sędzia jest wyłączony z
mocy samej ustawy: w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron
w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiąz-
ki, w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krew-
nych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia,
osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, w sprawach, w
których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron,
w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orze-
czenia oraz w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego
lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako proku-
rator. Nie można natomiast utożsamiać z wyłączeniem z mocy ustawy sytuacji obję-
9
tych hipotezą normy art. 49 k.p.c., zgodnie z którym sąd wyłącza sędziego na jego
żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawi-
cielem ustawowym zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywoływać
wątpliwości co do bezstronności sędziego. Użycie w tym przepisie sformułowania
„wyłączony z mocy ustawy” jednoznacznie wskazuje, że nie chodzi o kwestię zwią-
zaną z wyłączeniem sędziego od rozpoznania sprawy na wniosek strony lub żądanie
sędziego. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku wznowienia postępowania na
podstawie art. 401 pkt 1 k.p.c., w myśl którego można żądać wznowienia postępo-
wania z powodu nieważności, jeżeli w składzie sądu uczestniczyła osoba nieupraw-
niona albo jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawo-
mocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia. Na tej podstawie nie
można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności, jeżeli w składzie
sądu orzekał sędzia, który mógł być wyłączony na własne żądanie lub na wniosek
strony - art. 49 k.p.c., ale nie był wyłączony z mocy samej ustawy - art. 48 k.p.c. (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2007 r., I PZ 9/07, OSNP 2008
nr 17-18, poz. 257). W judykaturze, w zakresie tej instytucji (wyłączenia sędziego na
wniosek), wyrażono też pogląd, że jedynie rozpoznanie sprawy z naruszeniem art.
50 § 3 k.p.c. przez sędziego, co do którego następnie zapadło orzeczenie o jego
wyłączeniu lub wniosek o wyłączenie oparty na art. 49 k.p.c. nie został w ogóle roz-
poznany, należy uznać za rozpoznanie sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy
ustawy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 stycznia 2003 r., I Ca
1186/03, OSA 2004 nr 12, poz. 47). Taka zaś sytuacja w niniejszej sprawie nie wy-
stąpiła. Wśród przesłanek wyłączenia sędziego z mocy ustawy wskazanych w art. 48
k.p.c. nie wymienia się „niezdolności do orzekania z powodu utraty cechy bezstron-
ności i braku obiektywizmu w wyjaśnieniu i rozstrzyganiu kwestii prawnej”. Przesłan-
ka taka może być co najwyżej oceniana w kontekście przesłanek wyłączenia sędzie-
go na jego żądanie lub na wniosek strony. Zatem tak sformułowany zarzut skargi
odnośnie do nieważności postępowania nie jest uzasadniony.
Nie ma też żadnych podstaw do uznania zasadności zarzutu naruszenia art.
49 k.p.c. Przepis ten stanowi o zachodzącym, czyli istniejącym, między sędzią a
stroną stosunku osobistym, wiążąc go z wątpliwościami co do bezstronności sędzie-
go. Inaczej rzecz ujmując, hipotezie omawianego przepisu odpowiada taka sytuacja,
w której strona wykaże istnienie między nią a sędzią określonego stosunku emocjo-
nalnego, który mógłby wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Samo
10
przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, zwłaszcza
nieobiektywnie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego. Strona może
zwalczać wadliwe orzeczenia wydawane przez sąd przy pomocy środków odwoław-
czych. Nie może natomiast, poprzez składanie nieuzasadnionego wniosku o wyłą-
czenie sędziego, wpływać na skład sądu rozpoznającego sprawę. Ponadto wyrobio-
ny „negatywny pogląd co do istnienia Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność 80”
przy Politechnice W.”, a więc pogląd co do bytu osoby prawnej, to nic innego niż
ocena prawna (pogląd prawny). Prezentowanie przez sędziego w innych sprawach
określonego poglądu prawnego na tle konkretnych przepisów prawa czy instytucji
prawnych nie stanowi uzasadnienia dla formułowania tezy o stosunku emocjonalnym
tego sędziego do strony, dla której ten pogląd jest niekorzystny.
Przyczyna nieważności postępowania określona przepisem art. 379 pkt 5
k.p.c., wskazuje na sytuację, w której strona została pozbawiona możności obrony
swych praw. Ujęcie tej przyczyny nieważności jest bardzo ogólne; z tego względu
zgłaszany przez stronę zarzut pozbawienia jej możności obrony swych praw wymaga
każdorazowo rozważenia w odniesieniu do okoliczności faktycznych danej sprawy.
Przy analizie, czy doszło do pozbawienia strony możności działania, trzeba najpierw
rozważyć, czy nastąpiło naruszenie przepisów procesowych, następnie zbadać, czy
uchybienie to wpłynęło na możność strony do działania w postępowaniu, wreszcie
ocenić, czy pomimo zaistnienia tych przesłanek strona mogła bronić swych praw w
procesie. Dopiero w razie kumulatywnego spełnienia wszystkich tych warunków
można uznać, że strona została pozbawiona możności działania (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 marca 2008 r., V CSK 488/07, LEX nr 424315). Wedle skar-
żącego, pozbawienie możliwości obrony praw dotyczyć miało Komisji Zakładowej
Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego i wynikało z niezawiadomie-
nia tej Komisji, a także jej następcy prawnego - międzyzakładowej organizacji związ-
kowej pracowników szkół wyższych, która wyłoniła się na skutek przekształcenia
wewnętrznych struktur organizacyjnych związku zawodowego (połączenia się dwóch
organizacji zakładowych od 1 stycznia 2006 r.). Z argumentacji tej wynika, po pierw-
sze, przyznanie, że na dzień 1 stycznia 2006 r. nie istniała już Komisja Zakładowa
Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego i po drugie, że istnieje jej
następca prawny. W konsekwencji, Sąd Apelacyjny nie miał obowiązku zawiadamia-
nia o rozprawie strony (osoby prawnej), która utraciła byt prawny, natomiast teza o
następstwie prawnym nie została w żaden sposób uzasadniona. Sukcesja pod tytu-
11
łem ogólnym wynikać może z ustawy (np. art. 922 § 1 k.c., art. 1053 k.c., art. 494 § 1
k.s.h.) bądź też z umowy. W przypadku zaś związków zawodowych o takiej sukcesji
można by mówić w sytuacji stosownej uchwały podjętej w ramach obowiązującego
statutu (art. 9 ustawy o związkach zawodowych), stwierdzającej sukcesję generalną
między strukturami regionalnymi związku zawodowego. Na taką zaś uchwałę skarżą-
cy się nie powołał, ograniczając się jedynie do niczym nieuzasadnionego twierdzenia
o następstwie prawnym.
Nie mają usprawiedliwionej podstawy zarzuty naruszenia art. 199 § 1 pkt 3
k.p.c. w związku z art. 64 § 1 k.p.c. w związku z art. 65 § 1 k.p.c. i art. 199 § 2 k.p.c.
w zakresie odrzucenia pozwu zakładowej organizacji związkowej. Zgodnie z art.
39820
zdanie drugie k.p.c., nie można oprzeć skargi kasacyjnej od orzeczenia wyda-
nego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią
prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Oznacza to, że wykładnią
prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy jest związany nie tylko sąd, któremu sprawa
została przekazana (art. 398 20
zdanie drugie k.p.c.), ale także podmiot wnoszący
skargę kasacyjną, a w konsekwencji również Sąd Najwyższy rozpoznający taką
skargę (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 lutego 2005 r., II CK 413/04, LEX nr
395075, z dnia 8 października 2009 r., II CSK 180/09, LEX nr 536071).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 maja 2008 r., II PK 316/07, którym to uchylił
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 26 kwietnia 2007 r. (wydany uprzednio w niniejszej
sprawie) i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania, wyraził na-
stępujący pogląd prawny. W myśl art. 251
ust. 1 pkt 1 dodanego z dniem 1 stycznia
2003 r. (ustawą z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o
zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 135, poz. 1146) do ustawy o związkach
zawodowych uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują organizacji
zrzeszającej co najmniej dzisięciu członków będących pracownikami lub osobami
wykonującymi pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą u pracodawcy objętego
działaniem tej organizacji. Organizacje związkowe zrzeszające w zakładzie pracy
mniej niż dziesięciu pracowników pozbawione są wszelkiego rodzaju uprawnień, ja-
kie przepisy przewidują dla związków zawodowych działających na szczeblu zakła-
dowym, zarówno w zakresie prawa do rokowań, jak i w zakresie zajmowania stano-
wiska w indywidualnych sprawach ze stosunku pracy. Pracodawca nie ma zatem
obowiązku współdziałania z taką organizacją, wynikającego z art. 30 ust. 21
ustawy o
związkach zawodowych; organizacja taka nie reprezentuje jej członków w rozumieniu
12
art. 38 k.p., a członkowie zarządu tej organizacji nie korzystają z ochrony przewidzia-
nej w art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych. Organizacja związkowa zrze-
szająca mniejszą liczbę członków niż przewidziana w omawianym przepisie nie ma
zatem również legitymacji czynnej do wytoczenia powództwa na rzecz pracownika na
podstawie art. 462 k.p.c. w związku z art. 61 k.p.c., nie może brać udziału w tym po-
stępowaniu, a tym samym złożyć apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji. Jed-
nocześnie Sąd Najwyższy stwierdził, że zgodnie z art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. brak zdol-
ności sądowej jednej ze stron albo brak zdolności procesowej powoda prowadzi do
odrzucenia pozwu, zaś po myśli art. 379 pkt 2 k.p.c. postępowanie dotknięte jest
nieważnością, jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, natomiast
apelacja wniesiona przez taką stronę byłaby niedopuszczalna i podlegała odrzuceniu
(art. 370 k.p.c.). Poglądem tym Sąd Najwyższy rozpoznający niniejszą sprawę jest
związany (niezależnie od tego, że go w pełni aprobuje). Podkreślić przy tym należy,
że w stanowisku tym w drodze wykładni powołanych przepisów prawa rozstrzygnięte
zostały trzy istotne dla podnoszonych zarzutów kwestie. Wskazano, po pierwsze, na
brak obowiązku pracodawcy współdziałania z zakładową organizacją związkową nie-
spełniającą kryterium wymaganej liczby członków, po drugie, brak ochrony przewi-
dzianej w art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych dla członka zarządu takiej
organizacji oraz, po trzecie, brak legitymacji procesowej czynnej, o której mowa w
art. 462 k.p.c. w związku z art. 61 k.p.c. W tej ostatniej, trzeciej kwestii Sąd Najwyż-
szy przyjął zatem, że brak legitymacji procesowej czynnej związku zawodowego sta-
nowi jednocześnie o braku zdolności sądowej i procesowej. Z przepisu art. 61 § 1
k.p.c. wynika jednoznacznie, że podmioty w nim wskazywane wytaczają powództwa
na rzecz obywateli, a nie na swoją rzecz. Związek zawodowy, wytaczając takie po-
wództwo, nie realizuje więc własnych praw. Jest stroną postępowania jedynie w zna-
czeniu formalnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1998 r., I PKN
186/98, OSNAPiUS 1999 nr 13, poz. 424). Jego legitymacja procesowa wynika za-
tem z przepisów postępowania, a nie przepisów prawa materialnego. Stanowi ona
legitymację procesową formalną, którą należy odróżnić od legitymacji procesowej
materialnej. Legitymacja materialna oznacza posiadanie przez dany podmiot prawa
podmiotowego lub interesu prawnego mogącego podlegać ochronie na drodze są-
dowej. Natomiast legitymacja formalna oznacza uprawnienie do wytoczenia po-
wództwa i popierania go w celu uzyskania ochrony praw podmiotowych własnych lub
cudzych. W przypadku zatem legitymacji procesowej formalnej jej brak nie prowadzi
13
do oddalenia powództwa, tak jak brak legitymacji materialnej. Konsekwencją braku
legitymacji procesowej formalnej jest brak zdolności sądowej, rozumianej jako zdol-
ność do występowania w procesie jako strona (art. 64 § 1 k.p.c.), jak też zdolności
procesowej (zdolności do czynności procesowych - art. 65 § 1 k.p.c.), prowadzące do
odrzucenia pozwu (por. J. Bodio. T. Demendecki, A. Jakubecki, O. Marcewicz, P.
Telenga, M.P. Wójcik: Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz, str. 306). W ni-
niejszej sprawie oznacza to, że związkowa organizacja zakładowa, która nie ma
uprawnienia do wytoczenia powództwa we własnym imieniu na rzecz pracownika, nie
ma w tym postępowaniu ani zdolności sądowej, ani procesowej.
Przedmiotem powyższej oceny nie było natomiast posiadanie przez związek
zawodowy (organizację zakładową) zdolności sądowej, rozumianej jako zdolność do
występowania w procesie jako strona i podejmowania w nim czynności procesowych
(zdolność procesowa) we własnym imieniu i na swoją rzecz, które to przymioty po-
siada także osoba prawna (art. 64 § 1 k.p.c. i art. 67 § 1 k.p.c.). Dlatego też w kwestii
odrzucenia pozwu nie ma znaczenia istnienie (czy też nieistnienie) organizacji zakła-
dowej związku zawodowego jako osoby prawnej (art. 15 ustawy o związkach zawo-
dowych). Z tego powodu obojętne dla jej rozstrzygnięcia są przepisy dotyczące bytu
osób prawnych, w tym przepis art. 35 k.c. Istotne natomiast jest uprawnienie organi-
zacji zakładowej związku zawodowego do wytaczania powództw na rzecz pracowni-
ków. Inaczej rzecz ujmując, organizacja ta, posiadając zdolność sądową i zdolność
procesową w postępowaniu, w którym dochodzi ochrony swoich własnych praw,
może nie mieć tych przymiotów w postępowaniu wytoczonym na rzecz pracownika,
jeżeli nie ma legitymacji procesowej formalnej opartej na art. 462 k.p.c. w związku z
art. 61 k.p.c., a dzieje się to wtedy, kiedy nie spełnia warunku posiadania określonej
liczby członków. Jeśli zaś chodzi o zarzut naruszenia art. 199 § 2 k.p.c., to nie został
on w ogóle uzasadniony, zatem uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego.
W toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji na zasadzie art. 61
k.p.c. w związku z art. 462 k.p.c. występowały obok powoda dwa podmioty: Ogólno-
polski Akademicki Związek Zawodowy oraz Organizacja Zakładowa przy Politechnice
w W. Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego. Nie sposób inaczej
ocenić sytuacji, w której część pism procesowych kieruje do Sądu ten Związek, a
pozostałą część - Organizacja Zakładowa. Dla rozstrzygnięcia kwestii dotyczącej
odrzucenia pozwu jest istotne, który z nich wniósł pozew. W jego nagłówku wska-
zano, że pochodzi on od Organizacji Zakładowej przy Politechnice w W. Ogólnopol-
14
skiego Akademickiego Związku Zawodowego. Podpisany został on przez przewodni-
czącego Jacka B. Nie budzi zatem wątpliwości, że pozew w sprawie złożyła organi-
zacja zakładowa, która nie spełniała warunku wskazanego w art. 251
ust. 1 pkt 1 do-
danym do ustawy o związkach zawodowych z dniem 1 stycznia 2003 r. (ustawą z
dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych in-
nych ustaw, Dz.U. Nr 135, poz. 1146), czego zresztą skarżący nie kwestionuje. Stąd
też odrzucenie pozwu tej organizacji z powodu braku zdolności sądowej i procesowej
po stronie wnoszącego powództwo miało swoje oparcie w przepisie art. 199 § 1 pkt 3
k.p.c.
Niezrozumiałe są wywody skargi dotyczące zarzutu naruszenia art. 386 § 2 i 3
k.p.c. Skarżący zarzuca, że skoro Sąd Okręgowy znalazł podstawy do stwierdzenia
nieważności postępowania i odrzucenia pozwu, nie miał podstaw do jego oddalenia,
co uczynił w pkt III zaskarżonego wyroku. Umknęło uwadze skarżącego, że ten punkt
wyroku dotyczy osobnego pozwu wniesionego osobiście przez Aleksandra P. (obok
pozwu zakładowej organizacji związkowej), co do którego Sąd nie stwierdził żadnych
przeszkód procesowych rodzących tego rodzaju konsekwencje jak w przypadku
pozwu zakładowej organizacji związkowej i rozstrzygnął o nim merytorycznie.
W zakresie dokonania ustaleń co do istnienia (bytu prawnego) Komisji Zakła-
dowej NSZZ „Solidarność 80” skarżący powołał się na naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 k.p.c., art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 366 k.p.c. Przepis
art. 233 § 1 k.p.c. odnoszący się wprost do oceny dowodów nie może stanowić uza-
sadnionej podstawy skargi. Naruszenie tego przepisu nie mieści się we wskazanych
w art. 3983
§ 1 k.p.c. podstawach kasacyjnych. Zgodnie bowiem z § 3 tego przepisu
podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów. Ten ostatni przepis wprawdzie nie wskazuje expressis verbis kon-
kretnych przepisów, których naruszenie w związku z ustalaniem faktów i przeprowa-
dzaniem oceny dowodów nie może być przedmiotem zarzutów wypełniających drugą
podstawę kasacyjną, nie ulega jednak wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c.,
bowiem właśnie ten przepis określa kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów
(por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III
CSK 13/05, OSNC 2006 nr 4, poz. 76, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia
2006 r., V CSK 11/06, LEX nr 230204 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycz-
nia 2007 r., V CSK 364/06, LEX nr 238975).
15
Prawomocność materialna (art. 365 § 1 k.p.c.), w którą wyposażone są w pro-
cesie, oprócz rozstrzygających sprawę co do istoty wyroków, orzeczenia procedural-
ne, wyraża nakaz przyjmowania, że w danej sytuacji stan prawny przedstawia się
tak, jak to wynika z zawartego w orzeczeniu rozstrzygnięcia. Przepis art. 365 § 1
k.p.c. adresuje ten nakaz nie tylko do stron, ale i do sądu, który wydał orzeczenie
oraz innych sądów, organów państwowych i organów administracji publicznej, a w
sytuacjach w ustawie przewidzianych także do innych osób. Zasadniczo moc wiążą-
cą na podstawie powyższego przepisu ma tylko sentencja orzeczenia, nie mają jej
zaś zawarte w uzasadnieniu motywy rozstrzygnięcia sądu (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, LEX nr 51062 i z dnia 23
maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX 55501), niemniej jednak w niektórych przypad-
kach ze względu na ogólność rozstrzygnięcia wyrażonego w sentencji orzeczenia
okoliczności objęte uzasadnieniem mogą służyć do sprecyzowania zakresu mocy
wiążącej tego rozstrzygnięcia, czyli granic jego prawomocności materialnej (por. wy-
roki Sądu Najwyższego: z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, LEX nr 274151, z
dnia 18 czerwca 1955 r., III CR 199/54, OSN 1956, nr IV, poz. 100, z dnia 17 wrześ-
nia 1957 r., I CO 20/57, OSP 1958 z. 10, poz. 261 i z dnia 13 października 2005 r., I
CK 217/05, LEX nr 187004). Mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia z art. 365 § 1
k.p.c. nie można rozpatrywać w oderwaniu od art. 366 k.p.c., stosownie do którego
przymiot powagi rzeczy osądzonej odnosi się tylko „do tego, co w związku z podsta-
wą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi
stronami.” Granice przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej określa przedmiot roz-
strzygnięcia i jego podstawa faktyczna, natomiast jej granice podmiotowe obejmują
tożsamość obydwu stron procesu, a więc powoda i pozwanego, a także ich następ-
ców prawnych. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CZP
97/02 (OSNC 2003 nr 12, poz. 160) podkreślono, że sąd nie jest związany ustale-
niami wynikającymi z uzasadnienia orzeczenia w takim zakresie, w jakim nie miały
one znaczenia dla rozstrzygnięcia.
W sprawie [...], w której można przyjąć tożsamość stron procesowych (powo-
dem był także powód Aleksander P., a pozwanym Politechnika W.), nie występuje
tożsamy z niniejszą sprawą przedmiot rozstrzygnięcia. Poza wszystkim zaś Sąd
Apelacyjny w motywach rozstrzygnięcia nie rozważał i nie oceniał kwestii bytu praw-
nego zakładowej organizacji związkowej. Stwierdził jedynie, że pozwana Politechnika
W. naruszyła dobra osobiste strony powodowej, ponieważ nie podjęła żadnych prób
16
dokonania weryfikacji prawdziwości informacji uzyskanej z Zarządu Regionu NSZZ
„Solidarność 80” o utracie bytu prawnego przez organizację zakładową tego związku,
do czego była zobowiązana, po wystosowaniu do niej pism tej organizacji wskazują-
cych na brak kompetencji Zarządu Regionu do skreślenia komisji zakładowej z reje-
stru struktury zakładowej. Z tego powodu Sąd Apelacyjny uznał, że stronie pozwanej
można zarzucić winę nieumyślną w postaci niedbalstwa, co uzasadniało „udzielenie
niematerialnej ochrony z art. 24 k.c.” Z tego względu zarzut naruszenia art. 365 § 1
k.p.c. okazał się nieuzasadniony.
Odnośnie do wskazywanych przez skarżącego przepisów prawa materialnego
dotyczących bytu prawnego organizacji zakładowej NSZZ „Solidarność 80” przy Po-
litechnice W. (art. 35 k.c., art. 9 i 13 pkt 9 ustawy o związkach zawodowych w
związku z § 20 pkt 4 statutu związku zawodowego NSZZ „Solidarność 80”, art. 32
ust. 1, art. 251
tej ustawy i art. 45 § 3 k.p.), co ma istotne znaczenie przy ocenie czy
powodowi przysługiwała ochrona związkowa na podstawie art. 32 ust. 2 ustawy o
związkach zawodowych, to z motywów zaskarżonego wyroku wynika, że D. Zarząd
Regionu NSZZ „Solidarność 80” z dniem 29 maja 2002 r. wykreślił z rejestru struktur
organizacji zakładowych Komisję Zakładową przy Politechnice W. za nieprzestrze-
ganie Statutu NSZZ „Solidarność 80”. Oznacza to, zdaniem Sądu Okręgowego, że z
tym dniem ustał jej byt prawny. Przede wszystkim podkreślić należy, że w myśl art.
12 ustawy o związkach zawodowych związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o
jego utworzeniu, przy czym osoby, które podjęły uchwałę o utworzeniu związku za-
wodowego uchwalają statut i wybierają komitet założycielski. Komitet ten (art. 14)
składa wniosek o rejestrację związku zawodowego w sądzie, przy czym sąd odmówi
rejestracji związku zawodowego, jeżeli nie zostały spełnione wymagania określone w
art. 12 i 13 lub jeżeli statut związku jest niezgodny z przepisami ustawy. Z przepisów
tych wynika, że rejestracji podlega związek zawodowy, a nie (także) jego wewnętrz-
ne struktury organizacyjne. Przepisy ustawy odnoszą się bowiem do komitetu zało-
życielskiego związku zawodowego, a nie założycieli jakichś jego wewnętrznych jed-
nostek organizacyjnych; przedmiotem oceny sądu rejestracyjnego jest statut związku
zawodowego, a nie statut jego wewnętrznej jednostki, bo przecież w ogóle takiego
statutu nie ma. Ustawa o związkach zawodowych przewiduje ponadto jedynie skre-
ślenie z rejestru związku zawodowego (art. 17, 36 ust. 3), nic nie wspominając o
skreśleniu z rejestru jakiejś jego wewnętrznej jednostki organizacyjnej, a przecież
konsekwentnie, gdyby rzeczywiście ustawodawca obok rejestracji związku zawodo-
17
wego przewidywał osobną rejestrację jego wewnętrznych struktur organizacyjnych,
to musiałby także wyraźnie ustanowić reguły ich skreślenia z tego rejestru. Istniejące
w chwili rejestracji związku jednostki organizacyjne, którym w myśl jego statutu przy-
sługuje osobowość prawna, uzyskują ją z mocy art. 15 ust. 1 ustawy o związkach
zawodowych w dniu rejestracji związku. O nabyciu osobowości prawnej przez jed-
nostki organizacyjne, które jeszcze w tym momencie nie istniały, rozstrzyga nato-
miast moment ich powstania, ten zaś określony zostać powinien w statucie związku
zawodowego lub w innych przepisach wewnątrzzwiązkowych, wydanych na jego
podstawie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1993 r., I PZP 73/93,
OSNCP 1993 nr 10, poz. 169 oraz wyrok tego Sądu z dnia 16 lutego 2007 r., II PK
196/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 94). Stąd też konsekwentnie uznać należy, że usta-
nie bytu prawnego organizacji zakładowej związku zawodowego (jego wewnętrznej
jednostki organizacyjnej) określone winno być w statucie związku zawodowego, w
ramach którego struktura ta działa. Skarżący zdaje się przedstawiać w zakresie
omawianego zarzutu albo koncepcję bezwzględnej nieważności uchwały Zarządu
Regionu NSZZ „Solidarność 80” o skreśleniu organizacji zakładowej z rejestru struk-
tur tego związku zawodowego, skoro neguje ustanie jej bytu prawnego z tego powo-
du, że skreślenia dokonał nieuprawniony - w świetle postanowień statutu - organ
(struktura organizacyjna) albo też zmierza do poddania kontroli przez sąd pracy
zgodności uchwały ze statutem związku. Bezwzględna nieważność (a więc bezsku-
teczność) takiej uchwały płynąć musiałaby z wyraźnego postanowienia statutu, z któ-
rego wynikałoby, że uchwała o wykreśleniu (likwidacji) struktury regionalnej związku
zawodowego podjęta przez organ do tego nieuprawniony jest nieważna albo że taką
sankcją objęte są wszystkie uchwały sprzeczne z postanowieniami statutu. Na takie
zaś postanowienie statutu skarżący się nie powołuje. W takiej sytuacji uznać należy
moc wiążącą uchwały o likwidacji jednostki organizacyjnej związku i przyjąć utratę jej
bytu prawnego z dniem skreślenia z rejestru struktur. Jeśli zaś chodzi o kontrolę po-
wyższej uchwały pod kątem jej zgodności ze statutem, to Sąd Najwyższy rozpozna-
jący niniejszą sprawę podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
14 grudnia 1999 r., I PKN 457/99 (OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 339), że zgodność
działalności związku zawodowego ze statutem nie podlega ocenie sądu pracy. Zasa-
da ta znalazła potwierdzenie również we wcześniejszym wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 20 listopada 1996 r., I PKN 20/96 (OSNAPiUS 1997 nr 12, poz. 220) oraz w
nowszym wyroku z dnia 15 marca 2001 r., I PKN 303/00 (OSNAPiUS 2002 nr 24,
18
poz. 589). Przepis art. 12 Konstytucji RP przyznaje związkom zawodowym wolność
działania, w której zawierają się inne wolności związkowe: samorządność i niezależ-
ność. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych związki zawodowe są
podmiotami samorządnymi. Jak przyjmuje się w doktrynie, samorządność związku
zawodowego ma dwa zasadnicze wymiary: zadaniowo - programowy oraz norma-
tywno-funkcjonalny. W tym drugim wymiarze chodzi o wyznaczenie struktur we-
wnątrzorganizacyjnych, zasad i metod funkcjonowania oraz procedur podejmowania
decyzji (por. W. Sanetra: Wolności związkowe w świetle nowej ustawy o związkach
zawodowych, Przegląd Sądowy 1991 nr 5-6, s. 17-18). Samorządność związków
zawodowych ma względny charakter w tym sensie, że mogą one samodzielnie po-
dejmować decyzje i swobodnie prowadzić działalność tylko w granicach obowiązują-
cego prawa. Podobnie jak wszystkie inne podmioty są one zobowiązane przestrze-
gać obowiązującego prawa, co wynika z art. 2 Konstytucji RP. (por. K.W. Baran:
Zbiorowe prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2007). Związek zawodowy jest nieza-
leżny w swojej działalności statutowej od pracodawców, administracji państwowej,
samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji (art. 1 ust. 2 ustawy o związ-
kach zawodowych). Przepis ten stanowi implementację zasady wynikającej z art. 3
ust. 2 konwencji MOP nr 87, zgodnie z którą władze publiczne powinny powstrzymy-
wać się od wszelkiej interwencji, która ograniczałaby bądź przeszkadzała w swobod-
nym działaniu organizacji skupiających pracowników. Legalność działania związków
zawodowych (zgodność z obowiązującym prawem) podlega kontroli sądów, w tym
przez pryzmat art. 36 ustawy o związkach zawodowych. Postanowienia statutów nie
stanowią źródeł powszechnie obowiązującego prawa (art. 87 Konstytucji RP), zatem
samo naruszenie postanowień statutu nie jest równoważne naruszeniu powszechnie
obowiązującego prawa, a więc z zasady nie powinno podlegać kontroli sądów. O ile
zgodzić się należy z tym, że kontrola sądowa może się sprowadzać do tego, czy
określona decyzja (oświadczenie woli), skierowana do pracodawcy pochodzi od
organu, który zgodnie z przepisami ustawy i statutu jest upoważniony do jej podej-
mowania (por. przywołane wyżej wyroki I PKN 20/96 i I PKN 303/00), dla zachowania
minimum legalizmu praworządności w stosunkach pracy, o tyle nie jest dopuszczalna
taka ingerencja w wewnętrzny proces podejmowania decyzji przez organizacje i
organy związku zawodowego Ustalenie sądu pracy, że dana organizacja zakładowa
nadal istnieje, wbrew treści uchwały organu związku zawodowego, godziłoby w wol-
ności związku zawodowego - a przede wszystkim w jego samorządność. Tym sa-
19
mym Sąd Najwyższy nie podziela poglądu przeciwnego, który zdaje się wynika z wy-
roku Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2004 r., I PK 30/04 (OSNP 2005 nr 12,
poz. 175).
Uzasadniony jest natomiast zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy przepisu
art. 338 § 1 k.p.c. W Kodeksie postępowania cywilnego instytucja wniosku restytu-
cyjnego, a więc wniosku o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia
albo o przywrócenie poprzedniego stanu odniesiona została do wyroków nieprawo-
mocnych, którym sąd nadał rygor natychmiastowej wykonalności (art. 338 § 1 k.p.c.),
następnie uchylonych lub zmienionych, oraz wyroków prawomocnych, uchylonych
lub zmienionych w uwzględnieniu skargi o wznowienie postępowania (art. 415 k.p.c.)
albo skargi kasacyjnej (art. 39815
§ 1 in fine k.p.c. albo art. 39816
in fine k.p.c. - w
związku z art. 415 k.p.c.). Zgodnie z art. 338 § 1 k.p.c., uchylając lub zmieniając wy-
rok, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek
pozwanego orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie spełnionego
lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu. Przepis
ten dotyczy wyroku nieprawomocnego. Na jego podstawie można zatem orzekać o
zwrocie roszczenia, które zostało spełnione lub wyegzekwowane na podstawie na-
danego wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności. Natomiast podstawę
prawną restytucji świadczenia spełnionego lub wyegzekwowanego na podstawie
prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji, uchylonego wyrokiem Sądu Najwyż-
szego na skutek uwzględnienia skargi kasacyjnej (w uwzględnieniu stosownego
wniosku strony pozwanej) stanowi art. 39815
§ 1 in fine k.p.c. w związku z art. 415
k.p.c. Przy czym wniosek ten powinien zostać złożony w skardze kasacyjnej, a nie
dopiero w trakcie ponownego postępowania drugoinstancyjnego. W niniejszej spra-
wie wniosek restytucyjny został złożony przez stronę pozwaną na rozprawie apela-
cyjnej (w trakcie ponownego rozpoznania sprawy), a nie w skardze kasacyjnej, a
więc przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej wydanie orzeczenia, którym sąd
decyduje o losie wyroku sądu pierwszej instancji natychmiast wykonalnego, w na-
stępstwie którego zostało spełnione świadczenie. Nie było zatem podstaw, aby w
oparciu o taki wniosek orzekać o całości spełnionego lub wyegzekwowanego świad-
czenia. Jednocześnie nie sposób nie dostrzec, że pozwana nie skonkretyzowała
podstawy procesowej swojego wniosku restytucyjnego. Podkreślić także należy, że
wniosek restytucyjny jak i uzasadnienie sądu w kwestii uwzględnienia tego wniosku
nie może ograniczać się do wskazania przepisu prawa procesowego, ale powinny
20
odwoływać się do określonych faktów wykazujących zaistnienie przesłanek prawno-
materialnych orzeczenia restytucyjnego (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższe-
go z dnia 28 lutego 2008 r., I PK 205/07 OSNP 2009 nr 11-12, poz. 137). Instytucja
restytucji ma charakter mieszany, gdyż zobowiązuje ona w zakresie samych podstaw
i zasad zwrotu oraz jego zakresu do stosowania także przepisów prawa materialnego
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z 15 lipca 1974 r., KW.PR. 2/74, OSNCP 1974, nr
12, poz. 203). Tymczasem pozwany składający wniosek restytucyjny nie wskazał ani
podstawy procesowej, ani przepisów prawa materialnego, w oparciu o które dochodzi
zwrotu wyegzekwowanego świadczenia, ani Sąd Okręgowy nie oceniał tego wniosku
w oparciu chociażby o przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia. Przy-
najmniej nie wynika to z uzasadnienia wyroku, stąd też jednocześnie można przyjąć
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. W przypadku wniosku
opartego na art. 338 § 1 k.p.c. pozwany winien wykazać, że na podstawie nieprawo-
mocnego wyroku opatrzonego rygorem natychmiastowej wykonalności spełnił świad-
czenie (lub zostało ono wyegzekwowane). Z drugiej zaś strony podkreślić należy, że
uzyskanie korzyści na podstawie nieprawomocnego wyroku stwarza powinność li-
czenia się z obowiązkiem zwrotu. Dopiero prawomocność orzeczenia usuwa tę po-
winność. Takie rozumienie art. 409 k.c. przedstawiane było w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 czerwca 2005 r., II PK
288/04, OSNP 2006 nr 9-10, poz. 146, z dnia 4 kwietnia 2008 r., I PK 247/07, OSNP
2009 nr 17-18, poz. 223). Z istoty wykonalnego orzeczenia wynika obowiązek speł-
nienia świadczenia objętego tym orzeczeniem. Powinność liczenia się z obowiązkiem
zwrotu korzyści powiązana jest w analizowanej sytuacji tylko z nieprawomocnością
orzeczenia, a nie z aktywnością wzbogaconego w otrzymaniu korzyści wynikającej z
tego orzeczenia. Powinność ta ma charakter obiektywny. Skoro podstawą otrzyma-
nia korzyści jest orzeczenie nieprawomocne, obiektywnie istnieje powinność liczenia
się z obowiązkiem jej zwrotu. Wystarczająca jest świadomość nieprawomocności,
jeśli nie jest w sprawie sporna.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok w pkt IV i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania, oddalając skargę w pozostałej części w oparciu
o przepis art. 39814
k.p.c.
========================================