Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 64/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z wniosku J. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 16 września 2009 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 16 września 2009 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy J. P. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 14 maja 2009 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonego od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 września 2008 r.,
2
odmawiającej przyznania prawa do emerytury nauczycielskiej, ze względu na
niespełnienie przesłanki 20-letniego okresu pracy w szczególnym charakterze.
W sprawie ustalono, że J. P. urodził się 19 lutego 1962 r. W dniu 1 lipca
1977 r. zawarł umowę o pracę ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego Radą
Zakładową, mocą której został zatrudniony w wymiarze ½ etatu na stanowisku
pracownika pedagogicznego w Bibliotece Pedagogicznej w Punkcie Bibliotecznym.
W dniu 17 lipca 1984 r. strony umowy podpisały do niej aneks, na podstawie
którego wnioskodawca objął obowiązki nauczyciela bibliotekarza. W okresie tego
zatrudnienia wnioskodawca uczęszczał do Technikum Weterynaryjnego, od 29
kwietnia 1983 r. do 29 października 1983 r. odbywał zasadniczą służbę wojskową,
a następnie w dniu 15 lipca 1984 r. ukończył roczne studium pedagogiczne. Od 20
marca 1985 r. do 19 września 1986 r. J. P. odbywał zastępczą służbę wojskową w
Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym, a jego umowa o pracę w bibliotece została
rozwiązana z dniem 30 września 1986 r.
W dniu 20 listopada 2007 r. wnioskodawca złożył wniosek o emeryturę
nauczycielską. Decyzją z dnia 10 września 2008 r. organ rentowy nie uwzględnił
tego wniosku, po ustaleniu że co prawda łączny staż ubezpieczenia emerytalnego i
rentowego wnioskodawcy wynosił 30 lat, 10 miesięcy i 1 dzień, jednak okres pracy
pedagogicznej wynosił tylko 14 lat, 5 miesięcy i 11 dni. Spór sprowadzał się do
oceny, czy wnioskodawca wykazał się co najmniej 20 - letnim okresem pracy w
szczególnym charakterze, a więc okresem pracy pedagogicznej uprawniającym do
emerytury nauczycielskiej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego apelacja ubezpieczonego była niezasadna,
gdyż ustalenia Sądu pierwszej instancji były prawidłowe, a oparte na nich wnioski -
w zasadniczej części - zasługiwały na aprobatę.
Sąd podkreślił, że warunki niezbędne do uzyskania prawa do tzw. emerytury
nauczycielskiej określały przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta
Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r., Nr 97, poz. 674 ze zm.) w brzmieniu
obowiązującym w dacie złożenia wniosku o emeryturę. Zgodnie z art. 88 ust. 1 tej
ustawy do tych warunków należało wykazanie (poza trzydziestoletnim okresem
zatrudnienia) 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Karta
Nauczyciela nie definiowała pojęcia pracy w szczególnym charakterze, a zatem
3
słusznie odniósł się w tej kwestii Sąd Okręgowy do treści § 15 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.), w którym praca nauczycielska wymieniona w art. 1 pkt 1 - 7
Karty Nauczyciela (w brzmieniu ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta
Nauczyciela - Dz.U. Nr 3, poz. 19, zm. Nr 25, poz. 287, Nr 31, poz. 214 i z 1983 r.
Nr 5, poz. 33), została określona jako praca w szczególnym charakterze. Trafnie
zatem uznał Sąd Okręgowy, iż skoro nie było podstaw do zakwestionowania
okoliczności, że w okresie od dnia 1 lipca 1977 r. do dnia 30 września 1986 r. J. P.
był zatrudniony w bibliotece pedagogicznej (placówce działającej na podstawie
ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, jednolity tekst: Dz.U. z 2004
r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.), to dla oceny, czy był zatrudniony w szczególnym
charakterze istotne pozostawało ustalenie, czy była to praca nauczycielska.
Zdaniem Sądu nie można zgodzić się z tezą, że o wykonywaniu pracy
nauczycielskiej (pedagogicznej) decyduje wyłącznie zatrudnienie w placówce
oświatowej na stanowisku nauczyciela (wychowawcy, pracownika
pedagogicznego). W przeciwieństwie bowiem do pracy w warunkach szczególnych,
gdzie decydujące znaczenie mają obiektywnie występujące warunki środowiska
pracy, praca w szczególnym charakterze wiąże się z określonymi przymiotami
podmiotowymi pracownika, pozwalającymi nadać mu status nauczyciela.
W związku z powyższym słusznie odwołał się Sąd pierwszej instancji do
obowiązujących w dacie zawarcia przez wnioskodawcę umowy o pracę w bibliotece
pedagogicznej przepisów określających warunki, jakie musiał spełniać nauczyciel
zatrudniony w szkole lub placówce oświatowej. W sposób oczywisty, i również nie
kwestionowany przez apelującego, wnioskodawca nie spełniał warunków
określonych w art. 10 i 12 ustawy z dnia 27 kwietnia 1972 r. o Karcie praw i
obowiązków nauczycieli (Dz.U. Nr 16, poz. 114 ze zm.) ponieważ, ani nie posiadał
formalnego wykształcenia pedagogicznego, ani długoletniej pracy zawodowej
przydatnej do wykonywania funkcji nauczyciela. W ocenie Sądu w niespornych
okolicznościach faktycznych uprawniony był nawet dalej idący wniosek, iż
wnioskodawca nie posiadał żadnego wykształcenia zawodowego, jak również
jakiegokolwiek doświadczenia zawodowego, gdyż umowę o pracę w dniu 1 lipca
4
1977 r. zawarł w wieku 15 lat, bezpośrednio po ukończeniu szkoły podstawowej.
Brak wykształcenia pedagogicznego lub długoletniej pracy zawodowej przydatnej w
zawodzie nauczyciela uniemożliwiały wnioskodawcy wykonywanie pracy
nauczycielskiej bez względu na sposób określenia jego stanowiska pracy w umowie
o pracę z dnia 1 lipca 1977 r. Praca pedagogiczna wykonywana przez nauczyciela,
wychowawcę i pracownika pedagogicznego wiąże się bowiem nierozerwalnie z
procesem przekazywania wiedzy i kształtowania u uczniów wzorcowych cech
postępowania.
W związku z powyższym, zbędne było przeprowadzanie dowodu z zeznań
wnioskowanego świadka A. P. dla wykazania wykonywania przez wnioskodawcę
pracy pedagogicznej. Fakt bowiem niewykonywania przez kilkunastoletniego
wówczas J. P. takiej pracy wynikał bezsprzecznie z nieposiadania przez niego
wiedzy teoretycznej i praktycznej dotyczącej wychowania i nauczania. Jednak
wobec faktu, że organ rentowy nie kwestionował tego, iż wnioskodawca świadczył
pracę na rzecz określonego w tej umowie pracodawcy i, że były w związku z tym
odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne, skutkiem zawarcia tej umowy -
do dnia uzyskania przez J. P. pełnoletniości - mogło być wyłącznie zaliczenie tego
okresu do okresu ubezpieczenia emerytalnego. Natomiast zatrudnienie to nie
mogło mieć wpływu na obniżenie wieku emerytalnego wnioskodawcy, gdyż nie
miało ono charakteru pracy w szczególnym charakterze.
W ocenie Sądu drugiej instancji należało jednak dokonać korekty we
wnioskach Sądu Okręgowego w zakresie ustalenia daty rozpoczęcia przez
wnioskodawcę pracy nauczycielskiej w bibliotece pedagogicznej. Sąd pierwszej
instancji uznał, iż nastąpiło to 15 lipca 1984 r., gdy wnioskodawca ukończył roczne
studium pedagogiczne i tym samym uzyskał kwalifikacje pedagogiczne. W ocenie
Sądu Apelacyjnego datę tę należało określić na dzień uzyskania przez J. P.
pełnoletniości, to jest na dzień 19 lutego 1980 r. Ukończenie bowiem studium
pedagogicznego dawało wnioskodawcy określone kwalifikacje pedagogiczne, lecz
nie w pełni wystarczające do zatrudnienia na stanowisku pedagogicznym w
bibliotece pedagogicznej. Zgodnie z § 13 ust. 4 obowiązującego do 5 czerwca 1989
r. rozporządzenia Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 24 sierpnia 1982 r. w
sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia
5
szkół i wypadków, w których można zatrudniać nauczycieli nie mających wyższego
wykształcenia (Dz.U. Nr 29, poz. 206 ze zm.), kwalifikacje do pracy w bibliotece
pedagogicznej posiadała osoba, która ukończyła wyższe studia o kierunku
bibliotekoznawstwo i informacja naukowa oraz posiadała tytuł zawodowy magistra
albo ukończyła studium podyplomowe o kierunku bibliotekoznawstwo i informacja
naukowa ze specjalnością biblioteki szkolne i pedagogiczne. Niemniej jednak, w
ocenie sądu, nadal istniała możliwość wykonywania pracy nauczycielskiej przez
osobę o długoletniej pracy zawodowej przydatnej do wykonywania funkcji
nauczyciela. Brak bliższego sprecyzowania pojęcia „długoletnia praca" oraz fakt, iż
wnioskodawca już od 15 listopada 1983 r. wykonywał pracę nauczyciela nauczania
początkowego w Zbiorczej Szkole Podstawowej, pozwalał na ustalenie
wcześniejszej daty podjęcia przez niego pracy w szczególnym charakterze w
bibliotece pedagogicznej niż data ukończenia studium pedagogicznego. Datą tą jest
ukończenie przez J. P. 18 roku życia i uzyskanie przez niego pełnej zdolności do
czynności prawnych. Uznanie, że wnioskodawca od dnia 19 lutego 1980 r.
wykonywał pracę nauczycielską, to jest pracę w szczególnym charakterze, nie
pozwalało jednak na ustalenie 20 lat takiej pracy. Do dnia rozwiązania stosunku
pracy z Biblioteką Pedagogiczną ZNP wnioskodawca wykazał 6 lat, 1 miesiąc i 11
dni zatrudnienia w szczególnym charakterze. Z okresu zatrudnienia w Bibliotece
Pedagogicznej ZNP od 19 lutego 1980 r. do 30 września 1986 r. należało bowiem
wyłączyć czas, w którym wnioskodawca pełnił zasadniczą służbę wojskową, to jest
6 miesięcy. Także okres zatrudnienia w Zbiorczej Szkole Podstawowej (od 16
listopada 1983 r. do 31 sierpnia 1984 r.) oraz część okresu zatrudnienia w
Państwowym Pogotowiu Opiekuńczym (od 1 września 1984 r. do 31 sierpnia 1985
r. i od 21 do 30 września 1986 r.) nie zwiększały jego stażu pracy w szczególnym
charakterze, gdyż przebiegały one równolegle z zatrudnieniem wnioskodawcy w
bibliotece pedagogicznej. Dalsze okresy pracy nauczycielskiej wnioskodawcy
wynosiły: 6 lat, 8 miesięcy i 6 dni w Państwowym Pogotowiu Opiekuńczym (od 1
października 1986 r. do 31 sierpnia 1993 r.); 6 lat w Zespole Szkół (od 1 września
1993 r. do 9 marca 2000 r.) i wreszcie 10 miesięcy i 8 dni w Bursie Szkolnej nr 1
(od 17 września 2007 r. do 25 lipca 2008 r.). Łączny więc okres zatrudnienia
wnioskodawcy w szczególnym charakterze wynosił 19 lat, 7 miesięcy i 25 dni, co
6
oznaczało, że prawidłowo uznał Sąd Okręgowy, iż wnioskodawca nie spełniał
określonego w art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela
warunku przepracowania 20 lat pracy w szczególnym charakterze.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł ubezpieczony,
zaskarżając go w całości oraz wnosząc o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i ustalenie prawa wnioskodawcy do emerytury nauczycielskiej zgodnie ze złożonym
wnioskiem albo ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Skarga kasacyjna została oparta na zarzucie naruszenia prawa
materialnego, a mianowicie art. 88 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela w związku z § 15 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
polegającego na błędnej jego wykładni, przez przyjęcie, że faktyczne wykonywanie
przez wnioskodawcę pracy nauczycielskiej w ramach stosunku zatrudnienia na
stanowisku pracownika pedagogicznego i pomimo osiągnięcia ponad
dwudziestoletniego okresu pracy pedagogicznej, nie jest wystarczającym kryterium
nabycia prawa do emerytury oraz przyjęcie, że pracownikiem pedagogicznym
wykonującym pracę nauczycielską może być wyłącznie osoba posiadająca pełną
zdolność do czynności prawnych.
Skarżący powołał się ponadto na naruszenie przepisów postępowania
mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 227 w związku z art.
217 § 2 k.p.c., polegające na pominięciu dowodu z zeznań A. P., na skutek uznania
tych zeznań za zbędne dla ustalenia, czy wykonywana przez wnioskodawcę praca
była „pracą nauczycielską".
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżący podkreślił, że Sąd Apelacyjny
wprowadził nieznane przepisom tak obowiązującym w dacie zatrudnienia
wnioskodawcy w Bibliotece Pedagogicznej ZNP, jak i w dacie składania wniosku o
emeryturę nauczycielską, kryterium jej uzyskania, tj., kryterium wieku. Sąd
Apelacyjny zaliczył bowiem wnioskodawcy okres wykonywanej w ramach tego
stosunku pracy do pracy w szczególnym charakterze od dnia 19 lutego 1980 r. (tj.
daty ukończenia przez niego 18 roku życia i uzyskania pełnej zdolności do
7
czynności prawnych) do dnia 30 września 1986 r. pomimo, że wnioskodawca
dopiero z dniem 15 listopada 1983 r. został zatrudniony na stanowisku nauczyciela
nauczania początkowego. Tym samym Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska
Sądu Okręgowego, który uznał, że kwalifikacje pedagogiczne wnioskodawca
uzyskał dopiero w dniu 15 lipca 1984 r., tj. w dacie uzyskania dyplomu ukończenia
studium pedagogicznego. Skarżący podkreślił, że uznanie przez sąd drugiej
instancji, iż wykonywana przez wnioskodawcę praca, począwszy od dnia 19 lutego
1980 r. była pracą nauczycielską, to jest pracą w szczególnym charakterze, wynika
z przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 1972 r. Karta praw i obowiązków
nauczyciela, która bliżej nie precyzując pojęcia „długoletnia praca zawodowa", od
zaistnienia tej przesłanki uzależniała możliwość wykonywania pracy nauczycielskiej
przez osobę nie posiadającą kwalifikacji naukowych lub pedagogicznych w
wypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły.
W ocenie skarżącego nie sposób nie zauważyć, że skoro żaden z ówcześnie
obowiązujących przepisów nie wskazywał cezury czasowej, od której praktyka
zawodowa zaczynała być długoletnią, to niemożliwym stało się dowodzenie, iż
wnioskodawca już wcześniej, tj. jeszcze przed uzyskaniem pełnoletniości
legitymował się odpowiednio długą praktyką. Nie ma bowiem żadnych racjonalnych,
a w szczególności prawnych przeszkód, aby uznać, że wnioskodawca stosowną
długoletnią praktykę zawodową nabył np. już w drugiej połowie 1979 r. Uznanie
takie byłoby tymczasem znamienne w skutki, albowiem pozwalałoby doliczyć do
ustalonego przez sąd drugiej instancji okresu zatrudnienia wnioskodawcy w
szczególnym charakterze brakujące do co najmniej 20-letniego okresu pracy
nauczycielskiej, 4 miesiące i 5 dni.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona, bowiem zaskarżony wyrok
odpowiada prawu. Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje
sprawę w granicach skargi kasacyjnej (jej podstaw) i jest związany ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie
zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania, bądź jeżeli taki zarzut okaże
się niezasadny. Przedstawionych w skardze zarzutów naruszenia przepisów
postępowania nie można uznać za zasadne. W tym względzie należy na początek
8
zauważyć, że art. 227 k.p.c. stosowany jest przed podjęciem rozstrzygnięć
dowodowych, uprawnia bowiem sąd do selekcji zgłoszonych dowodów jako skutku
przeprowadzonej oceny istotności okoliczności faktycznych, których wykazaniu
dowody te mają służyć. Naruszenie tego przepisu powinno się zatem łączyć z
naruszeniem art. 217 § 2 k.p.c. poprzez pominięcie określonego dowodu w wyniku
wadliwej oceny, że nie jest on istotny dla rozstrzygnięcia sprawy (por. wyrok SN z
dnia 12 lutego 2009 r., II CSK 272/08, niepublikowany). Należy jednak zwrócić
uwagę, że skarga kasacyjna przysługuje od wyroku sądu drugiej instancji, a zatem
może być oparta wyłącznie na podstawie naruszenia prawa materialnego lub
procesowego przez sąd odwoławczy. Przepisy art. 227 i 217 § 1 k.p.c. są
tymczasem adresowane do sądu pierwszej instancji, wobec czego nie może ich
naruszyć sąd drugiej instancji, a tym samym nie mogą stanowić one
usprawiedliwionej podstawy skargi kasacyjnej (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia
2 kwietnia 2008 r., II PK 260/07, OSNP z 2009 r. Nr 15-16, poz. 199). Tymczasem
podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 227 w związku z art. 217 §
2 k.p.c., odnosi się do postępowania przed sądem pierwszej instancji, i jako taki
bez powiązania go z naruszeniem art. 382 k.p.c. nie może być poddany kontroli
kasacyjnej (por. wyrok SN z dnia 11 stycznia 2008 r., I PK 184/07, niepublikowany).
Wprawdzie skarżący w apelacji podniósł niedopuszczenie dowodu z zeznań
świadka, jednakże uchybienie to należało wytknąć w skardze kasacyjnej przez
zgłoszenie zarzutu naruszenia przepisów art. 378 § 1 i 328 § 2 k.p.c. odnoszących
się do postępowania przed sądem apelacyjnym, czego skarżący nie uczynił.
Zarzuty powyższe mogły zostać połączone z zarzutem naruszenia art. 217 § 2
k.p.c., gdyż we wspomnianym wyżej wyroku z dnia 11 stycznia 2008 r. Sąd
Najwyższy stwierdził, że nie jest wyłączone postawienie w skardze kasacyjnej
zarzutu obrazy art. 217 § 2 k.p.c., ale musi to być połączone z zarzutami
skierowanymi przeciwko postępowaniu przed sądem odwoławczym. W tych
warunkach ustalenia faktyczne poczynione w sprawie i stanowiące podstawę
orzekania, są w postępowaniu kasacyjnym wiążące, a sporna pozostaje ich ocena
w świetle przepisów prawa materialnego.
Odnosząc się do zarzutów naruszenia prawa materialnego należy na
wstępie zauważyć, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego art. 88 ustawy
9
z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr
97, poz. 674 ze zm.) tworzy pełną i wyczerpującą regulację warunków przejścia na
emeryturę nauczycieli bez względu na wiek, po wykazaniu 30-letniego okresu
zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, lub 25-
letniego okresu zatrudnienia, w którym co najmniej 20 lat przypada na pracę w
szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym (por. uzasadnienie wyroku SN
z dnia 20 listopada 2008 r., I UK 104/08, OSNP z 2010 r. Nr 9-10, poz. 127).
Przywilej przejścia - stosownie do art. 88 Karty Nauczyciela - na emeryturę bez
względu na wiek uwarunkowany jest jednak spełnieniem przez ubezpieczonego
szczególnych warunków - w porównaniu z ogólnymi warunkami uzyskania prawa
do świadczenia emerytalnego określonymi w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
W wyroku z dnia 30 lipca 2003 r. (II UK 323/02, OSNP z 2004 r. Nr 11, poz.
197) Sąd Najwyższy podkreślił że po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyraźnie
zarysowują się dwa odrębne systemy emerytalne nauczycieli, wywodzące się z
potraktowania pracy nauczycielskiej jako zatrudnienie w szczególnym charakterze.
Pierwszy, związany z wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze określonej
w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze i drugi, w którym warunki emerytalne regulowane są
przepisami odrębnymi. W powyższym wyroku Sąd Najwyższy podkreślił zresztą, że
rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego utraciło moc, a jego stosowanie
znajduje podstawę jedynie w art. 32 ust. 1 i art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (pod
przewidzianymi w nich warunkami) przy ocenie prawa do emerytury na podstawie §
15 rozporządzenia dla urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. i po dniu 31
grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., nauczycieli, wychowawców lub
innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską
wymienioną w art. 1 Karty. Tak więc nauczyciele urodzeni we wskazanych
okresach mogą nabyć prawo do emerytury na zasadach określonych w art. 88
10
Karty Nauczyciela lub w § 4 rozporządzenia, czyli po osiągnięciu wieku
wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn i okresu zatrudnienia
odpowiednio 20 i 25 lat, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach,
przy czym pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 pkt 1-7 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela, określoną w tej ustawie jako praca zaliczona
do pierwszej kategorii zatrudnienia, uważa się pracę w szczególnym charakterze.
W wyroku z dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02, (OSNP z 2004 r. Nr 11, poz.
197) Sąd Najwyższy, wyjaśniając powyższą kwestię, odwołał się także do wykładni
historycznej i systemowej, wskazując na wcześniejszą regulację Karty Nauczyciela
w zakresie odrębnego rozumienia pojęcia pracy w szczególnym charakterze. Sąd
Najwyższy zauważył bowiem, że Karta Nauczyciela przed zmianą dokonaną od
dnia 6 sierpnia 1996 r. przepisem art. 1 pkt 50 ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o
zmianie ustawy - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 87, poz. 396) stanowiła w art. 86, że
do pracowników pierwszej kategorii zatrudnienia zaliczano nauczycieli, o których
mowa w art. 1 pkt 1-7 Karta Nauczyciela, używała więc własnej definicji tego
zatrudnienia, nawiązującej do miejsca wykonywania pracy pedagogicznej. Była to
regulacja wyczerpująca, nieodwołująca się do jakichkolwiek warunków
dodatkowych, jak te, które zostały przewidziane w rozporządzeniu Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r., wydanym na podstawie art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267 ze
zm.). Dodatkowo warto zwrócić uwagę, że w wyrokach z dnia 21 sierpnia 1985 r. (II
URN 117/85, niepublikowany) i z dnia 12 lutego 1985 r. (II UR 2/85, OSNCP 1985
nr 10, poz. 161) oraz w uchwale z dnia 23 stycznia 1986 r. (III UZP 56/85, OSNCP
1986 nr 12, poz. 203) Sąd Najwyższy stwierdził, że w zakresie uregulowanym
Kartą, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze nie dotyczy nauczycieli.
Tak więc art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela jest przepisem szczególnym (w
stosunku do przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) i w zakresie uprawnień emerytalnych
nauczycieli normuje wszystkie wymagania, których spełnienie uprawnia nauczyciela
do przejścia na emeryturę w niższym wieku. Nieprawidłowo więc w skardze
11
kasacyjnej wskazano na naruszenia art. 88 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 Karty
Nauczyciela w związku z § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983
r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, gdyż przepisy te pochodzą z dwóch
różnych reżimów prawnych regulujących prawo do emerytury dla nauczycieli.
Odnosząc się do sposobu rozumienia pojęcia pracy w szczególnym
charakterze należy stwierdzić, że charakteru takiego nie będzie miało faktyczne
wykonywanie pracy w placówkach wymienionych w art. 1 ust. 1 Karty Nauczyciela,
jeśli osoba wykonująca taką pracę nie będzie posiadała stosownych kwalifikacji
pedagogicznych. W tym zakresie należy zwrócić uwagę na orzecznictwo Sądu
Najwyższego dotyczące pracowników Ochotniczych Hufców Pracy i możliwości
ubiegania się przez nich o emeryturę nauczycielską w przypadku nieposiadania
odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 sierpnia
2008 r. (II UK 262/07, OSNP z 2009 r. Nr 15-16, poz. 211), stwierdził że wymaganie
posiadania wyższego wykształcenia z odpowiednim przygotowaniem
pedagogicznym stawiane pracownikom zatrudnionym na stanowiskach
kierowniczych w Ochotniczych Hufcach Pracy (art. 1 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 9
ust. 1 pkt 1 ustawy Karta Nauczyciela) warunkuje możliwość zaliczenia okresów
zatrudnienia w tym charakterze jako pracy nauczyciela (pracy w szczególnym
charakterze), umożliwiającej ubieganie się o emeryturę w obniżonym wieku
emerytalnym (por. także wyroki SN z dnia 12 października 2007 r., I UK 131/07,
OSNP z 2008 r. Nr 23-24, poz. 360 oraz z dnia 16 lipca 1998 r., II UKN 139/98,
OSNAPiUS z 1999 r. Nr 14, poz. 468).
W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 sierpnia 2008 r. Sąd Najwyższy zauważył
ponadto, że przepis art. 86 Karty Nauczyciela, nie precyzuje określenia „praca w
szczególnym charakterze” - poza stwierdzeniem, że nauczyciel zaliczany jest do
pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze - ani też nie odsyła
do jego prawnej definicji ustalonej w innych przepisach. Ani ten przepis, ani art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela nie definiują także wprost pojęcia „praca w szczególnym
charakterze” w odniesieniu do pracy nauczyciela. W ocenie Sądu Najwyższego
należy mieć jednak na uwadze, że przepisy te, z mocy art. 32 ust. 5 i 47 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, należą do systemu
12
emerytalnego i do interpretacji użytych w art. 88 ust. 1 pojęć - „okres zatrudnienia” i
„wykonywanie pracy w szczególnym charakterze” - stosuje się definicje
obowiązujące w tym systemie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005
r., II UK 219/04, OSNP 2005 nr 22, poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., II UK 215/04,
OSNP 2005 nr 22, poz. 360). W tym ostatnim wyroku Sąd Najwyższy podkreślił
także, że posiadanie wyższego wykształcenia nie jest warunkiem możliwości
ubiegania się o emeryturę w wieku obniżonym. Jest jednak warunkiem zatrudnienia
na stanowisku nauczyciela i zajmowania tego stanowiska w okresie takiego
zatrudnienia, a więc jest także warunkiem zaliczenia pracy nauczyciela do pracy w
szczególnym charakterze.
Biorąc powyższe pod uwagę należy stwierdzić, że wykonywanie przez osobę
nieposiadającą kwalifikacji pedagogicznych pracy w placówkach wymienionych w
art. 1 Karty Nauczyciela co do zasady nie może zostać uznane za pracę w
szczególnym charakterze. Wyjątkowo jedynie z przepisów ustawy z dnia 27
kwietnia 1972 r. Karta praw i obowiązków nauczyciela (Dz.U. nr 16, poz. 114 ze
zm.) wynikało, że w wypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły na stanowisko
nauczyciela można było powołać osobę, która nie posiadając kwalifikacji
pedagogicznych legitymowała się długoletnią pracą zawodową przydatną do
wykonywania funkcji nauczyciela (art. 12 Karty praw i obowiązków nauczyciela).
Biorąc pod uwagę ten przepis Sąd Apelacyjny uznał za okres pracy w szczególnym
charakterze pracę od dnia uzyskania przez J. P. pełnoletności. Sąd Najwyższy nie
znajduje jednak podstaw do uwzględnienia wcześniejszego okresu pracy w
bibliotece pedagogicznej Związku Nauczycielstwa Polskiego jako okresu pracy w
szczególnym charakterze, gdyż praca ta i tak pośrednio wpłynęła na uprawnienia
emerytalne J. P., skoro uznana została za pracę „zawodowo przydatną do
wykonywania funkcji nauczyciela” i dzięki temu zaliczono do pracy w szczególnym
charakterze późniejszy okres od dnia 19 lutego 1980 r., mimo że ubezpieczony
uzyskał kwalifikacje pedagogiczne dopiero w 1984 r. Zważając na przesłankę
długoletniej pracy zawodowej, która była wymogiem do zaliczenia jej jako pracy w
szczególnym charakterze dla osób nieposiadających kwalifikacji pedagogicznych, o
ile wykonywana wcześniej praca zawodowa była przydatna do wykonywania funkcji
nauczyciela, Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uznania, że już przed lutym
13
1980 r. została spełniona przesłanka długoletniej pracy zawodowej. W tym zakresie
jedynie na marginesie należy zauważyć, że rozstrzygającego znaczenia w tym
zakresie nie miała kwestia posiadania przez J. P. pełnej zdolności do czynności
prawnych, gdyż taka przesłanka nie była przewidziana w art. 12 Karty praw i
obowiązków nauczyciela.
Z tych wszystkich względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w
sentencji.