Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 21/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku B. L.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 1 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 października 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych […], pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 31 marca 1998 r. odmówił
ubezpieczonemu B. L. prawa do emerytury, z tytułu pracy w szczególnych
warunkach z uwagi na niewykazanie przez wnioskodawcę wymaganego 15 letniego
okresu zatrudnienia w tychże warunkach.
W odwołaniu od powyższej decyzji ubezpieczony domagał się jej zmiany i
przyznania skarżącemu spornego świadczenia. Motywując swoje pretensje
zarzucił, iż do stażu pracy w szczególnych warunkach, uprawniającego do
emerytury należy zaliczyć okres zatrudnienia odwołującego się na stanowisku
palacza od 2 lipca 1979 r. do 31 czerwca 1981 r. oraz przy magazynowaniu,
przepompowywaniu, przeładunku, transporcie i dystrybucji ropy naftowej i jej
produktów od 1 lipca 1981 r. do 31 maja 1993 r.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 12
grudnia 2008 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał ubezpieczonemu B. L. prawo
do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach począwszy od dnia 8 lutego
2008 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że B. L., urodzony 8 lutego 1948 r., złożył w
Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych wniosek emerytalny, dokumentując 29 lat, 8
miesięcy i 18 dni okresów składkowych i nieskładkowych, z czego organ rentowy
uwzględnił ubezpieczonemu jedynie 8 lat, 9 miesięcy i 1 dzień jako okres pracy w
szczególnych warunkach i zaskarżoną decyzją odmówił mu prawa do
przedmiotowego świadczenia. Okolicznością sporną pozostawał charakter
zatrudnienia wnioskodawcy w okresach: 1/ od 2 lipca 1979 r. do 31 czerwca 1981 r.
na stanowisku murarza – palacza, gdyż łączona formuła tegoż stanowiska
wyklucza (w ocenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) przyjęcie, iż w tym okresie
ubezpieczony stale i w pełnym wymiarze czasu wykonywał pracę palacza i 2/ od 1
lipca 1981 r. do 31 maja 1993 r. na stanowisku ślusarza remontowego –
smarownika z uwagi na niewymienienie tego stanowiska w przepisach resortowych.
Z poczynionych przez Sąd Okręgowy ustaleń wynika, iż w okresie od 2 lipca
1979 r. do 28 lutego 1995 r. B. L. był zatrudniony w Fabrykach Mebli w C., której
następcą prawnym jest powstała w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstwa
3
państwowego „K. – C. Fabryka Mebli” Spółka z o.o. Ubezpieczony posiada
kwalifikacje do pracy na stanowisku palacza, gdyż ukończył specjalny kurs, a
wcześniej zatrudniony był w takim charakterze w Zakładach Przemysłu Drzewnego
w C. (następnie: „H. – Pol Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe”) od 14 lipca
1970 r. do 13 kwietnia 1979 r. W początkowym okresie zatrudnienia we
wspomnianej fabryce mebli od 2 lipca 1979 r. do 31 czerwca 1981 r. odwołujący
się stale i w pełnym wymiarze czasu wykonywał pracę palacza wysokoprężnych
parowych kotłów przemysłowych. W tym okresie nigdy nie świadczył on pracy w
charakterze murarza. Począwszy od dnia 1 lipca 1981 r. ubezpieczony podjął
zatrudnienie jako smarownik maszyn i urządzeń. Na wyposażeniu zakładu
znajdowała się duża liczba urządzeń i maszyn wykorzystywanych w procesie
produkcyjnym, wymagających stałej konserwacji i smarowania za pomocą
odpowiednich środków chemicznych oraz dolewania do nich olejów technicznych.
Odwołujący się był jedyną osobą w fabryce zajmującą się tymi czynnościami. Z
tego powodu narażony był na ciągły kontakt z substancjami chemicznymi, ropą
naftową i jej pochodnymi, pobierając je z magazynu zakładowego, przechowując w
magazynku podręcznym, przepompowywując przy użyciu pompy ręcznej do
mniejszych pojemników i wreszcie realizując czynności związane ze smarowaniem
i konserwacją maszyn i urządzeń do produkcji mebli. Z tytułu wykonywanych robót
ubezpieczony podlegał Działowi Głównego Mechanika odpowiedzialnego za
utrzymanie maszyn w ruchu. Zajęcia te wypełniały cały dobowy wymiar czasu pracy
odwołującego się. Nie realizował on innych zadań poza tymi, które odpowiadały
stanowisku palacza a potem smarownika. Wprawdzie w dokumentacji osobowej, w
tym w angażach i świadectwach pracy, pracodawca określał powierzane załodze
stanowiska jako łączone, jednakże czynił to w celu uniknięcia dokonywania
wypowiedzenia zmieniającego w razie konieczności przesunięcia pracownika do
innych zajęć, a także dla umożliwienia przyznawania wyższych wynagrodzeń.
Formalny angaż mógł więc nie odpowiadać rodzajowo wykonywanej przez
zainteresowanego pracy.
Analizując zasadność roszczeń odwołującego się w kontekście art. 32 ust.
1, 2 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.)
4
oraz przepisów § 2 i § 4-8a rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) Sąd
pierwszej instancji stwierdził, że skarżący spełnia wszystkie przesłanki nabycia
prawa do spornego świadczenia, gdyż ukończył 60 rok życia, posiada ponad 25
letni okres składkowy i nieskładkowy oraz legitymuje się co najmniej 15 letnim
stażem pracy w szczególnych warunkach, do którego należy zaliczyć sporny okres
pracy wymienionej w wykazie A dziale XIV zatytułowanym „Prace różne” pod
pozycją (prace niezautomatyzowane palaczy rusztowych kotłów parowych lub
wodnych typu przemysłowego) i w dziale IV zatytułowanym „W chemii” pod
pozycją 19 (przetwórstwo, magazynowanie przepompowywanie, przeładunek,
transport oraz dystrybucja ropy naftowej i jej produktów), wykonywanej stale i w
pełnym wymiarze czasu. Wprawdzie praca smarownika wymieniona jest w dziale
noszącym nazwę: „W chemii”, a fabryka mebli nie należy do zakładów pracy
przemysłu chemicznego, jednakże produkcja mebli zaliczana jest do kategorii
przemysłu lekkiego w rozumieniu zarządzenia Ministra Przemysłu Chemicznego i
Lekkiego z dnia 7 lipca 1987 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych
warunkach w zakładach resortu przemysłu chemicznego i lekkiego (Dz.Urz. Nr 4 z
1987 r.). Okoliczność niezgodności wykazu, w którym wymieniona jest praca
ubezpieczonego z wykazem, pod który miałby podlegać zatrudniający go zakład, a
na jaki powołuje się organ rentowy, nie ma znaczenia wobec orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego wydanego w sprawie sygn. P 17/03. W wyroku tym Trybunał
Konstytucyjny uznał, że przepis art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych utracił moc w zakresie, w jakim posługiwał się
określeniem „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na
podstawie przepisów dotychczasowych”. Pozostawione w ust. 4 tegoż artykułu
odesłanie do „przepisów dotychczasowych” może odnosić się wyłącznie do tych
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów , które regulują materię ustawową, czyli
wiek emerytalny, rodzaj prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których
osobom wykonującym te prace przysługuje prawo do emerytury w obniżonym
wieku. W związku z tym niezbędną przesłanką uznania konkretnego zatrudnienia
za szczególne jest wykonywanie pracy, stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, nie
5
tyle na danym stanowisku, lecz w ramach rodzajowo wyodrębnionego wykazu prac
szczególnych (załącznik A i B do rozporządzenia).
Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy, zarzucając Sądowi
Okręgowemu naruszenia prawa materialnego w postaci art. 32 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) oraz § 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.) i wnosząc o zmianę orzeczenia przez oddalenie odwołania
lub uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w pierwszej
instancji. W uzasadnieniu środka zaskarżenia wskazano, że stanowisko
smarownika nie jest wymienione w cytowanym rozporządzeniu Rady Ministrów oraz
w zarządzeniu resortowym Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego Nr 7 z dnia
7 lipca 1987 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu przemysłu chemicznego i
lekkiego. Sąd Okręgowy nie wyjaśnił, pod jaką pozycją i z którego działu wykazu A,
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów i zarządzenia
resortowego, kwalifikuje pracę smarownika. Zdaniem apelującego, produkcja
mebli nie należała do przemysłu lekkiego, a zakłady meblarskie podlegały
resortowi leśnictwa i przemysłu drzewnego. W ocenie organu rentowego, przepisy
powołanych aktów nie powinny być interpretowane rozszerzająco i stanowić
podstawy przyznawania uprawnień emerytalnych pracownikom niewymienionym w
tychże unormowaniach.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7
października 2009 r. oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji zauważył, iż wbrew sugestiom skarżącego, stanowisko
smarownika jest wyszczególnione w pkt 28 działu VI zatytułowanego „W leśnictwie i
przemyśle drzewnym” wykazu A, stanowiącego załącznik do zarządzenia Nr 16
Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r.
w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.Urz. MRLi GŻ z 1988 r. Nr 2, poz.
4, dalej zarządzenie resortowe), wydanego na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia
6
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.). Chociaż wydane na mocy cytowanego przepisu zarządzenia
resortowe nie są obecnie źródłem prawa i nie mogą stanowić samodzielnej
podstawy prawnej indywidualnych decyzji, to jednak stanowią w istocie wykaz prac
wykonywanych w szczególnych warunkach. Określone skutki prawne wykonywania
prac wymienionych w tym wykazie nie są zaś wskazane przez to zarządzenie, lecz
wynikają z ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.)
oraz utrzymanego jej przepisami w mocy rozporządzenia Rady Ministrów. Jedynie
wykonywanie prac na stanowisku określonym w zarządzeniu resortowym, której nie
wymieniono w wykazach A i B, stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów, nie uprawnia do uzyskania emerytury na podstawie art. 32 ust. 1 i 2
ustawy o emeryturach i rentach z F.U.S. Trzeba przy tym pamiętać, że wspomniany
wykaz A nie zawiera katalogu stanowisk pracy, lecz wymienia prace, które
uznawane są za prace w szczególnych warunkach w rozumieniu rozporządzenia.
Do pracy w szczególnych warunkach wykaz A w dziale IV „W chemii”, poz. 19
zalicza prace przy przetwórstwie, magazynowaniu, przepompowywaniu,
przeładunku, transporcie oraz dystrybucji ropy naftowej i jej produktów, zaś w dziale
XIV „Prace różne”, poz. 25 – prace polegające na bieżącej konserwacji agregatów i
urządzeń oraz prace budowlano – montażowe i budowlano – remontowe na
oddziałach będących w ruchu, w których jako podstawowe wykonywane są prace
wymienione w wykazie.
W świetle zgromadzonego materiału dowodowego sprawy można zatem
przyjąć, że wnioskodawca w spornym okresie od 1 lipca 1981 r. do 31 maja 1993 r.
wykonywał na stanowisku smarownika, określonym w pkt 28 działu VI „W leśnictwie
i przemyśle drzewnym” wykazu A, stanowiącego załącznik nr 1 do zarządzenia
resortowego, pracę wymienioną pod poz. 19 działu IV wykazu A, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów. Podstawy zaliczenia pracy
ubezpieczonego na stanowisku smarownika do okresu pracy w szczególnych
warunkach nie mogła stanowić praca wymieniona pod poz. 25 działu XIV wykazu A,
tj. praca polegająca na bieżącej konserwacji agregatów i urządzeń oraz pracach
7
budowlano – montażowych i budowlano – remontowych na oddziałach będących w
ruchu, w których jako podstawowe wykonywane są prace wymieniona w wykazie,
gdyż odwołujący się nie udowodnił, iż pracę te wykonywał jedynie na tych
wydziałach. Przeciwnie: z zeznań świadków wynika, że prace polegające na
smarowaniu i napełnianiu urządzeń produktami ropy naftowej wnioskodawca
realizował na terenie całego zakładu. Podstawę takiej kwalifikacji prawnej tegoż
okresu pracy stanowi natomiast poz. 19 działu XIV wykazu A, wymieniająca prace
przy przetwórstwie, magazynowaniu, przepompowywaniu, przeładunku, transporcie
oraz dystrybucji ropy naftowej i jej produktów. Zaliczenie spornego okresu do stażu
pracy w szczególnych warunkach sprawia zaś, że ubezpieczony spełnia wszystkie
kryteria przyznania prawa do emerytury z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną organu rentowego.
Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe
zastosowanie art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr
39, poz. 353 ze zm.) oraz § 4 ust. 1 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) przez przyjęcie, że wnioskodawca w okresie od 1 lipca 1981 r. do 31 maja
1993 r., pracując w Fabrykach Mebli w C. na stanowisku smarownika, wykonywał
pracę w szczególnych warunkach, bo wymienioną pod poz. 19 działu IV „W chemii”
wykazu A, stanowiącego załącznik do powołanego rozporządzenia Rady Ministrów,
tj. pracę przy przetwórstwie, magazynowaniu, przepompowywaniu, przeładunku,
transporcie oraz dystrybucji ropy naftowej i jej produktów. Skarżący wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku wraz z poprzedzającym go wyrokiem Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej
instancji lub o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi oraz zasądzenie na rzecz organu rentowego
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa
8
procesowego. Jako przesłankę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania
wskazano potrzebę wykładni przepisów prawnych wywołujących rozbieżności w
orzecznictwie sądów. Rozbieżność ta dotyczy problemu, czy przy rozstrzyganiu o
tym, że dana osoba wykonywała pracę w szczególnych warunkach:
- należy w pierwszej kolejności ustalić, do jakiego działu gospodarki (przemysłu)
jest kwalifikowany pracodawca, u którego ubezpieczony pracował w okresie,
jakiego dotyczy wniosek, a dopiero potem ustalić, czy praca, jaką wnioskodawca
wykonywał u tego pracodawcy w okresie wskazanym we wniosku, spełnia kryteria z
konkretnego punktu wykazu prac w szczególnych warunkach, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów, a to z uwagi na fakt, że w wykazie
tym prace uszeregowano według działów gospodarki/przemysłu;
- należy ignorować nazwy działów gospodarki/przemysłu wymienione w wykazach
do tegoż rozporządzenia, gdyż nie mają one znaczenia przy ustalaniu treści normy
prawnej decydującej o uznaniu konkretnego okresu pracy u konkretnego
pracodawcy za okres pracy w szczególnych warunkach.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej organ rentowy nie kwestionował
dokonanych prze Sąd drugiej instancji ustaleń, z których wynika, że w spornym
okresie ubezpieczony był zatrudniony w Fabrykach Mebli na stanowisku
smarownika maszyn i urządzeń , a do jego obowiązków należała stała
konserwacja i smarowanie (za pomocą odpowiednich środków chemicznych),oraz
dolewanie olejów technicznych do tychże maszyn i urządzeń służących procesowi
produkcyjnemu. Wnioskodawca wykonywał tę pracę w lakierni fabryki i był jedyną
osobą realizującą obowiązki smarownika w tym zakładzie. Zdaniem skarżącego,
praca jaką wykonywał ubezpieczony, nie jest wymieniona w dziale VI „W leśnictwie,
przemyśle drzewnym i papierniczym”, a także w dziale VII „W przemyśle lekkim” ani
dziale XIV „Prace różne” wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983r. Błędne jest zakwalifikowanie tejże pracy
przez Sądy orzekające w sprawie jako wymienionej pod pozycją 19 działu IV
wykazu A. Nie można bowiem ignorować dokonanego w załącznikach do
rozporządzenia Rady Ministrów szeregowania prac według oznaczonych działów
gospodarki/przemysłu. W konsekwencji należy przyjąć, że w przemyśle meblarskim
nie można wykonywać pracy, jaką wykonuje się w przemyśle chemicznym przy
9
przetwórstwie, magazynowaniu (…..) ropy naftowej i jej produktów. Wykonywanie
pracy na stanowisku określonym w zarządzeniu resortowym, której nie wymieniono
w wykazach A i B załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów, nie uprawnia do
emerytury z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Tymczasem wnioskodawca powołuje się na zarządzenie nr 16
Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r.
Rzecz w tym, iż w zarządzeniu tym stanowisko „smarownik maszyn i urządzeń” jest
wymienione pod pozycją 4 noszącą nazwę taką, jaką oznaczono ten rodzaj
działalności w dziale VI załącznika A do rozporządzenia Rady Ministrów, a więc
jako prace przy suchej destylacji drewna i węgla aktywnego. W zarządzeniu
resortowym w dziale IV „W chemii” są natomiast wymienione pod pozycją 19
stanowiska pracy przy przetwórstwie, magazynowaniu, przepompowywaniu,
przeładunku, transporcie oraz dystrybucji ropy naftowej i jej produktów. Są to
stanowiska operatora urządzeń dozujących, robotnika transportowego, robotnika
magazynowego surowców i paliw. Nazwy tych stanowisk wskazują, że są to
stanowiska w zakładach zajmujących się zawodowo magazynowaniem i obrotem
produktami przetwórstwa ropy naftowe. Zatem uprawniony do tego minister
resortowy nie uznał stanowiska zajmowanego przez ubezpieczonego za
stanowisko pracy w szczególnych warunkach. Nie zamieścił bowiem stanowiska
smarownika wśród stanowisk pracy przy przetwórstwie ropy naftowej. Wymienił je
natomiast wśród stanowisk pracy przy suchej destylacji drewna i węgla
aktynowego. Nie można wreszcie kwalifikować pracy ubezpieczonego z pozycji 25
działu XIV wykazu A załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów, jako pracy przy
bieżącej konserwacji agregatów i urządzeń oraz prac budowlano – remontowych na
oddziałach będących w ruchu, w których jako podstawowe wykonywane są prace
wymienione w wykazie, gdyż wnioskodawca wykonywał prace smarownika na
terenie całego zakładu , a nie tylko w tych wydziałach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem ma uzasadnioną
podstawę.
Słuszny jest zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instancji prawa
materialnego w postaci art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
10
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) oraz § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości przedmiotowego orzeczenia rozpocząć wypada od
przypomnienia, że art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych wprowadza jako kryterium dyferencjacji wieku
emerytalnego - określonego w art. 27 tego aktu dla ubezpieczonych urodzonych
przed dniem 1 stycznia 1949 r. na co najmniej 60 lat dla kobiet i 65 lat dla
mężczyzn - rodzaj wykonywanej pracy (tj. szczególne warunki, w jakich jest ona
świadczona lub szczególny jej charakter), narażający na szybsze zrealizowanie się
ryzyka emerytalnego z powodu wcześniejszej, niż powszechnie, utraty sprawności
psychofizycznej pracownika. Brzmienie powołanego przepisu nie pozostawia
bowiem wątpliwości, że prawo do emerytury w wieku niższym od powszechnego
przysługuje jedynie osobom wykonującym owe prace w ramach pracowniczego
zatrudnienia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2004 r., II UK 246/03,
OSNP 2004 nr 20, poz. 358; z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04, OSNP 2005 nr
17, poz. 272; z dnia 29 czerwca 2005 r., I UK 300/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 94 i
z dnia 8 maja 2008 r., I UK 354/07, MPP 2008 nr 10). Wprawdzie ust. 2
cytowanego artykułu zawiera definicję (pojęcie) pracownika zatrudnionego w
szczególnych warunkach, stanowiąc iż jest nim pracownik zatrudniony przy pracach
o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne bądź otoczenia, lecz uregulowania omawianego artykułu
nie precyzują szczegółowych przesłanek nabycia prawa do emerytury w obniżonym
wieku. Artykuł 32 ust. 4 ustawy odsyła w tej materii do dotychczasowych
przepisów, którymi są przepisy rangi ustawy lub wydane na mocy delegacji
ustawowej (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego
2002 r., III ZP 30/01, OSNP 2002 nr 10, poz. 243). Aktem prawnym normującym tę
problematykę jest rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych szczególnych warunkach lub w
11
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Jak zauważył Trybunał
Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A
2004 nr 6, poz. 57), odesłanie to powinno być odczytywane jako kierujące do
rozporządzenia w zakresie, w jakim chodzi o ustalenie kwestii wskazanych w art.
32 ust. 4 ustawy, tj. wieku emerytalnego, rodzajów prac lub stanowisk oraz
warunków, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 tego artykułu
przysługuje prawo do emerytury.
Przepisy § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1 rozporządzenia kreują zaś dla
pracownika, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w
wykazie A, następujące przesłanki nabycia prawa do przedmiotowego świadczenia:
1/ osiągnięcie wieku emerytalnego, wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla
mężczyzn, 2/ posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia, określonego w
odniesieniu do kobiet na 20 lat a do mężczyzn na 25 lat i 3/ legitymowanie się co
najmniej 15 letnim stażem pracy w szczególnych warunkach, wykonywanej stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku. W
rozpoznawanej sprawie nie budzi wątpliwości osiągnięcie przez ubezpieczonego
tak określonego wieku emerytalnego i ogólnego stażu zatrudnienia. Kwestią sporną
pozostaje kwalifikacja pracy odwołującego, wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu na stanowisku smarownika maszyn i urządzeń w Fabrykach Mebli
od 1 lipca 1981 r. do 31 maja 1993 r., jako pracy w szczególnych warunkach.
Dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma
istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj
powierzonej mu pracy. Praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana
stale (codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli
pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na
uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 14 września 2007 r., III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz.
325; z dnia 19 września 2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329; z
dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 22 stycznia 2008 r., I
UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75 i z dnia 24 marca 2009 r., I PK 194/08, LEX
nr 528152). Decydującą rolę w analizie charakteru pracy ubezpieczonego z punktu
12
widzenia uprawnień emerytalnych ma zatem możliwość jej zakwalifikowania pod
którąś z pozycji wspomnianego załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów. W
świetle art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych pracami w szczególnych warunkach nie są bowiem wszelkie prace
wykonywane w narażeniu na kontakt z niekorzystnymi dla zdrowia pracownika
czynnikami, lecz jedynie takie, które zostały rodzajowo wymienione w tymże
rozporządzeniu. Przepis § 1 ust. 1 rozporządzenia stanowi zresztą, że akt ten ma
zastosowanie do pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze, wymienione w § 4 – 15 rozporządzenia oraz w
wykazach stanowiących załącznik do niego.
Pewne problemy interpretacyjne związane z regulacją zawartą w § 1 ust. 2-3
rozporządzenia, zobowiązującą właściwych ministrów, kierowników urzędów
centralnych oraz centralne związki spółdzielcze do ustalenia w podległych i
nadzorowanych przez nich zakładach pracy wykazów stanowisk pracy
wykonywanej w szczególnych warunkach, a stosowanych także w jednostkach
organizacyjnych powstałych w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa
państwowego, przekazanych organom samorządu terytorialnego oraz dla których
uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne
organy państwowe, zostały wyjaśnione w powołanej wyżej uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01. Stwierdzono w
niej, że zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych odesłanie do tychże przepisów nie upoważnia do
tworzenia wykazów obejmujących stanowiska pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach. Wspomniane upoważnienie dla właściwych ministrów, kierowników
urzędów centralnych i centralnych związków spółdzielczych nie stwarzało ani
podstawy prawnej do wydawania aktów niepozostających w zgodności z
powszechnie obowiązującym prawem, ani nie przewidywało możliwości
wykraczania poza wykazy prac wykonywanych w szczególnych warunkach
wymienionych w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów. Wykazy resortowe
muszą być dostosowane do treści tego załącznika, w którym zawarty jest
kompletny wykaz stanowisk pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Gdy
zatem określają one tego rodzaju stanowiska pracy niezgodnie z załącznikiem do
13
rozporządzenia, nie wywołują skutków przewidzianych w art. 32 ustawy.
Podobnych konsekwencji w sferze prawa do emerytury nie implikuje także
zakwalifikowanie przez pracodawcę stanowiska nieobjętego załącznikiem do
rozporządzenia do prac wykonywanych w szczególnych warunkach (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392;
z dnia 23 listopada 2004 r., I UK 15/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 161; z dnia 22
czerwca 2005 r., I UK 351/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 90; z dnia 20 października
2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 306 i z dnia 29 stycznia 2008r., I UK
192/07, LEX nr 447272). I odwrotnie – niewymienienie określonych pracodawców w
wykazach resortowych nie przesądza o niemożności zakwalifikowania
świadczonych u nich prac jako prac wykonywanych w szczególnych warunkach,
jeśli odpowiadają one kryteriom wynikającym z załącznika do rozporządzenia
(wspomniany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r. P 17/03
oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 2008 r., I UK 381/07, LEX nr
494112). Chociaż wykazy resortowe i zakładowe nie stanowią samodzielnej
podstawy zaliczenia danego rodzaju zatrudnienia do prac w szczególnych
warunkach, to mogą być one pomocne przy wykładni przepisów rozporządzenia
Rady Ministrów.
Przyznając zasadniczą rolę w kwalifikowaniu prac w szczególnych
warunkach cytowanemu rozporządzeniu Rady Ministrów warto podkreślić, że w
świetle przepisów wykazu A, stanowiącego załącznik do tegoż rozporządzenia,
wyodrębnienie owych prac ma charakter stanowiskowo – branżowy. Pod pozycjami
zamieszczonymi w kolejnych działach wykazu wymieniono bowiem konkretne
stanowiska przypisane danym branżom, uznając je za prace w szczególnych
warunkach uprawniające do niższego wieku emerytalnego. Taki sposób kwalifikacji
prawnej tychże prac nie jest dziełem przypadku. Specyfika poszczególnych gałęzi
przemysłu determinuje bowiem charakter świadczonych w nich prac i warunki, w
jakich są one wykonywane, ich uciążliwość i szkodliwość dla zdrowia. Nie można
zatem swobodnie czy wręcz dowolnie, z naruszeniem postanowień rozporządzenia,
wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie zostały one
przypisane w tym akcie prawnym.
14
Z taką zaś sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie. Sądy
obydwu instancji próbowały zaliczyć zajmowane przez ubezpieczonego stanowisko
smarownika maszyn i urządzeń do prac w przemyśle chemicznym, lekkim lub
leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym. Tymczasem są to odrębne branże,
wymienione w różnych działach wykazu A (dziale IV, VI i VII). Rację ma skarżący
zauważając, iż wspomniane stanowisko nie figuruje pod żadną pozycją wykazu.
Wyszczególnione jest natomiast w pkt 28 działu VI wykazu A, będącego
załącznikiem do zarządzenia nr 16 Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 31 marca 1988 r. w sprawie stanowisk pracy, na których
wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze
(Dz.Urz. MRLiGŻ z 1988 r. Nr 2, poz. 4). Jeśli wykaz ten miałby stanowić
wskazówkę interpretacyjną dla przepisów rozporządzenia Rady Ministrów, to warto
podkreślić, że stanowisko smarownika jest w nim wymienione wśród prac przy
suchej destylacji drewna i węgla aktywnego, czyli tych, o jakich mowa pod pozycją
4 działu VI wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów.
Niewątpliwie konserwacja i smarowanie maszyn i urządzeń do produkcji mebli nie
jest pracą związaną z suchą destylacją drewna czy węgla aktywnego. Nie można
jej też zaliczyć do wymienionej pod pozycją 19 działu IV wykazu A pracy przy
przetwórstwie, magazynowaniu, przepompowywaniu, przeładunku, transporcie oraz
dystrybucji ropy naftowej i jej produktów. Te ostatnie rodzaje prac wykonywane są
bowiem w przemyśle chemicznym i wiążą się z jego specyfiką. Nie można ich
utożsamiać z pracami świadczonymi u końcowego odbiorcy wspomnianych
produktów ropopochodnych (jakim w tym przypadku był zakład meblarski),
polegającymi na konserwowaniu - przy użyciu tychże produktów - maszyn i
urządzeń do wytwarzania mebli, czyli do prowadzenia działalności niewymienionej
w dziale IV wykazu A.
Dokonując niewłaściwej kwalifikacji wykonywanej przez ubezpieczonego
pracy smarownika w fabryce mebli, Sąd Apelacyjny naruszył przepisy § 4 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i
załącznika do cytowanego rozporządzenia, a w konsekwencji tegoż – naruszył
także art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
15
Społecznych, odsyłający do rozporządzenia przy ustalaniu szczegółowych
przesłanek nabycia prawa do emerytury z obniżonego wieku, o jakim stanowi ust. 1
tego artykułu.
Wobec trafności podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów, Sąd
Najwyższy z mocy art. 398¹5
§ 1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 398²¹ k.p.c.