Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 66/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku S. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w W.
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 6 października 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie:
Sąd Okręgowy w Ś. wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2009 r. zmienił zaskarżoną
odwołaniem S. Z. (wnioskodawca) decyzję pozwanego Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych – Oddziału w W. ( organ rentowy) z dnia 24 listopada 2008 r. (
zaskarżona decyzja) w ten sposób, że nie obciążył wnioskodawcy obowiązkiem
zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawca pobierał świadczenie
zbiegowe w postaci renty z tytułu wypadku przy pracy i połowy emerytury. W
decyzjach datowanych od 2002 r. organ rentowy informował o zasadach
zawieszania i zmniejszania świadczeń, w tym w sytuacji osób, które ukończyły 60
lat (kobiety ) i 65 lat (mężczyźni). W aktach organu rentowego nadto brak dowodów
doręczenia owych decyzji wnioskodawcy. W okresie od 1 kwietnia 2007 r. do 31
lipca 2008 r. wnioskodawca prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą i z
tego tytułu podlegał ubezpieczeniu zdrowotnemu. Uważał, że skoro ukończył 65 lat,
to dochód z działalności nie wpływa na prawo do świadczeń. W czerwcu 2008 r.
organ rentowy zwrócił się do wnioskodawcy o informacje o osiągniętych
przychodach, a ostatecznie zaskarżoną decyzją zobowiązał wnioskodawcę do
zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 kwietnia 2007 r. do 31
lipca 2008 r. w kwocie 15.191,05 zł.
Przy tak poczynionych ustaleniach Sąd Okręgowy przyjął, ze zasady
realizacji świadczenia w zbiegu w razie osiągania nadto przychodu reguluje przepis
art. 26 ust 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199 poz.1673 ze zm.,
dalej jako „ustawa wypadkowa”) w związku z art. 103 — 106 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., dalej jako „ustawa”).
Interpretacja przepisu art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej budziła spory, które
rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z 27.04.2007 r
W ocenie Sądu pierwszej instancji zawarte w decyzjach standardowe
pouczenia, sprowadzające się do cytowania przepisów są niewystarczające, w
3
związku z czym nie jest spełniona przesłanka z art. 138 ust. 1 pkt 1 ustawy, w
kierunku pouczenia osoby pobierającej świadczenie o zasadach wypłaty.
Pouczenia zawarte w decyzjach adresowanych do wnioskodawcy były
niejednoznaczne, zwłaszcza wobec informacji, iż w zależności od wieku
zawieszenie prawa do świadczenia nie ma zastosowania w razie osiągania
przychodu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 października 2009 r. zmienił zaskarżony
apelacją organu rentowego powyższy wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że oddalił odwołanie.
Sąd Apelacyjny dodatkowo ustalił w toku postępowania apelacyjnego, że
kolejne decyzje dotyczące wysokości renty z tytułu choroby zawodowej (symbol
PCKG) z dnia 14 stycznia 2003 r. — pkt 3 zd. 2, decyzji z dnia 13 marca 2003 r. -
pkt 7 zd. 2, decyzji z dnia 16 marca 2004 r. - pkt 5 zd. 2., decyzji z dnia 14 marca
2006 r. — pkt 5 zd. 2, decyzji z dnia 14 marca 2007 r. — pkt V, zawierały
jednoznaczne pouczenie o ustaniu prawa do wypłaty świadczeń w zbiegu w
osiągania przychodu, skutkującego w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach
zawieszenie prawa do świadczenia, niezależnie od wysokości owego przychodu.
Sąd Apelacyjny zważył, że wnioskodawca pobierał w spornym okresie
świadczenie zbiegowe w relacji pełnej renty z tytułu niezdolności do pracy w
związku z chorobą zawodową oraz połowę emerytury. W tej sytuacji w razie
osiągania jakiegokolwiek przychodu powodującego zawieszenie lub zmniejszenie
prawa do świadczeń w rozumieniu art. 103 i następne ustawy w myśl art. 26 ust. 3
ustawy wypadkowej prawo do wypłaty świadczeń w zbiegu ustaje i to niezależnie
od wysokości osiąganego przychodu. Ten ostatnio powołany znajduje
zastosowanie w sprawie, jak podnosił to w toku procesu organ rentowy.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, z uwagi na fakt podjęcia przez wnioskodawcę
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w okresie od kwietnia 2007 r.,
na podstawie powołanego art 26 ust. 3 ustawy wypadkowej ustało prawo do
świadczenia „zbiegowego”, a pobrane z tego tytułu świadczenia są nienależnymi.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych sam fakt pobrania świadczenia,
mimo braku podstaw do jego wypłaty nie oznacza w każdym wypadku obowiązku
zwrotu nadpłaconego świadczenia. O zasadach rozliczenia w tym przypadku
4
decyduje regulacja instytucji zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. W
spornym okresie znajduje zastosowanie art. 138 ust. 1 i 2 ustawy. Warunkiem
skutecznego dochodzenia zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jest
uprzednie pouczenie przez organ rentowy o warunkach wypłaty, zasadach
zawieszania i zmniejszania świadczeń.
Sąd Apelacyjny ustalił, że wnioskodawca, od daty wejścia w życie nowej
ustawy wypadkowej, był skutecznie pouczony o instytucji uregulowanej w art. 26
ust. 3 tej ustawy. Pouczenie było powielane w każdej decyzji rentowej aż do
spornego okresu, nadto odpowiadało dokładnie treści przepisu regulującego
zasadę wypłaty świadczeń w razie osiągania nadto dodatkowego przychodu. Z
pouczenia wynikało także, że wysokość przychodu pozostaje bez wpływu na
ustanie wypłaty świadczeń w zbiegu. Powyższa treść zawarta w pouczeniu
odpowiadała treści regulacji ustawowej wynikającej z art. 26 ust. 3 ustawy
wypadkowej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, skuteczności powyższych pouczeń nie
podważa fakt, że w decyzjach dotyczących emerytury znajdowały się odmienne
pouczenia dotyczące zasad zawieszalności i zmniejszania tego prawa. Tak
sformułowane pouczenie dokładnie i jednoznacznie odpowiadało treści regulacji
ustawowej w przedmiocie zasad zmniejszania i zawieszania świadczeń, z tego
względu były wystarczająco skonkretyzowane, jednoznaczne i pełne odnośnie do
spornych kwestii. Z uwagi na wielość i różnorodzajowość sytuacji życiowych, które
w konkretnych przypadkach mogą mieć miejsce, a niejednokrotnie są trudne do
przewidzenia, warunkiem racjonalnego, a przede wszystkim skutecznego
pouczenia jest zachowanie poziomu ogólności odpowiadającego właśnie przepisom
ustawowym, tak aby przy kompleksowym wskazaniu wymaganych treści zachować
poziom ogólności odnoszący się do wszystkich uprawnionych. Tworzenie otwartego
katalogu wyjątków czy przykładów, przeczyłoby logice i realności tego pouczenia.
Sąd Apelacyjny wskazał ponadto, że jakkolwiek w przeszłości stosowanie
przepisu art. 26 ust. 3 wywołało spory interpretacyjne, co znalazło wyraz w
powołanej uchwale Sądu Najwyższego, to nie ma podstaw do stawiania organowi
rentowemu wyższych wymagań niż wynikające z literalnej wykładni przepisu.
5
Nadto, opisane pouczenia były wprzednie co do daty podjęcia działalności
gospodarczej.
Z drugiej strony w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie zasługuje na aprobatę
całkowita bezczynność wnioskodawcy. Nawet w razie wątpliwości co do zawartych
pouczeń obowiązkiem wnioskodawcy było zgłoszenie owych wątpliwości w organie
rentowym i ich wyjaśnienie. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, wnioskodawca
nie wykazał, jakoby decyzji organu rentowego nie otrzymywał, a w toku
postępowania apelacyjnego przyznał fakt ich doręczania przez pocztę.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że zasady dotyczące ogółu ubezpieczonych
podlegających wymienionym przepisom czynią zadość obowiązkowi dostatecznego
pouczenia. W braku szczególnych przepisów nie ma podstaw do opracowywania i
mnożenia jakichkolwiek innych wykładników skutecznego pouczenia. W razie
wątpliwości kwestią dołożenia należytej staranności w prowadzeniu własnych
spraw jest uzyskanie ewentualnych wyjaśnień w organie rentowym.
Wnioskodawca zaskarżył powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w całości
skargą kasacyjną, w której zarzucił
l. naruszenie prawa materialnego, a to:
- art. 138 ust. 1 i 2 ustawy poprzez ich błędna wykładnię wyrażającą się w
przyjęciu, że w skierowanych do ubezpieczonego decyzjach dotyczących
wysokości renty z tytułu choroby zawodowej (symbol PCKG) z 14 stycznia 2003 r.,
13 marca 2003 r., 16 marca 2004 r., 14 marca 2006 r. i 14 marca 2007 r zawarto
jednoznaczne pouczenie o ustaniu prawa do wypłaty świadczeń w zbiegu w razie
osiągania przychodu skutkującego w myśl ustawy zawieszeniem prawa do
świadczenia niezależnie od wysokości przychodu, podczas gdy treść tych pouczeń
wskazuje na to, że nie były one wcale jednoznaczne, zwłaszcza dla osoby
niestykąjącej się na co dzień z przepisami prawa, były one przy tym abstrakcyjne i
odnosiły się do wielu hipotetycznych możliwości, różniły się one od siebie i nie
wyjaśniono w nich przepisów cytowanych tam ustaw, co przy uwzględnieniu, iż
należytą interpretacja przepisów dotyczących zawieszalności prawa do świadczeń
zajmować się musiał wielokrotnie Sad Najwyższy oraz sądy powszechne, kazało
przyjąć, że wnioskodawca nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń, jako że nie został pouczony o braku prawa do ich pobierania,
6
-art. 9 kpa w związku z art. 12 § 1 k.p.a. w związku z art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy
poprzez niezastosowanie art. 9 k.p.a. w związku z art. 12 § 1 k.p.a. skutkujące
błędną wykładnią art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy wyrażającą się w przyjęciu, ze to
rzeczą wnioskodawcy było wyjaśnianie z własnej inicjatywy kwestii ewentualnego
ustania prawa do pobierania świadczeń w zbiegu sytuacji, w której zgłosił on w
organie rentowym prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej i zaczął
opłacać z tego tytułu składki na ubezpieczenie zdrowotne, podczas gdy z tych
przepisów wynika, ze w razie zajścia sytuacji powodującej ustanie prawa do
świadczeń w zbiegu, to właśnie organ rentowy był obowiązany powiadomić o tym
wnioskodawcę, tak by nie doszło do wypłaty i pobrania nienależnego świadczenia,
a niewykonanie tego obowiązku sprzeciwia się uznaniu. że spełnione są przesłanki,
o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy, tj., że wnioskodawca został
pouczony o braku prawa do pobierania świadczeń w zbiegu,
-art. 138 ust. 4 ustawy poprzez jego błędną wykładnię wyrażającą się w zmianie
zaskarżonego wyroku polegającej na oddaleniu odwołania wnioskodawcy od
zaskarżonej decyzji, podczas gdy wnioskodawca sam zawiadomił organ rentowy o
zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do pobierania świadczeń w
zbiegu- przez co w myśl przytoczonego przepisu nie można żądać zwrotu
świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, czego jednak nie uwzględniono w
zaskarżonym wyroku.
Wskazując na powyższe podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
jego zmianę przez oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 138
ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy, które odpowiednio stanowią, że „osoba, która nienależnie
pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu” (ust. 1) oraz że „za
nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się (…) świadczenia
wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie
7
prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części,
jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich
pobierania”(ust. 2 pkt 1).
W rozpoznawanej sprawie jest sporne, czy pobieranie przez wnioskodawcę
w spornym okresie świadczenia „zbiegowego”, a mianowicie renty z tytułu wypadku
przy pracy i połowy emerytury w sytuacji, gdy w tym okresie wnioskodawca
prowadził działalność gospodarczą i podlegał z tego tytułu ubezpieczeniu
zdrowotnemu, było świadczeniem pobranym nienależnie w rozumieniu art. 138 ust.
1 ustawy. Sąd Apelacyjny uznał, że prawo do pobierania emerytury w zbiegu z
rentą z tytułu niezdolności do pracy jest wyłączone w przypadku osiągania przez
uprawnionego przychodu - niezależnie od jego wysokości - także wtedy, gdy
emeryt (mężczyzna) osiągnął wiek 65 lat. W ocenie Sądu drugiej instancji
świadczenie pobrane przez wnioskodawcę w spornym okresie było świadczeniem
pobranym nienależnie. Zgodnie więc z przepisem art. 138 ust. 1 ustawy osoba,
która nienależnie pobrała świadczenie jest obowiązana do jego zwrotu.
Świadczeniami nienależnie pobranymi są zgodnie z art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub
zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do
ich pobierania.
Sąd Apelacyjny prawidłowo przyjął, że warunek pouczenia o braku prawa do
pobierania świadczenia został spełniony. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 14 marca 2006 r. (I UK 161/05, OSNP 2007/5-6/78) pouczenie
to może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi
być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji.
Pogląd powyższy był akceptowany również w późniejszych orzeczeniach Sądu
Najwyższego (np. z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK 394/07). Rozstrzygając o
zakresie i treści pouczenia art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 28 czerwca 2005 r. III UK 63/05 jednoznacznie stwierdził, że nie
chodzi tu o pouczenie "o braku prawa do ich pobierania", jak stanowi przepis,
bowiem dyspozycja tego przepisu byłaby w istocie trudna do zrealizowania, gdyby
opierać się na jego wykładni językowej. Według takiej interpretacji organ rentowy
8
byłby zobowiązany każdorazowo do ustalania z urzędu czy ubezpieczony ma
prawo do pobierania świadczeń i pouczać, że ubezpieczony utracił to prawo. Tak
więc, zdaniem Sądu Najwyższego chodzi tu o klasyczne pouczenie, w którym
organ rentowy informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy
wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego
prawa. Z kolei zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r. (I
UK 136/04, OSNP 2005/16/252) pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, by
pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji. Jednak pouczenie nie
może odnosić się do indywidualnie pobierającego świadczenie, gdyż nie da się
przewidzieć, które z okoliczności wystąpią konkretnego świadczeniobiorcy. Należy
zatem stwierdzić, że wnioskodawca został więc prawidłowo pouczony o
okolicznościach powodujących utratę prawa do pobierania (w zbiegu) emerytury i
renty wypadkowej.
Trafny jest natomiast zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art.
138 ust. 4 ustawy, który stanowi, że „nie można żądać zwrotu kwot nienależnie
pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca
świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń
w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w
pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3 lata, z zastrzeżeniem ust. 5.”
W związku z tym należy przypomnieć, że zgodnie z art. 26 ust. 3 ustawy
wypadkowej prawo do jednoczesnego wypłacania emerytury i renty wypadkowej
nie przysługuje w przypadku osiągania przychodu, niezależnie od jego wysokości
oraz że jest oczywiste, iż osiąganie jakichkolwiek przychodów wykluczało prawo do
jednoczesnego pobierania obu świadczeń. Należało zatem ustalić, czy
wnioskodawca zawiadomił organ rentowy "o zajściu okoliczności" z art. 138 ust. 4
ustawy, mając przy tym na uwadze, że przepisy art. 138 ustawy nie określają
wymagań, jakie zawiadomienie to ma spełniać. Nie jest sporne to, że
wnioskodawca od 1 kwietnia 2007 r. do 31 lipca 2008 r. prowadził pozarolniczą
działalność gospodarczą i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniu zdrowotnemu Nie
ma zatem wątpliwości, że wnioskodawca złożył zawiadomienie, o którym mowa w
art. 138 ust. 4 ustawy, natomiast jeżeli organ rentowy uznaje zawiadomienie o
9
zmianie osiągania przychodu za niewystarczające, to ma obowiązek
przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego lub zobowiązania do złożenia
zawiadomienia o sprecyzowanej treści. Natomiast w razie zaniechania tych
czynności niedopuszczalne jest obciążanie świadczeniobiorcy obowiązkiem zwrotu
nienależnie pobranych kwot za okres dłuższy niż 12 miesięcy( wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 maja 2009 r. II UK 368/08 LEX nr 509054). Okres ten należy
liczyć od daty wydania decyzji zobowiązującej do zwrotu tego świadczenia ( por.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2009 r. I UZP 10/09 OSNP
2010/7-8/96).
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.