Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 czerwca 2010 r.
II PK 21/10
1. W razie zwolnień grupowych pracodawca może wypowiedzieć defini-
tywnie (a nie tylko zmieniająco) umowę o pracę pracownikowi podlegającemu
szczególnej ochronie z mocy przepisu odrębnego (art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13
marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosun-
ków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze
zm.), niewymienionemu w art. 5 ust. 5 tej ustawy, choćby nie nastąpiło ogłosze-
nie upadłości lub likwidacja pracodawcy.
2. Rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w postępowaniu kasacyjnym pole-
gające na wydaniu orzeczenia reformatoryjnego (art. 39816
k.p.c.) oraz oddale-
niu powództwa (mimo zasadności jej zarzutów), gdy zaskarżony wyrok odpo-
wiada prawu (art. 39814
in fine k.p.c.) mogą być stosowane wyjątkowo, w sytu-
acjach niebudzących żadnych wątpliwości.
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Józef Iwulski (spra-
wozdawca), Zbigniew Korzeniowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 czerwca
2010 r. sprawy z powództwa Zdzisława P. przeciwko I. SA Huta Aluminium K. o od-
szkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koninie z dnia 16 października 2009
r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koninie do ponownego rozpoznania i roz-
strzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2009 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Koninie uznał za bezskuteczne oświadczenie strony pozwanej I.
SA Huta Aluminium K. z dnia 26 stycznia 2009 r. o wypowiedzeniu umowy o pracę
2
powodowi Zdzisławowi P. oraz zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 60 zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód był zatrudniony u pozwanej na pod-
stawie umowy o pracę na czas nieokreślony z dnia 1 marca 1986 r. i pracował na
stanowiskach elektrolitowego, pracownika gospodarczego na wydziale elektrolizy, a
ostatnio na stanowisku brygadzisty brygady gospodarczej wydziału elektrolizy. W
dniu 26 stycznia 2009 r. pozwana rozwiązała z powodem umowę o pracę za wypo-
wiedzeniem, jednocześnie skracając okres wypowiedzenia z trzech do jednego mie-
siąca. Przyczyną rozwiązania umowy o pracę była decyzja o zakończeniu produkcji
aluminium elektrolitycznego i zamknięciu Zakładu Hutniczego, spowodowana nie-
opłacalnością produkcji aluminium ze względu na „dramatyczny” wzrost cen energii
elektrycznej od 2009 r. Strona pozwana jest następcą prawnym Huty Aluminium K.
SA, której pracownicy (w tym powód) zostali przejęci przez nowego pracodawcę w
trybie art. 231
k.p. Zakład Hutniczy (tzw. Elektroliza) był wydziałem o znaczeniu stra-
tegicznym dla pozwanej. Produkcja aluminium była trudna, a zatrudnieni tam pracow-
nicy wykonywali pracę w szczególnych warunkach i pracowali w wymiarze 6 godzin
na dobę. Produkcja aluminium już od kilkunastu lat stawała się dla pozwanej dużym
obciążeniem i było wiadomo, że wydział zostanie zamknięty do 2015 r. Pracodawca
prowadził ze związkami zawodowymi rozmowy w celu doprowadzenia do wzrostu
opłacalności produkcji i zachowania miejsc pracy, czego efektem było zawarte w dniu
14 grudnia 1998 r. Porozumienie pomiędzy Hutą Aluminium K. SA a działającymi u
niej związkami zawodowymi. Na mocy tego Porozumienia wprowadzono ośmiogo-
dzinny dzień pracy w miejsce sześciogodzinnego. Zgodnie z tym Porozumieniem,
pracownicy, którzy utracili miejsca pracy w związku ze zmianą czasu pracy mieli zo-
stać zatrudnieni na innych stanowiskach, natomiast pozostali pracownicy, którzy w
dniu 31 grudnia 1998 r. legitymowali się dziesięcioletnim stażem pracy oraz zostali
odsunięci od pracy z powodu choroby mieli zagwarantowane miejsca pracy u pozwa-
nej do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego. W listopadzie 2008 r. pozwana podjęła
uchwałę o zamknięciu wydziału elektrolizy w terminie do 2009 r. z powodu „drama-
tycznego” wzrostu cen energii elektrycznej powodującego nieopłacalność produkcji
aluminium. W dniu 14 listopada 2008 r. pozwana przedstawiła plan zwolnień z pracy
na wydziale elektrolizy oraz kryteria doboru pracowników do zwolnień grupowych.
Zwolnieniami mieli być objęci wszyscy pracownicy za wyjątkiem osób chronionych na
podstawie art. 39 k.p., członków zarządu zakładowych organizacji związkowych oraz
3
społecznego inspektora pracy. Związki zawodowe nie zawarły z pracodawcą porozu-
mienia w sprawie zwolnień grupowych, dlatego pozwana wydała w tej sprawie regu-
lamin, który następnie przekazała do wiadomości działającym u niej związkom zawo-
dowym oraz Urzędowi Pracy w K. Z końcem stycznia 2009 r. pozwana wręczyła wy-
powiedzenia pracownikom zatrudnionym na wydziale elektrolizy, uzasadniając je za-
mknięciem zakładu.
Sąd Rejonowy stwierdził, że powód nie kwestionował formalnej strony wypo-
wiedzenia umowy o pracę. Kwestią sporną była natomiast interpretacja art. 5 ustawy
z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze
zm.). Na podstawie tego przepisu pozwana wywodziła, że skoro przeprowadziła
zwolnienia grupowe spowodowane zamknięciem zakładu hutniczego, to nie miała
obowiązku przestrzegania Porozumienia z 14 grudnia 1998 r., niebędącego zresztą
źródłem prawa pracy. Sąd pierwszej instancji - wbrew stanowisku pozwanej - uznał
Porozumienie z 14 grudnia 1998 r. za źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p.
Stwierdził, że pracownicy mogą dochodzić uprawnień zagwarantowanych w Porozu-
mieniu, określającym przywileje przy zwolnieniach grupowych, bowiem zgodnie z art.
91
k.p. takie porozumienia zbiorowe należy traktować jako „prawo będące podstawą
roszczeń pracowników wobec pracodawcy”. W dalszej kolejności Sąd Rejonowy
uznał, że przepisy ustawy z dnia 13 marca 2003 r. należy interpretować łącznie z
przepisami Kodeksu pracy (np. z art. 411
§ 1 k.p.). Zatem odmowa zastosowania
przez pracodawcę Porozumienia z 14 grudnia 1998 r. byłaby możliwa tylko wówczas,
gdyby doszło do likwidacji lub upadłości pozwanej Spółki. Jednak zakład hutniczy nie
był organizacyjnie wyodrębnioną jednostką i nie stanowił samodzielnej struktury. Do-
póki nie występują przesłanki likwidacji lub upadłości pracodawcy nie można - zda-
niem Sądu Rejonowego - w przypadku zwolnień grupowych wyłączyć zastosowania
przepisów szczególnych chroniących przed rozwiązaniem stosunku pracy. W ocenie
Sądu Rejonowego, za uwzględnieniem powództwa przemawiają również zasady
współżycia społecznego. Powód pracował w warunkach szczególnych w zakładzie o
strategicznym znaczeniu dla pozwanej i w 1998 r. dobrowolnie wyraził zgodę na wy-
konywanie pracy w wydłużonym czasie w zamian za zapewnienie mu ochrony przed
rozwiązaniem stosunku pracy oraz zagwarantowanie możliwości pracy do emerytury.
Mimo tego pozwana - chociaż „czerpała korzyści przez tyle lat i mogła ograniczyć
zatrudnienie na Elektrolizie poprzez wygenerowanie oszczędności na funduszu płac”
4
- rozwiązała umowy o pracę ze wszystkimi pracownikami objętymi Porozumieniem w
sytuacji, gdy Huta nie została w całości zlikwidowana.
Wyrokiem z dnia 16 października 2009 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Koninie zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób,
że zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 10.284 zł brutto tytułem odszkodo-
wania za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę, w pozostałym zakresie
oddalił apelację pozwanej oraz zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 60 zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej. Sąd od-
woławczy w całości podzielił ustalenia faktyczne oraz oceny prawne Sądu pierwszej
instancji i przyjął je za własne. Orzeczenie o należnym powodowi odszkodowaniu w
miejsce przywrócenia do pracy Sąd Okręgowy oparł na tym, że powód na rozprawie
w dniu 29 września 2009 r. zmodyfikował żądanie pozwu. W uzasadnieniu rozstrzy-
gnięcia Sąd odwoławczy wywiódł w szczególności, że w § 5 ust. 1 Porozumienia z
dnia 14 grudnia 1998 r. między innymi zagwarantowano pracownikom ze stażem
pracy wynoszącym w dniu 31 grudnia 1998 r. minimum 10 lat w Elektrolizie pracę do
czasu osiągnięcia wieku emerytalnego. Porozumienie jest aktem normatywnym w
rozumieniu art. 9 § 1 k.p. i tym samym jest źródłem indywidualnych zobowiązań pra-
codawcy, które zgodnie z art. 91
k.p. „wykracza poza obowiązujące przepisy prawa i
należy je traktować jako prawo będące podstawą roszczeń pracowników wobec pra-
codawcy”. Jako akt korzystniejszy dla pracownika (powoda) ma pierwszeństwo w
zastosowaniu, pomimo że jest aktem hierarchicznie niższym od ustawy z dnia 13
marca 2003 r. Z uwagi na treść § 5 Porozumienia nieuprawnione jest twierdzenie, że
zwolnienia grupowe u pozwanej wyłączają ochronę w nim przewidzianą. Zdaniem
Sądu odwoławczego, za nieuzasadnione należy uznać twierdzenia pozwanej, że po-
wód nie był stroną Porozumienia, gdyż nie podpisał go osobiście. Skoro zadaniem
związków zawodowych jest reprezentowanie jego członków wobec pracodawcy, to
Porozumienie zawarte przez związki zawodowe na rzecz pracowników pozwanej
Spółki wywołuje skutki prawne w sferze praw i obowiązków pracowników, w tym po-
woda. Powołując się na art. 5 ust. 1 i ust. 5 pkt 1-7 ustawy z dnia 13 marca 2003 r.,
Sąd drugiej instancji stwierdził, że powoda nie można zaliczyć do żadnej z wymienio-
nych tam grup. Wobec tego należy przyjąć, że - nawet przy założeniu, iż Porozumie-
nie z dnia 14 grudnia 1998 r. jest odrębnym przepisem dotyczącym szczególnej
ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy -
gwarancje z niego płynące nie zostały uchylone w stosunku do powoda, bowiem nie
5
należy on do grupy pracowników wymienionych w art. 5 ust. 5 ustawy z dnia 13
marca 2003 r. Skoro zaś pracownicy działu elektrolizy (zakładu hutniczego), wyraża-
jąc zgodę na pracę w wydłużonym wymiarze czasu pracy do ośmiu godzin dziennie,
zostali zapewnieni, że w zamian uzyskają ochronę stabilności zatrudnienia przez
możliwość pracy do osiągnięcia wieku emerytalnego, to podjęcie przez pozwaną po-
stępowania niezgodnego z oczekiwaniami pracowników objętych Porozumieniem,
trafnie zostało zakwalifikowane przez Sąd pierwszej instancji jako działanie
sprzeczne, a nawet rażąco sprzeczne, z zasadami współżycia społecznego.
Od wyroku Sądu Okręgowego pozwana wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie: 1) art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. wskutek błędnej
wykładni, że nie wyłącza on stosowania przepisów Porozumienia z dnia 14 grudnia
1998 r. w zakresie gwarancji pracy do osiągnięcia wieku emerytalnego oraz że doty-
czy on jedynie pracowników enumeratywnie wymienionych w art. 5 ust. 5 pkt 1-7 tej
ustawy; 2) art. 411
k.p., przez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
wyłącza on stosowanie art. 5 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. oraz że tylko w przy-
padku upadłości lub likwidacji doszłoby do wyłączenia stosowania przepisów odręb-
nych, dotyczących szczególnej ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub
rozwiązaniem stosunku pracy (przepisów Porozumienia z 14 grudnia 1998 r.); 3) art.
7 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. wskutek niewłaściwej oceny wzajemnej zależności
jej art. 5 ust. 1 i art. 411
k.p.; 4) art. 9 k.p., przez przyjęcie, że daje on pierwszeństwo
stosowania Porozumienia z 14 grudnia 1998 r. jako bardziej korzystnego od art. 5
ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do roz-
poznania pozwana uzasadniła między innymi tym, że istnieje konieczność dokonania
wykładni art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. przez ustalenie, czy użyte w
tym przepisie pojęcie „przepisy odrębne dotyczące szczególnej ochrony pracowni-
ków” obejmuje wewnątrzzakładowe regulacje w postaci porozumień zawieranych
przez pracodawcę z organizacjami związkowymi.
W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych pozwana wywiodła w szczególności, że
„niespornym wydaje się”, że Porozumienie z 14 grudnia 1998 r. ma charakter źródła
prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p. Normy tego Porozumienia zawierają postano-
wienia dotyczące „szczególnej ochrony pracowników przed wypowiedzeniem”, o ja-
kich mowa w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. Taki charakter tych norm
akceptuje Sąd Okręgowy, ale jego rozstrzygnięcie jest sprzeczne z tym założeniem.
Pozwana uważa, że w przypadkach niewymienionych w art. 5 ust. 5 pkt 1-7 ustawy,
6
jest dopuszczalne wypowiedzenie definitywne stosunku pracy. Przyjąć bowiem na-
leży, że - poza sytuacjami przewidzianymi w art. 5 ust. 5 pkt 1-7 - ustawodawca do-
puścił możliwość wypowiedzenia definitywnego umowy o pracę, także wbrew przepi-
som odrębnym dotyczącym szczególnej ochrony pracowników. Powód był objęty in-
nym „przepisem odrębnym dotyczącym szczególnej ochrony pracowników” (§ 5 Po-
rozumienia z 14 grudnia 1998 r.), ale stosowanie tego przepisu zostało w okoliczno-
ściach faktycznych sprawy „uchylone z mocy prawa” przez art. 5 ust. 1 ustawy z dnia
13 marca 2003 r.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie - o ile pod-
stawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasadniona - o uchylenie za-
skarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa i
zasądzenie kosztów postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o odmowę przyjęcia skargi
do rozpoznania, względnie o jej oddalenie w całości oraz o zasądzenie od pozwanej
kosztów postępowania kasacyjnego. Zdaniem powoda, uchylenie stosowania
wszystkich przepisów ustanawiających szczególną ochronę przed wypowiedzeniem
lub rozwiązaniem umowy o pracę, o jakim mowa w art. 5 ustawy z dnia 13 marca
2003 r., mogłoby odnosić się do Porozumienia z dnia 14 grudnia 1998 r. tylko wtedy,
gdyby doszło do likwidacji lub upadłości pozwanej. Nadto działanie pozwanej polega-
jące na wypowiedzeniu powodowi umowy o pracę w ustalonych okolicznościach fak-
tycznych należy uznać za rażąco sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r., przy wypowiadaniu pra-
cownikom stosunków pracy w ramach grupowego zwolnienia nie stosuje się - między
innymi - przepisów odrębnych dotyczących szczególnej ochrony pracowników przed
wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy, ale z zastrzeżeniem wyjątków
przewidzianych w ustępie 5 tego artykułu. Z tej regulacji wynika więc zasada, zgod-
nie z którą pracodawca w razie zwolnień grupowych jest uprawniony do definityw-
nego rozwiązania z pracownikami stosunków pracy bez względu na szczególną
ochronę trwałości stosunku pracy przysługującą im z mocy odrębnych przepisów
prawa pracy. Jedynie w odniesieniu do pracowników wymienionych w zamkniętym
7
katalogu art. 5 ust. 5 ustawy („z zastrzeżeniem” tego przepisu) - w okresie objęcia ich
szczególną ochroną przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy - pra-
codawca może co najwyżej wypowiedzieć im dotychczasowe warunki pracy i płacy
(tym pracownikom nie może więc wypowiedzieć umów w sposób definitywny). Jed-
nakże według art. 7 ustawy z dnia 13 marca 2003 r., przy rozwiązywaniu z pracowni-
kami stosunków pracy w ramach grupowego zwolnienia z powodu ogłoszenia upa-
dłości lub likwidacji pracodawcy stosuje się (między innymi) art. 411
§ 1 k.p., czyli nie
stosuje się przepisów art. 38, 39 i 41, k.p. ani przepisów szczególnych dotyczących
ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę.
Przepisy te wprowadzają (jak określono to w literaturze - L. Krysińska-Wnuk: Regula-
cja zwolnień grupowych pracowników, Warszawa 2009 - Rozdział VI) „zawiły system
odstąpień od kodeksowych standardów ochrony stosunku pracy”. W istotnych ele-
mentach sprowadza się on do następujących reguł: 1) w razie zwolnień grupowych
wyłączona jest szczególna ochrona trwałości stosunków pracy wynikająca z wszel-
kich przepisów (zasada); 2) jednakże pracownicy wymienieni (taksatywnie) w art. 5
ust. 5 ustawy są chronieni w ograniczonym zakresie, czyli przed wypowiedzeniem
definitywnym, gdyż pracodawca może im „jedynie” wypowiedzieć dotychczasowe
warunki pracy i płacy (wyjątek od zasady z art. 5 ust. 1 ustawy) i wreszcie 3) jeżeli
przyczyną zwolnień grupowych jest ogłoszenie upadłości lub likwidacji pracodawcy,
to nie stosuje się żadnych przepisów szczególnych dotyczących ochrony pracowni-
ków przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę (można powiedzieć,
że z mocy art. 7 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. i art. 411
k.p. następuje w ten spo-
sób powrót do zasady z art. 5 ust. 1 ustawy, czyli uchylenia wszelkich ochron).
Taka wykładnia jest powszechnie przyjęta w literaturze (por. M. Latos-Miłkow-
ska, Ł. Pisarczyk: Zwolnienia z przyczyn niedotyczących pracownika, Warszawa
2005; T. Liszcz: Ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników z komentarzem [w:] Prawo
pracy, Warszawa 1997-2005, Tom II - art. 5; K.W. Baran: Komentarz do art. 5 ustawy
z dnia 13 marca 2003 r. [w:] Zbiorowe prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2007; K.
Jaśkowski [w:] Grupowe zwolnienia. Komentarz, Warszawa 2007 - art. 5). Pośrednio
została ona również wyrażona w orzecznictwie w odniesieniu do przepisów ustawy z
dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002
8
r. Nr 112, poz. 980 ze zm.), które zawierały podobne regulacje (uchwała Sądu Naj-
wyższego z dnia 2 marca 1994 r., I PZP 55/93, OSNCP 1994 nr 12, poz. 229).
Nietrafna jest więc wykładnia art. 5 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. (w związku
z art. 7 tej ustawy i art. 411
k.p.) przyjęta przez Sądy obu instancji, że wypowiedzenie
definitywne umowy o pracę powodowi jako pracownikowi szczególnie chronionemu z
mocy przepisu odrębnego (porozumienia zbiorowego) byłoby zgodne z prawem tylko
w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Skoro nie doszło do
ogłoszenia upadłości lub likwidacji strony pozwanej, to nie miał zastosowania art. 411
k.p. (poprzez art. 7 ustawy z dnia 13 marca 2003 r.) uchylający szczególną ochronę
trwałości stosunku pracy powoda. Jednakże ochrona ta została wyłączona przez art.
5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r., który dotyczy zwolnień grupowych z innych
przyczyn niż upadłość lub likwidacja pracodawcy, a powód nie podlegał ochronie
ograniczonej (przed wypowiedzeniem definitywnym), jako że nie należał do kategorii
pracowników wymienionych w art. 5 ust. 5 tej ustawy. Inaczej mówiąc, w razie zwol-
nień grupowych pracodawca może wypowiedzieć definitywnie (a nie tylko zmienia-
jąco) umowę o pracę pracownikowi podlegającemu szczególnej ochronie z mocy
przepisu odrębnego (art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r.), niewymienionemu
w art. 5 ust. 5 tej ustawy, choćby nie nastąpiło ogłoszenie upadłości lub likwidacja
pracodawcy.
Zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące omówionych problemów stanowią więc jej
uzasadnioną podstawę. Ich uwzględnienie nie oznacza jednak zasadności wniosku o
wydanie orzeczenia reformatoryjnego prowadzącego do oddalenia powództwa (art.
39816
k.p.c.). Nie można też stwierdzić, że zaskarżony wyrok, mimo błędnego uza-
sadnienia odpowiada prawu (art. 39814
in fine k.p.c.). Tego rodzaju rozstrzygnięcia
Sądu Najwyższego powinny być stosowane wyjątkowo jako odstępstwo od reguły, w
sytuacjach niebudzących żadnych wątpliwości. Przesłanką uwzględnienia ostatecz-
nie sprecyzowanego roszczenia powoda o odszkodowanie była nie tylko (jak się oka-
zało) błędna wykładnia przepisów ustawy z dnia 13 marca 2003 r., ale także inne
konstrukcje prawne (pierwszeństwo stosowania przepisów porozumień zbiorowych
przed ustawą, sprzeczność wypowiedzenia z zasadami współżycia społecznego, co
do której w skardze kasacyjnej nie przedstawiono żadnych zarzutów). Zostały one
jednak rozważone przez Sąd drugiej instancji jako dodatkowa argumentacja, niejako
wspierająca zasadnicze podstawy prawne rozstrzygnięcia. Z tego względu nie zo-
stały one przeanalizowane w sposób dostatecznie rozbudowany, wnikliwy i jedno-
9
znaczny, a w każdym razie w sposób pozwalający Sądowi Najwyższemu na uznanie,
że stanowią wystarczającą podstawę uwzględnienia powództwa (ocenę, że wyrok
odpowiada prawu). Z kolei uwzględnienie zarzutów skargi kasacyjnej nie oznacza, że
żądanie powoda jest bezzasadne. Prowadzi to do konieczności uchylenia zaskarżo-
nego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, co jest zasadniczym
sposobem rozstrzygnięcia w postępowaniu kasacyjnym (art. 39815
§ 1 k.p.c.). Ponie-
waż w sprawie występują skomplikowane problemy prawne, niedostatecznie rozwa-
żone przez Sąd drugiej instancji, Sąd Najwyższy uznaje za celowe przedstawienie w
sposób niewiążący (art. 39820
k.p.c.) niektórych wskazań co do ustaleń i ocen praw-
nych potrzebnych przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
W pierwszej kolejności szczegółowego rozważenia wymaga charakter prawny
Porozumienia z 14 grudnia 1998 r. Sąd drugiej instancji przyjmuje, że jest to porozu-
mienie zbiorowe w rozumieniu art. 9 k.p. (źródło prawa pracy). Wprawdzie pozwana
zdaje się już nie kwestionować takiej oceny, ale nie zmienia to tego, że jest ona nie-
zbędna, gdyż chodzi o stosowanie prawa materialnego (uchwała składu siedmiu sę-
dziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., zasada prawna, III CZP 49/07,
OSNC 2008 nr 6, poz. 55; Monitor Prawniczy 2008 nr 22, s. 37, z uwagami M. Ko-
walczuk; Palestra 2009 nr 1, s. 270, z glosą G. Rząsy i A. Urbańskiego). W
szczególności konieczna jest analiza, czy Porozumienie z 14 grudnia 1998 r. miało
oparcie ustawowe. W myśl art. 9 § 1 k.p. przez „prawo pracy” należy rozumieć nie
tylko przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych,
określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców (czyli przepisy po-
wszechnie obowiązującego prawa pracy), ale także postanowienia układów zbioro-
wych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i sta-
tutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Aby inne porozumienie
zbiorowe było „prawem pracy” konieczne więc jest jego „oparcie na ustawie”, a
można zauważyć, że w tekście Porozumienia z 14 grudnia 1998 r. nie powołano się
na żaden przepis ustawowy, co jednak nie wyklucza, iż takie oparcie występuje.
Podstawą taką nie może być jednakże (powoływany przez Sądy) art. 91
k.p., który
wszedł w życie z dniem 29 listopada 2002 r. (art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 26 lipca 2002
r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr
135, poz. 1146). Można też zauważyć, że załącznikiem do Porozumienia (§ 10) jest
zmiana zakładowego układu zbiorowego pracy, której treści nie ustalono.
10
Jeżeli Porozumienie jest źródłem prawa pracy, to wymaga rozważenia, czy po-
stanowienia takiego porozumienia zbiorowego należy uznać za przepisy odrębne w
rozumieniu art. 5 ust. 1 z dnia 13 marca 2003 r., skoro w art. 9 k.p. występuje dość
wyraźne odróżnienie „przepisów” Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wyko-
nawczych od „postanowień” układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie
porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów. Gdyby uznać, że przepisy odrębne
w rozumieniu art. 5 ust. 1 z dnia 13 marca 2003 r. to tylko przepisy powszechnie obo-
wiązujące a nie „postanowienia” porozumień zbiorowych, to w ogóle art. 5 ust. 1
ustawy nie miałby zastosowania. Jednakże, choć tradycyjnie wypowiedzi zawarte w
układach zbiorowych pracy, innych porozumieniach, regulaminach i statutach okre-
ślane są mianem „postanowień”, to przyjmuje się, że powinny być one traktowane
jako przepisy prawa pracy, tak jak przepisy ustaw i aktów wykonawczych. Przy przy-
jęciu tego poglądu postanowienia innych porozumień zbiorowych należałoby potrak-
tować jako przepisy odrębne w rozumieniu art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003
r., przy czym nie powinno budzić zastrzeżeń uznanie, że postanowienia takich poro-
zumień mogą ustanawiać szczególną ochronę trwałości stosunku pracy (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 364/99, OSNAPiUS 2001 nr 7,
poz. 219 oraz z dnia 7 grudnia 1999 r., I PKN 438/99, OSNAPiUS 2000 nr 12, poz.
475; OSP 2000 nr 11, poz. 174, z glosą L. Florka).
Jeżeli chodzi o stosunek pomiędzy postanowieniami porozumień zbiorowych a
przepisami hierarchicznie wyższego rzędu w razie ich sprzeczności (tak zwana za-
sada korzystności), to Sądy powołały się na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
27 lutego 2003 r., I PK 361/02 (OSNP 2003 nr 14-okładka), według którego akt nor-
matywny hierarchicznie niższy, lecz korzystniejszy dla pracownika, ma w prawie
pracy pierwszeństwo zastosowania przed aktem hierarchicznie wyższym; tak samo
przedstawia się relacja pomiędzy normami wynikającymi z przepisów prawa pracy w
rozumieniu art. 9 § 1 k.p. oraz umową o pracę lub pozostałymi podstawami nawiąza-
nia stosunku pracy (art. 18). Teza ta została wyrażona w postanowieniu o odmowie
przyjęcia do rozpoznania kasacji i dlatego ma charakter syntetyczny, a problem jest
dużo bardziej skomplikowany. W uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z
dnia 11 lutego 2004 r., III PZP 12/03 (OSNP 2004 nr 11, poz. 187; OSP 2005 nr 5,
poz. 66, z glosą B. Cudowskiego), Sąd Najwyższy wyraził pogląd (podtrzymany w
uzasadnieniu uchwały z dnia 4 stycznia 2008 r., I PZP 9/07, OSNP 2008 nr 13-14,
poz. 185; OSP 2008 nr 12, poz. 131, z glosą J. Wratnego), że sądy są związane
11
(podlegają, mają obowiązek stosowania) układem zbiorowym pracy w jego części
normatywnej, pod warunkiem że jego postanowienia nie naruszają zasady równego
traktowania w zatrudnieniu, nie są mniej korzystne niż przepisy powszechnie obowią-
zujące, nie są z nimi sprzeczne w niedozwolonym zakresie (np. nie wykraczają poza
zakres dozwolonej regulacji - art. 239 § 3 lub art. 24126
§ 2 k.p.) oraz nie są mniej
korzystne niż regulacje zawarte w źródłach prawa pracy niższego rzędu (argument z
art. 9 § 3 k.p.) i w umowie o pracę (art. 18 k.p.). Sądy pracy kontrolują więc (między
innymi) zgodność postanowień porozumień zbiorowych z aktami wyższego rzędu i w
pewnych sytuacjach możliwe jest niestosowanie tych postanowień w razie wystąpie-
nia sprzeczności z ustawą. W szczególności w uzasadnieniu uchwały z dnia 16
kwietnia 2003 r., III PZP 4/03 (OSNP 2003 nr 20, poz. 482) Sąd Najwyższy wyraził
pogląd, że jeżeli przepis ustawy ma charakter normy imperatywnej (ściśle bez-
względnie obowiązującej), to niemożliwe jest odstępstwo od niej w prawie autono-
micznym, a sprzeczne z nią postanowienia układu zbiorowego pracy (porozumienia
zbiorowego) nie mają mocy prawnej. Jednak w wyroku z dnia 10 października 2003
r., I PK 313/02 (OSNP 2004 nr 19, poz. 333) Sąd Najwyższy uznał, że zgodność
układu zbiorowego pracy z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa nie ma
charakteru bezwarunkowego i podlega ocenie z punktu widzenia konstytucyjnego
prawa (wolności) do rokowań zbiorowych oraz konstytucyjnej zasady proporcjonalno-
ści. Przyjęcie innego stanowiska oznaczałoby, że ustawodawca mógłby zawsze, w
drodze przepisów bezwzględnie obowiązujących, ograniczyć wolność rokowań - wol-
ność kształtowania treści układu albo ex ante - uniemożliwiając określoną regulację
układową - albo ex post - przekreślając wyniki rokowań zbiorowych (por. też wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2008 r., II PK 261/07, OSNP 2009 nr 15-16,
poz. 200; PiZS 2010 nr 1, s. 36, z glosą L. Florka). W tym kontekście wymaga rozwa-
żenia, czy zastosowanie ma postanowienie porozumienia zbiorowego wprowadza-
jące szczególną ochronę, czy też przepis późniejszej ustawy (choć ustawa wcze-
śniejsza zawierała analogiczną regulację) uchylający taką ochronę.
Sąd drugiej instancji zasygnalizował też możliwość traktowania Porozumienia
z 14 grudnia 1998 r. nie jako porozumienia zbiorowego z art. 9 § 1 k.p., lecz jako
umowy zawartej między związkami zawodowymi a pracodawcą na rzecz pracownika
(powoda), kształtującej korzystniej treść jego stosunku pracy niż to wynika z przepi-
sów prawa pracy. Tego rodzaju koncepcja występuje w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego (por. wyroki z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 541/99, OSNAPiUS 2001 nr 14,
12
poz. 464 oraz z dnia 7 maja 2008 r., II PK 331/07, Monitor Prawa Pracy 2008 nr 6, s.
282). Aby przyjąć ją jako podstawę uwzględnienia powództwa potrzebne jest jednak
jej bardziej szczegółowe rozważenie, a zwłaszcza stanowcze wskazanie po analizie,
czy Porozumienie z 14 grudnia 1998 r. jest porozumieniem zbiorowym z art. 9 § 1
k.p.
Wreszcie uznanie zasadności powództwa przez przyjęcie sprzeczności wypo-
wiedzenia (definitywnego) z zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.) wymaga
uwzględnienia wyjątkowości takiej konstrukcji prawnej, a przede wszystkim rozważe-
nia wszystkich okoliczności sprawy, dotyczących obu stron stosunku pracy (można
zauważyć przykładowo nieuwzględnienie, że wydłużenie czasu pracy zostało w Poro-
zumieniu powiązane ze wzrostem płacy zasadniczej oraz jednorazową rekompen-
satą w kwocie 5.500 zł).
Mając na względzie wszystkie powołane okoliczności, Sąd Najwyższy orzekł
jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 i 108 § 2 k.p.c.
========================================