Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 maja 2010 r., III CZP 20/10
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sędzia SA Jan Futro
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego
przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. przeciwko Krzysztofowi M. o
zobowiązanie pozwanego do znoszenia zaspokojenia się przez powoda z
przedmiotu zastawu skarbowego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 7 maja 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia 27 stycznia 2010 r.:
„Czy dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa wierzyciela
podatkowego przeciwko właścicielowi przedmiotu obciążonego zastawem
skarbowym, nie będącemu dłużnikiem osobistym, w celu zaspokojenia się przez
wierzyciela podatkowego z przedmiotu zastawu skarbowego?”
podjął uchwałę:
Zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje na podstawie
wydanego przeciwko podatnikowi administracyjnego tytułu wykonawczego
także wtedy, gdy właścicielem tego przedmiotu nie jest podatnik.
Uzasadnienie
W pozwie z dnia 7 lipca 2009 r. Skarb Państwa – Naczelnik Urzędu
Skarbowego w P. wniósł o zobowiązanie Krzysztofa M. do znoszenia zaspokojenia
z przedmiotu zastawu skarbowego, ustanowionego na autokarze w dniu 28 grudnia
2004 r., gdy jego właścicielem był Andrzej T. – podatnik. W dniu 20 grudnia 2005 r.
Adam T. sprzedał autokar Krzysztofowi M., który starał się o wykreślenie go z
Centralnego Rejestru Zastawów Skarbowych, ale jego starania nie odniosły skutku.
Skarga na niekorzystny dla Krzysztofa M. wyrok Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Lublinie została oddalona wyrokiem Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 13 czerwca 2008 r., II FSK 553/07. Naczelnik Urzędu
Skarbowego w P. wezwał Krzysztofa M. do zapłaty należności zabezpieczonej
zastawem skarbowym na autokarze w kwocie 37 451,12 zł, na poczet należności
głównej uzyskał jednak dotychczas tylko kwotę 139,10 zł.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 20 lipca 2009 r. odrzucił pozew ze
względu na niedopuszczalność drogi sądowej, wyjaśniając, że zaspokojenie z
przedmiotu zastawu skarbowego następuje w administracyjnym postępowaniu
egzekucyjnym.
Sąd Okręgowy w toku rozpoznawania zażalenia Skarbu Państwa powziął
wątpliwość, czy dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa
wierzyciela podatkowego przeciwko niebędącemu dłużnikiem osobistym
właścicielowi przedmiotu obciążonego zastawem skarbowym o zaspokojenie się z
tego przedmiotu. Z ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (jedn.
tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm. – dalej: "Ord.pod.") wynika, że zastaw
skarbowy jest skuteczny wobec każdorazowego właściciela przedmiotu zastawu
(art. 42 § 3), a zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje w
administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym (art. 42 § 7). Według ustawy z dnia
17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst:
Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm. – dalej: "u.p.e.a."), prowadzenie egzekucji
administracyjnej jest możliwe tylko na podstawie administracyjnego tytułu
wykonawczego (art. 26 § 1). Zdaniem Sądu Okręgowego, w obowiązującym stanie
prawnym brak jednak podstaw do wydania administracyjnego tytułu wykonawczego
przeciwko osobie, która odpowiada z mocy zastawu skarbowego, a nie jest
podatnikiem. W szczególności nie można wydać tytułu wykonawczego przeciwko
właścicielowi przedmiotu zastawu skarbowego niebędącemu podatnikiem na
podstawie przepisów o odpowiedzialności podatkowej osób trzecich. Nie jest też
możliwe prowadzenie egzekucji administracyjnej przeciwko niebędącemu
podatnikiem właścicielowi przedmiotu zastawu skarbowego na podstawie tytułu
wykonawczego wydanego przeciwko podatnikowi, gdyż przepisy dotyczące
egzekucji z ruchomości nie pozwalają na zajęcie rzeczy niebędącej własnością
zobowiązanego. W tej sytuacji, w ocenie Sądu Okręgowego, może być
uzasadnione dopuszczenie zaspokojenia się wierzyciela podatkowego z przedmiotu
zastawu skarbowego niebędącego własnością podatnika w egzekucji sądowej.
Zastaw skarbowy jest postacią zastawu, zgodnie zaś z art. 312 k.c. zaspokojenie
zastawnika następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zastaw skarbowy regulują przepisy zawarte w rozdziale 3 Ordynacji
podatkowej (art. 41-46), dotyczącym zabezpieczenia wykonania zobowiązań
podatkowych. Regulacja ta ma odpowiednie zastosowanie także do zastawu, o
którym mowa w art. 27 ust. 1 w związku z art. 32 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm.).
Zgodnie z art. 41 § 1 Ord.pod. – stosowanym odpowiednio w myśl § 3 również
do należności przypadających od płatników lub inkasentów, następców prawnych
oraz osób trzecich odpowiadających za zaległości podatkowe – Skarbowi Państwa i
jednostkom samorządu terytorialnego z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych
w sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt 2, a także z tytułu zaległości podatkowych
stanowiących ich dochód oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości przysługuje
zastaw skarbowy– z zastrzeżeniem § 2 – na wszystkich będących własnością
podatnika oraz stanowiących współwłasność łączną podatnika i jego małżonka
rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych, jeżeli wartość
poszczególnych rzeczy lub praw wynosi w dniu ustanowienia zastawu co najmniej
kwotę określoną w obwieszczeniu ogłoszonym na podstawie art. 119 § 2 Ord.pod.
Zastaw ten jest, co sugeruje już jego nazwa, skuteczny – stosownie do art. 42 § 3
Ord.pod. – tak jak unormowane w art. 306-335 k.c. prawo o odpowiadającej mu
nazwie, wobec każdorazowego właściciela przedmiotu zastawu, a ściślej, wobec
każdoczasowego uprawnionego, któremu przysługuje prawo będące przedmiotem
zastawu, z pierwszeństwem przed prawami jego wierzycieli osobistych. Do
powstania tego zastawu konieczny jest wpis do rejestru zastawów skarbowych,
zastaw ten bowiem powstaje z dniem dokonania wpisu do rejestru zastawów
skarbowych (art. 42 § 1 Ord.pod.).
O dokonaniu wpisu urząd skarbowy zawiadamia podatnika, płatnika lub
inkasenta, następcę prawnego lub osobę trzecią odpowiadającą za zaległości
podatkowe (art. 42 § 6 Ord.pod.). Wpis zastawu skarbowego może być dokonany
na podstawie doręczonej decyzji, jednej z wymienionych w art. 44 § 1 Ord.pod., lub
na podstawie deklaracji wykazującej zobowiązanie podatkowe powstające z mocy
prawa, gdy zobowiązanie to nie zostało wykonane w określonym czasie, licząc od
upływu terminu płatności (art. 44 § 2 Ord.pod.). Ze względu na potrzebę
zapewnienia pewności obrotu rzeczami i prawami, które mogą być przedmiotem
zastawu skarbowego, osobom zainteresowanym udostępniane są wypisy z rejestru
zastawów skarbowych. Zainteresowany może zwrócić się do organu prowadzącego
rejestr o wydanie wypisu z rejestru zawierającego informację o obciążeniu
określonych rzeczy lub praw zastawem skarbowym oraz o wysokości
zabezpieczonego zobowiązania podatkowego lub zaległości podatkowej (art. 46 § 6
Ord.pod.).
Jak wynika z art. 41 § 1 Ord.pod., co potwierdza także art. 42a § 1 Ord.pod.,
zastaw skarbowy może powstać tylko na rzeczach ruchomych lub zbywalnych
prawach majątkowych osoby zobowiązanej do spełnienia świadczenia
podatkowego, stanowiących co najmniej przedmiot jej wspólności majątkowej
małżeńskiej. Możliwość obciążenia zastawem skarbowym tylko ruchomości i praw
majątkowych osoby zobowiązanej do świadczenia podatkowego łączy się ściśle z
funkcją zabezpieczającą ustanowienia zastawu skarbowego. Funkcja ta przejawia
się w tym, że z przedmiotów wchodzących w skład majątku zobowiązanego, którym
ponosi on odpowiedzialność osobistą za swoje zobowiązania o charakterze
podatkowym, wierzyciel podatkowy po obciążeniu tych przedmiotów zastawem
skarbowym dzięki skuteczności tego zastawu wobec każdorazowego ich właściciela
może się zaspokoić, choćby przedmioty te już wyszły z majątku zobowiązanego.
Kwestia, w jakim trybie następuje zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego
nie była do dnia 1 stycznia 2003 r. wyraźnie rozstrzygnięta, choć istniały mocne
wskazówki przemawiające za właściwością egzekucji administracyjnej (zob. art. 27
§ 1 pkt 4 u.p.e.a.).
Według art. 42 § 7 Ord.pod., dodanego z mocą od dnia 1 stycznia 2003 r.,
zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje w trybie przepisów o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Przepis ten nie rozróżnia jednak
przypadku, w którym właścicielem przedmiotu zastawu skarbowego jest osoba
zobowiązana do spełnienia świadczenia podatkowego, oraz przypadku, w którym
właścicielem przedmiotu zastawu skarbowego jest osoba niezobowiązana do
spełnienia świadczenia podatkowego, należy zatem przyjąć, że dotyczy obu tych
przypadków. Jego praktyczne znaczenie ujawnia się przede wszystkim w
odniesieniu do drugiego przypadku, ponieważ w pierwszym zaspokojenie z
przedmiotu zastawu skarbowego może nastąpić już na zasadach ogólnych ze
względu na przynależność tego przedmiotu do majątku zobowiązanego, którym
ponosi on odpowiedzialność osobistą za swoje zobowiązania o charakterze
podatkowym, nie ulega zaś wątpliwości, że w tym zakresie właściwa jest egzekucja
administracyjna. Zgodnie z zasadą, że w egzekucji administracyjnej realizowane są
administracyjne tytuły wykonawcze (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca
2009 r., III CZP 44/09, OSNC 2010, nr 2, poz. 27), podstawą zaspokojenia z
przedmiotu zastawu skarbowego w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym
powinien być administracyjny tytuł wykonawczy (art. 2 § 1 pkt 1 i art. 3 § 1 u.p.e.a.).
Gdy właścicielem przedmiotu zastawu skarbowego jest podatnik,
zaspokojenie z tego przedmiotu następuje niewątpliwie na podstawie
administracyjnego tytułu wykonawczego wydanego przeciwko podatnikowi (art. 27 §
1 pkt 2 u.p.e.a.). Administracyjny tytuł wykonawczy wydany przeciwko podatnikowi
uzasadnia jednak prowadzenie egzekucji administracyjnej w celu zaspokojenia się z
przedmiotu zastawu skarbowego także wtedy, gdy właścicielem tego przedmiotu
jest inna osoba niż podatnik. Niedopuszczalność prowadzenia egzekucji
administracyjnej z przedmiotu zastawy skarbowego na podstawie
administracyjnego tytułu wykonawczego wydanego przeciwko podatnikowi w
przypadku, gdy nie jest on właścicielem tego przedmiotu, przy jednoczesnej
niemożności wydania administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko osobie
będącej właścicielem tego przedmiotu, oznaczałaby, że interwencja ustawodawcy
polegająca na dodaniu do art. 42 Ord.pod. przepisu § 7, stanowiącego, iż
zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje w trybie przepisów o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji, uczyniłaby zastaw skarbowy w
praktycznie doniosłym zakresie instytucją martwą. Wniosek o niedopuszczalności
prowadzenia egzekucji administracyjnej z przedmiotu zastawu skarbowego na
podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego wydanego przeciwko
podatnikowi w przypadku, gdy nie jest on właścicielem tego przedmiotu, nie ma
jednak uzasadnionych podstaw.
Zastaw skarbowy unormowany w art. 41-46 Ord.pod. zastąpił zastaw
ustawowy, o którym była mowa w art. 23 i 49 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o
zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.
– dalej: "u.z.p."). Na tle art. 23 i 49 u.z.p. przyjmowano, że po zajęciu – w trybie art.
97 i nast. u.p.e.a. – przedmiotu zastawu znajdującego się we władaniu podatnika,
egzekucja z tego przedmiotu na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego
przeciwko podatnikowi mogła być prowadzona, zgodnie z istotą zastawu,
przejawiającą się w jego skuteczności wobec każdoczasowego właściciela
obciążonego przedmiotu, choćby podatnik nie był już właścicielem tego przedmiotu.
Nie była w takim razie potrzebna do prowadzenia czynności egzekucyjnych
dotyczących przedmiotu zastawu decyzja o odpowiedzialności właściciela
przedmiotu zastawu za zobowiązania podatnika (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 14 marca 1997 r., I CKN 52/97, nie publ. oraz wyrok Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 11 marca 1998 r., I SA/Lu 182/97, nie publ.). Celem
wprowadzenia zastawu skarbowego było wyeliminowanie niepewności, jaką
stwarzał zastaw ustawowy uregulowany w art. 23 i 49 u.z.p., w szczególności
wskutek jego niejawności, a nie dokonanie zmiany w zakresie podstaw
prowadzenia egzekucji z przedmiotu zastawu w razie przejścia jego własności na
inną osobę niż osoba zobowiązana do spełnienia zabezpieczonego świadczenia
podatkowego.
Trafny jest wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że przedmiot zastawu
skarbowego należy traktować jako zajęty w rozumieniu przepisów o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z art. 98 § 1 i 2 u.p.e.a., do zajęcia
ruchomości dochodzi przez wpisanie jej do protokołu zajęcia, którego odpis doręcza
się zobowiązanemu. Jeżeli chodzi o zastaw skarbowy, wymaganiom tym
odpowiada wpis zastawu skarbowego do rejestru zastawów skarbowych, który
zawiera dane identyfikujące przedmiot zastawu (§ 1 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie rejestru zastawów
skarbowych oraz Centralnego Rejestru Zastawów Skarbowych (Dz.U. Nr 240, poz.
2068 ze zm.), oraz przewidziane w art. 42 § 6 Ord.pod. zawiadomienie o dokonaniu
wpisu do rejestru zastawów skarbowych. Nasuwa się tu porównanie z zajęciem
zabezpieczającym (art. 1a pkt 19 u.p.e.a.); traktowanie przedmiotu zastawu
skarbowego jako zajętego w rozumieniu przepisów o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji ma pełne uzasadnienie we wskazanej funkcji zabezpieczającej
zastawu skarbowego. Skoro ustanowienie zastawu skarbowego służy
przygotowaniu ewentualnego przyszłego przymusowego wykonania
zabezpieczonego obowiązku, wykładnia przepisów, których zastosowanie w
związku z tym zastawem wchodzi w grę, nie powinna pomijać tej jego funkcji, lecz
pozostawać z nią w zgodzie.
Poza tym istota zastawu skarbowego pozostała taka sama, jak zastawu, który
był unormowany w art. 23 i 49 u.z.p.; jest on skuteczny wobec każdorazowego
właściciela przedmiotu zastawu, ta zaś jego cecha narzuca rozwiązanie
dopuszczające zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego na podstawie
wydanego przeciwko podatnikowi administracyjnego tytułu wykonawczego także
wtedy, gdy podatnik przestał być właścicielem tego przedmiotu. Sens ustanowienia
zastawu skarbowego na przedmiotach należących do majątku podatnika w
okolicznościach uzasadniających traktowanie ich jako rzeczy lub praw zajętych jest
przecież taki, aby zmiany właściciela tych przedmiotów nie stanowiły przeszkody do
zaspokojenia się z nich przez wierzyciela podatkowego.
Do tego rozwiązania dostosowana jest określona w art. 27 § 1 u.p.e.a. treść
tytuł wykonawczego. Zgodnie z tym przepisem, tytuł wykonawczy, obok oznaczenia
wierzyciela i zobowiązanego, zawiera m.in. wskazanie zabezpieczenia należności
pieniężnej przez ustanowienie zastawu skarbowego. Z wystawionego przeciwko
podatnikowi tytułu wykonawczego dotyczącego zobowiązania zabezpieczonego
zastawem skarbowym wynika więc, że zobowiązanie to może być zaspokojone
także z przedmiotu obciążonego zastawem bez względu na to, czyją jest
własnością.
Jednocześnie zapewniona jest odpowiednia ochrona interesów właściciela
przedmiotu zastawu skarbowego niebędącego podatnikiem; nabywca określonych
rzeczy lub praw, na których może być ustanowiony zastaw skarbowy, ma dzięki
uregulowaniu zawartemu w art. 46 Ord.pod. możliwość dowiedzenia się, czy do
takiego ich obciążenia doszło. Poza tym osoba, która uważa się za właściciela
rzeczy lub podmiot innych praw, do których skierowano egzekucję z tytułu
obciążenia zastawem skarbowym, kwestionująca to obciążenie, może wystąpić z
żądaniem ich wyłączenia spod egzekucji w postępowaniu administracyjnym (art. 38
i 40 § 1 u.p.e.a.), a w razie nieuwzględnienia tego żądania, wytoczyć powództwo
przed sąd według przepisów kodeksu postępowania cywilnego o ich zwolnienie
spod egzekucji (art. 40 § 2 u.p.e.a.).
Z przeprowadzonej wykładni wynika, że rozstrzygając przedstawione
zagadnienie prawne należało w podjętej na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. uchwale
orzec, iż zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje na podstawie
wydanego przeciwko podatnikowi administracyjnego tytuły wykonawczego także
wtedy, gdy właścicielem tego przedmiotu nie jest podatnik.