Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 354/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa D. K.
przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcyjno - Usługowo - Handlowemu H. S. B. w O.
o ustalenie stosunku pracy i inne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 21 lipca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Powódka D. K. wniosła o ustalenie istnienia stosunku pracy pomiędzy jej
zmarłym mężem P. K. a pozwanym Przedsiębiorstwem Produkcyjno - Usługowo -
Handlowym „H." S. B. w O. oraz o ustalenie wypadku przy pracy. Uzasadniając
2
pozew o ustalenie istnienia stosunku pracy strona powodowa podniosła, że P. K. z
pozwanym łączyła umowa o pracę od grudnia 2007 r. do dnia śmierci, co mieli
potwierdzić jego współpracownicy.
Wyrokiem z dnia 13 marca 2009 r. Sąd Rejonowy w O. oddalił powództwo w
zakresie żądania ustalenia istnienia stosunku pracy, umorzył postępowanie w
zakresie żądania ustalenia wypadku przy pracy oraz zasądził od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 60 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego. Sąd
Rejonowy oddalił jej żądanie po ustaleniu, że P. K. nie wyrażał zgody na zawarcie
umowy o pracę, bowiem jako właściciel gospodarstwa rolnego podlegał
ubezpieczeniu w KRUS i nie chciał go przerywać.
Na skutek apelacji powódki Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w O. wyrokiem z dnia 21 lipca 2009 r. oddalił apelację powódki. Sąd
Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne i ocenę dowodów przedstawione w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. W postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji zostali przesłuchani wszyscy świadkowie, przeprowadzono też wszystkie
dowody zawnioskowane przez strony. Z zeznań świadków H. B. i M. G. wynikała,
że P. K. nie był zainteresowany zawarciem umowy o pracę. Powódka nie
przedstawiła żadnego dowodu, który mógłby podważyć ich zeznania. Pozostali
przesłuchani w sprawie świadkowie: M. S., K. J. i H. H. nie wiedzieli bowiem,
jakiego rodzaju umowa łączyła P. K. z pozwanym przedsiębiorstwem ani nie znali
warunków tej umowy. Potwierdzili przy tym, że wszyscy są zatrudnieni na
podstawie umowy o pracę a pozwany nie stwarzał żadnych trudności w zawarciu z
nimi omów o pracę. W tej sytuacji to na stronie powodowej ciążył obowiązek
wskazania przyczyny, dla której pracodawca nie chciałby zawrzeć umowy o pracę
właśnie z P. K., chociaż zawierał je z innymi osobami. Powódka nie wskazała takiej
przyczyny. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że logiczną
przyczyną nie zawarcia umowy o pracę między P. K. a pozwanym
przedsiębiorstwem był brak jego zainteresowania co do zawarcia takiej umowy. W
sprawie poza sporem zostało ustalone, że P. K. był właścicielem gospodarstwa
rolnego o pow. 5/76 ha, do dnia 22 kwietnia 2008 r. był ubezpieczony w KRUS,
przy czym ubezpieczeniu temu podlegał nieprzerwanie od około 10 lat. Zasadnym
był więc wniosek, że rzeczywiście - mając zapewnione ubezpieczenie rolnicze - nie
3
był zainteresowany zmianą systemu ubezpieczenia i nie chciał zawierać umowy o
pracę. Odnosząc się do stanowiska powódki, iż jej mąż nie wyrażał zgody na
zawarcie umowy o dzieło Sąd stwierdził, że brak pisemnej umowy cywilnoprawnej
nie przesądza o uwzględnieniu powództwa, skoro strona pozwana wykazała brak
zgodnej woli stron w zawarciu umowy o pracę. Strona pozwana wykazała bowiem,
że P. K. nie był zainteresowany zawarciem umowy o pracę. D. K. w apelacji
wywodziła, że art. 22 § 12
k.p. stanowi istotne ograniczenie zasady swobody umów
a zgodnie z jego treścią nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową
cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy wskazanych w art.
22 § 1 k.p. Sąd drugiej instancji stwierdził, że przepis ten ma na celu ochronę
strony słabszej, tj. pracownika, w sytuacji, gdy nie ma on wpływu na rodzaj
zawieranej z nim umowy i gdy wbrew jego woli jest z nim zawierana umowa
cywilnoprawna a nie umowa o pracę, chociaż zobowiązuje się do wykonywania
pracy określonego rodzaju na rzecz konkretnego podmiotu, pod jego
kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym. W niniejszej
sprawie strona pozwana wykazała, że P. K. nie był zainteresowany zawarciem
umowy o pracę i mimo propozycji pozwanego nie wyrażał zgody na zawarcie
umowy o pracę. Nie można więc uznać, aby był „słabszą" stroną i aby przez
niezawarcie pisemnej umowy o pracę był pokrzywdzony. Zdaniem Sądu zwłaszcza
w obecnej rzeczywistości gospodarczej należy uwzględniać wolę stron, skoro zaś
dana sytuacja według subiektywnej oceny każdej ze stron jest dla niej korzystna, to
nie można pomijać tego subiektywnego stanowiska, nawet jeśli przez inne osoby
nie jest ono uznawane za najbardziej korzystne. Obecne powództwo wiąże się
bezpośrednio z zamiarem D. K. wystąpienia z żądaniami finansowymi przeciwko
ewentualnemu pracodawcy męża i ZUS a związanymi ze śmiercią P. K. wskutek
wypadku przy pracy. Ponieważ powódka nie wykazała w niniejszej sprawie woli
męża zawarcia umowy o pracę w spornym okresie, to obecnie jej powództwo musi
być uznane za sprzeczne z wolą męża. Nawet więc jeśli P. K. wykonywał czynności
określonego rodzaju na rzecz pozwanego, pod jego kierownictwem oraz w miejscu i
czasie przez niego wyznaczonym, to zdaniem Sądu Okręgowego obecnie – po jego
śmierci i wbrew woli obu stron ewentualnej umowy - nie można ustalać, że strony
4
łączyła umowa o pracę. Podnoszone w apelacji kwestie dotyczące spełnienia
warunków z art. 22 § 12
k.p. nie mogły powodować zamiany zaskarżonego wyroku.
Na powyższe rozstrzygnięcie Sądu drugiej instancji powódka wniosła skargę
kasacyjną wskazując w niej obrazę prawa materialnego - art. 22 § 11
k.p. oraz 22 §
12
k.p. przez ich pominięcie oraz mającą wpływ na treść wyroku obrazę prawa
procesowego - art. 233 § 1 k.p.c. przez dokonanie dowolnej oceny dowodów i art.
328 § 2 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. przez nierozpoznanie części zarzutów
apelacji i brak uzasadnienia orzeczenia w tej części, a także art. 228 § 1 k.p.c.
przez jego pominięcie. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazała, że sposób
świadczenia pracy przez P. K., a zwłaszcza jej wykonywanie pod kierownictwem
pracodawcy oraz w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę potwierdza, iż
miała ona wszystkie niezbędne cechy stosunku pracy określone w art. 22 § 1 k.p.
W tej sytuacji obowiązkiem sądów meriti było zastosowanie do oceny stanu
faktycznego norm zawartych w art. 22 § 11
k.p. oraz 22 § 12
k.p. Wykładnia
gramatyczna oraz literalne brzmienie wskazanych przepisów nie pozostawia
wątpliwości, iż mają one charakter norm bezwzględnie obowiązujących. Oznacza
to, iż strony nie mogą w sposób sprzeczny z nimi uregulować świadczenia pracy.
Imperatywne brzmienie art. 22 § 12
k.p., zgodnie z którym „nie jest dopuszczalne
zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną" przy spełnieniu przesłanek
świadczenia pracy określonych w art. 22 §1 k.p. nie pozostawia przy tym żadnych
wątpliwości co do charakteru cyt. przepisu. Jest on wyrazem ustawowego
ograniczenia swobody umów na rzecz zasady ochrony praw słabszej strony
stosunku pracy jaką jest pracownik. W sytuacji, gdy spełnione są przesłanki
zatrudnienia określone w art. 22 § 1 k.p. żadnego znaczenia nie ma - tak
eksponowana w wyrokach sądów - wola stron. „Wola stron" i zasada swobody
umów nie może bowiem zastępować bezwzględnie obowiązujących przepisów
prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona. Przepisy ustawodawstwa
pracy nie wskazują elementów przedmiotowo istotnych umowy o pracę (art. 29
k.p.), a legalna definicja stosunku pracy zawiera jedynie podstawowe jego cechy
pojęciowe (art. 22 k.p.). W sytuacji, gdy spór dotyczy kwalifikacji prawnej zawartej
5
umowy, to czy jest ona umową o pracę, czy o świadczenie usług można dokonywać
tylko metodą typologiczną, tj. poprzez rozpoznanie i wskazanie jej cech
przeważających (dominujących). Tak od dziesięcioleci czyni się w nauce i
orzecznictwie. W razie ustalenia, iż zawarta przez strony umowa wykazuje cechy
wspólne dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich
nasileniem, rozstrzygająca o jej typie powinna być in concreto wola stron. Art. 22 §
11
k.p. nie stwarza prawnego domniemania zawarcia umowy o pracę. Nie wyłącza
też ustalenia rodzaju zawartej umowy poprzez wykładnię oświadczeń woli wedle
kryteriów podanych w art. 65 k.c., stosowanym tu poprzez art. 300 k.p.. O rodzaju
zawartej umowy decyduje więc nie tylko i nie tyle jej nazwa, ile cel i zgodny zamiar
stron. Art. 3531
k.c., skorygowany zasadą uprzywilejowania pracownika, odnosi się
także do umowy o pracę. O wyborze podstawy zatrudnienia decyduje więc przede
wszystkim zgodna, autonomiczna wola stron. W rozpoznawanej sprawie Sądy obu
instancji ustaliły, że pomiędzy mężem powódki a pozwanym nie doszło do zawarcia
umowy o pracę, co było zgodne z wolą zmarłego męża. Z ustaleń w niniejszej
sprawie nie wynika, aby umowa cywilnoprawna nie mogła być podstawą
świadczenia pracy przez męża powódki w charakterze robotnika budowlanego w
celu wykonania określonego rodzaju dzieła. Ich zgodnej woli, to jest świadczenia
pracy przez męża powódki w oparciu o stosunek cywilnoprawny, możnaby
przeciwstawić tylko zarzut zawarcia umowy o dzieło w celu obejścia prawa (art. 58
§ 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.). To wymagałoby jednak wykazania przez
powódkę zamiaru kontrahentów obejścia prawa i wskazania, które przepisy prawa
zamierzali obejść. Zarzutu takiego powódka nie podnosi. Mając powyższe ustalenia
faktyczne na uwadze oraz treść art. 39813
§ 1 k.p.c., w wyniku którego Sąd
Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach
podstaw - co oznacza rozpoznanie skargi w granicach zgłoszonych przez
skarżącego zarzutów naruszenia konkretnie wskazanych (zidentyfikowanych)
przepisów prawa (materialnego lub procesowego) - ogólne stwierdzenie, że doszło
do naruszenia art. 22 § 11
k.p. oraz 22 § 12
k.p. przez ich pominięcie, w sytuacji gdy
sądy w niniejszej sprawie oparły rozstrzygnięcie na ustaleniu, że wolą zmarłego
męża powódki było wykonywanie pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej
oznacza, iż skarga kasacyjna w tym zakresie nie spełnia wymagania sformułowania
6
zarzutu naruszenia ściśle określonego przepisu prawa. W tym miejscu zwrócić
należy uwagę, iż skarżąca winna zarzut ten powiązać z określonym przepisem
prawa procesowego aby mógł być on rozważany w postępowaniu kasacyjnym.
Skarżąca podstawy kasacyjne naruszenia przepisów postępowania odnosi do
kwestii ustalenia faktów i oceny dowodów, a zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą
skargi kasacyjnej nie mogą tego rodzaju zarzuty. Ustalenia natury faktycznej w
postępowaniu kasacyjnym mogą bowiem być skutecznie kwestionowane jedynie w
sposób pośredni, a mianowicie, przez wskazanie konkretnego przepisu czy
przepisów prawa procesowego i wykazanie w niej, że jego (ich) naruszenie mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Tego rodzaju zarzutu (dotyczącego
naruszenia przepisów postępowania) skarga kasacyjna nie formułuje, skoro
powołany na tę okoliczność art. 233 k.p.c. dotyczy ustalenia faktów i oceny
dowodów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 23 września 2005 r. III CSK
13/05, OSNC 2006/4/76). W takiej sytuacji ustalenia stanowiące faktyczną
podstawę rozstrzygnięcia zawartego w zaskarżonym wyroku nie podlegają kontroli
kasacyjnej i należy je uznać za niewadliwe. Mając na uwadze, że przepis art. 22 §
11
k.p. nie stwarza prawnego domniemania zawarcia umowy o pracę, a o rodzaju
zawartej umowy rozstrzyga zgodna wola stron, powołane przez skarżąca - w wyżej
wskazanym stanie faktycznym niniejszej sprawy - zarzuty naruszenia prawa
materialnego nie znajdują uzasadnienia, co w konsekwencji powodowało
konieczność oddalenia skargi kasacyjnej na podstawie art. 39814
k.p.c.
/tp/