Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 82/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania H. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do świadczenia przedemerytalnego i zwrot nienależnie pobranych
świadczeń,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 listopada 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
H. K., urodzony 27 stycznia 1946 r., posiadający wykształcenie średnie
techniczne, w dniu 17 sierpnia 2006 r. złożył wniosek o przyznanie prawa do
świadczenia przedemerytalnego. We wniosku tym ubezpieczony wskazał, że
2
ostatnie zatrudnienie ustało z dniem 31 stycznia 2006 r. W załączonym do wniosku
kwestionariuszu okresów składkowych i nieskładkowych, jako ostatnie zatrudnienie
H. K. wymienił okres pracy od 1 stycznia 2005 r. do 31 stycznia 2006 r. Jednym z
załączników do wymienionego wniosku było świadectwo pracy z dnia 31 stycznia
2006 r., które potwierdzało powyższą okoliczność oraz zaświadczenie z
Powiatowego Urzędu Pracy o zarejestrowaniu od dnia 2 lutego 2006 r. w
charakterze bezrobotnego i wypłacie zasiłku w okresie od 10 lutego 2006 r. Decyzją
z 3 października 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał H. K. prawo do
świadczenia przedemerytalnego od dnia 18 sierpnia 2006 r. W okresie od 16 lipca
2006 r. do 12 sierpnia 2006r. wnioskodawca był zatrudniony na podstawie umowy
zlecenia w Biurze Turystyki Żeglarskiej „R. ". Z tytułu tego zatrudnienia otrzymał
wynagrodzenie w kwocie 1.425 zł brutto. O powyższym zatrudnieniu organ rentowy
powziął wiadomość w dniu 4 września 2007 r. Decyzją Wojewody z dnia 17 grudnia
2007r., kontrolującą zgodność z prawem decyzji Starosty Powiatu z dnia 24
października 2007r., wnioskodawca utracił prawo do statusu osoby bezrobotnej
oraz osoby uprawnionej do zasiłku ostateczniez dniem 16 lipca 2006 r.
Na skutek powyższych okoliczności Zakład Ubezpieczeń Społecznych
decyzją z dnia 4 lutego 2008 r. zobowiązał H. K. do zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń z tytułu świadczenia przedemerytalnego, za okres od 18 sierpnia 2006 r.
do 31 stycznia 2008 r. w kwocie 12.417,48 zł i odsetek za okres od 6 października
2006 r. do 4 lutego 2008 r. w kwocie 989,30 zł. Kolejną decyzją z dnia 4 lutego
2008 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązał H. K. do zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń z tytułu zapomogi za okres od 1 kwietnia 2007 r. do 30
kwietnia 2007 r. w kwocie 310 zł i odsetek za okres od 2 kwietnia 2007 r. do 4
lutego 2008 r. w kwocie 30,18 zł. Następnie decyzją z dnia 4 lutego 2008 r. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych odmówił H. K. prawa do świadczenia
przedemerytalnego od dnia 18 sierpnia 2006 r. W uzasadnieniu wyżej wskazanych
decyzji wskazano między innymi, że wobec prawomocnego pozbawienia
świadczeniobiorcy statusu osoby bezrobotnej, brak jest podstaw prawnych do
przyznania świadczenia przedemerytalnego.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 5
listopada 2008 r. oddalił odwołania ubezpieczonego od wyżej wskazanych decyzji
3
organu rentowego stwierdzając, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych prawidłowo
zobligował H. K. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia przedemerytalnego
i zapomogi, na podstawie art. 138 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 39 z 2004
r., poz. 353 ze zm.), albowiem świadczenia te zostały mu przyznane i wypłacone na
skutek wprowadzenia przez wnioskodawcę w błąd organu rentowego.
Ubezpieczony zaskarżył powyższy wyrok apelacją w całości, wnosząc o jego
zmianę i uwzględnienie odwołań.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 10
listopada 2009 r. oddalił apelację. Sąd podzielił ocenę faktyczną i prawną Sądu
pierwszej instancji, że ubezpieczony składając w dniu 18 sierpnia 2006 r. wniosek o
świadczenie przedemerytalne zataił przed organem rentowym fakt, iż ostatnim
okresem jego zatrudnienia była praca świadczona na podstawie umowy zlecenia od
16 lipca 2006 r. do 12 sierpnia 2006 r., co w konsekwencji doprowadziło do
przyznania świadczeń, które mu nie przysługiwały na podstawie art. 138 ust. 1 i 2
ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Sąd nie podzielił także podniesionej w apelacji kwestii, jakoby
poświadczenie nieprawdy o ostatnim zatrudnieniu wnioskodawcy wynikało z
wprowadzenia go w błąd przez pracownika Powiatowego Urzędu Pracy,
stwierdzając, że fakt ten nie został w żaden sposób przez ubezpieczonego
udowodniony, a to na nim - zgodnie z art. 6 k.c. - ciążył obowiązek przedstawienia
dowodów na poparcie swoich twierdzeń.
Na wskazane wyżej orzeczenie ubezpieczony wniósł skargę kasacyjną,
zarzucając w niej naruszenie prawa materialnego: - art. 2 ust. 3 w związku z art. 2
ust. 5 pkt. 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych
(Dz.U. z dnia 28 maja 2004 r., nr 120, poz. 1252 ze. zm.) przez jego
niezastosowanie i niezaliczenie okresu wykonywania przez ubezpieczonego
zatrudnienia na podstawie umowy zlecenie w okresie od 16 lipca do 12 sierpnia
2006 r do okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych i w rezultacie uznanie, iż
ubezpieczony jest zobowiązany do zwrotu pobranego świadczenia
przedemerytalnego, podczas gdy okres ten podlega dodaniu do okresu pobierania
przez skarżącego zasiłku dla bezrobotnych co powoduje, że nie ma podstaw do
4
żądania zwrotu przedmiotowego świadczenia; - art. 138 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227) przez błędną wykładnię w
zakresie pojęcia nienależnego świadczenia i uznanie, że przyznane skarżącemu
świadczenie jest nienależne, oraz jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy
nie było podstaw do żądania od ubezpieczonego zwrotu pobranych przez niego
świadczeń; - art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm.) oraz art. 359 § 2 i art. 481 § 1 k.c., przez zobowiązanie
ubezpieczonego do zwrotu pobranego świadczenia wraz z odsetkami liczonymi od
dnia 18 sierpnia 2006 r., podczas gdy winny być one naliczane od dnia doręczenia
decyzji obligującej skarżącego do zwrotu pobranego świadczenia; - art. 138 ust. 6
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych przez jego niezastosowanie i nie podjęcie ustaleń, czy istnieją
przesłanki do odstąpienia przez organ rentowy od żądania zwrotu kwot nienależnie
pobranych świadczeń w całości lub w części, o co wnosił ubezpieczony.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Pobieranie świadczenia
przedemerytalnego nie stanowi tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Należy jednak zauważyć, że zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2004
r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. Nr 120, poz. 1252 ze zm.)
świadczenie przedemerytalne przysługuje po upływie co najmniej 6 miesięcy
pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Osoba pobierająca zasiłek dla bezrobotnych
podlega zaś obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym (art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity:
Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.). Oznacza to, iż ostatnim tytułem do
podlegania ubezpieczeniom społecznym przez osobę, która po utracie zatrudnienia
pobiera świadczenie przedemerytalne, nie jest ściśle rzecz ujmując, pozostawanie
w stosunku pracy, lecz pobieranie zasiłku dla bezrobotnych, nie mniej jednak w
sześciu punktach art. 2 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych w sposób
wyczerpujący wyliczono kategorie osób, którym przysługuje prawo do świadczenia
5
przedemerytalnego. Część przesłanek powstania tego uprawnienia powtarza się;
są to przesłanki dotyczące wieku osoby uprawnionej i stażu pracy, okresu
zatrudnienia u danego pracodawcy albo pobierania renty z tytułu niezdolności do
pracy oraz okresu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Wymienione
przesłanki można określić jako dotyczące samego uprawnionego, które związane
są ściśle z pracowniczym tytułem ubezpieczenia. W art. 2 ust. 3 ustawy
przewidziany został ponadto wymóg dalszego pozostawania bez pracy, mimo
wcześniejszego wykorzystania prawa do zasiłku dla bezrobotnych. Ponadto wbrew
twierdzeniom skarżącego nie było możliwe zaliczenie okresu wykonywania przez
skarżącego zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia w okresie od 16 lipca do 12
sierpnia 2006 r. do okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych, skoro zgodnie z art.
3 ust. 5 pkt 2 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych do okresu 6 miesięcy
pobierania zasiłku dla bezrobotnych wlicza się okresy zatrudnienia lub innej pracy
zarobkowej, w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia. Ustawa ta w
art. 72 ust. 5 zalicza okresy zatrudnienia, o których mowa w art. 89 - dotyczące
zatrudnienia obywateli polskich w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej i
byłej Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej na podstawie umów i porozumień
międzynarodowych przypadające przed dniem 1 grudnia 1991 r. (...) oraz ust. 5a
zalicza okresy zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przebyte przed dniem 1
stycznia 1997 r. i okresy zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przebyte przed
dniem 1 maja 2004 r. za granicą u pracodawcy zagranicznego (...).
Stwierdzić należy zatem, na podstawie powyższych przepisów, że
podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu pobierania zasiłku dla
bezrobotnych będącego warunkiem przyznania świadczenia przedemerytalnego
jest pochodną pracowniczego ubezpieczenia społecznego, wobec czego nie można
go kwalifikować jako odrębnego, niezależnego od statusu pracownika tytułu do
podlegania ubezpieczeniom społecznym. Należy zwrócić uwagę, że takie poglądy
były już prezentowane w judykaturze, np. w wyroku z dnia 16 sierpnia 2005 r., I UK
363/04 (OSNP 2006 nr 11-12, poz. 194), czy wyroku z dnia 19 maja 2009 r., III UK
6/09 (niepublikowany), gdzie za „będącą ostatnio pracownikiem” uznano również
osobę pobierającą zasiłek dla bezrobotnych bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku
pracy.
6
Mając powyższe na uwadze, w ocenie Sądu Najwyższego, nie budzi
wątpliwości kwestia, iż zatrudnienie na podstawie umowy cywilnoprawnej (również
w okresie pobierania świadczenia przedemerytalnego) jest odrębnym od
pracowniczego tytułem do podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 6 ust. 1 pkt
4 ustawy systemowej). Niezależnie od tego, na jaki okres została zawarta umowa
cywilnoprawna i na jak długo osoba taka traci status bezrobotnego, niewątpliwie w
okresie pobierania świadczenia przedemerytalnego ostatnim tytułem do
ubezpieczenia jest wykonywanie pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej, która
nie mieści się w pojęciu „zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej” użytym w ustawie
o świadczeniach przedemerytalnych oraz w ustawie o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy i nie jest ona wykonywana w ramach prac interwencyjnych
lub robót publicznych. Tak jak wyżej wskazano, przepisy ustawy uzależniają
nabycie prawa do świadczenia przedemerytalnego od łącznego spełnienia
warunków w postaci zatrudnienia przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy u
pracodawcy, u którego doszło do rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia,
legitymowania się okresem uprawniającym do emerytury, posiadania statusu
bezrobotnego i pobierania z tego tytułu przez okres co najmniej 6 miesięcy zasiłku,
braku odmowy bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji odpowiedniego
zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w rozumieniu ustawy o promocji
zatrudnienia, albo zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót
publicznych oraz złożenia wniosku o przyznanie świadczenia przedemerytalnego w
terminie nieprzekraczającym 30 dni od dnia wydania przez powiatowy urząd pracy
dokumentu poświadczającego 6-miesięczny okres pobierania zasiłku dla
bezrobotnych.
W tym stanie rzeczy w skutek decyzji Wojewody z dnia 17 grudnia 2007 r.,
na mocy której ostatecznie wnioskodawca z dniem 16 lipca 2006 r. utracił prawo do
statusu osoby bezrobotnej oraz osoby uprawnionej do zasiłku, zasadne było
stanowisko organu rentowego wobec prawomocnego pozbawienia
świadczeniobiorcy statusu osoby bezrobotnej, iż odpadła jedna z przesłanek art. 2
ust 3 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych (pozostawania osobą
7
bezrobotną), a w konsekwencji powyższego ustało prawo do świadczenia
przedemerytalnego.
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 138 ust. 6 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Zgodnie z art. 476 § 2 k.p.c., sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych jest
sprawa, w której wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego. Zakres i
przedmiot rozpoznania sądowego wyznacza zatem treść decyzji organu rentowego.
Zgodnie z systemem orzekania w sprawach z tego zakresu, sąd rozstrzyga o
prawidłowości zaskarżonej decyzji. W sprawie, w której wniesiono odwołanie od
decyzji organu rentowego, przedmiot sporu nie może więc wykraczać poza treść tej
decyzji. W niniejszej sprawie skarżący kwestionował decyzje zobowiązujące go do
zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z tytułu świadczenia przedemerytalnego.
Taki przedmiot decyzji wyznaczał też granice sporu w sprawie sądowej. Chodziło
zatem o rozstrzygnięcie, czy spełnione zostały przesłanki do uznania świadczeń
wypłaconych ubezpieczonemu w spornym okresie za nienależne w rozumieniu
przepisów ustawy emerytalnej. Kwestia odstąpienia od żądania zwrotu tych
świadczeń nie stanowiła zatem elementu stosunku prawnego będącego
przedmiotem zaskarżonej decyzji, skarżący w tym zakresie powinien wystąpić z
odrębnym wnioskiem, na skutek którego organ wydałby decyzję w tym zakresie.
Może ona bowiem zaktualizować się dopiero po prawomocnym rozstrzygnięciu
sporu sądowego co do prawidłowości uznania świadczeń za pobrane nienależnie,
na wniosek ubezpieczonego, który wskaże okoliczności uzasadniające, jego
zdaniem, odstąpienie od żądania zwrotu kwot pobranych świadczeń w całości lub w
części. Sąd rozpoznający odwołanie od decyzji uznającej świadczenia za pobrane
nienależnie nie ma zatem nie tylko obowiązku, ale i uprawnienia, do badania
kwestii odstąpienia od żądania zwrotu tych kwot w myśl art. 138 ust. 6 ustawy
emerytalnej. Wynika z tego, iż do rozpoznania niniejszej sprawy przepis ten nie ma
zastosowania, a tym samym zarzut jego naruszenia nie może doprowadzić do
uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Nie jest zasadny również zarzut, iż zaskarżony wyrok został wydany z
naruszeniem przepisu art. 359 § 2 k.c. i art. 481 k.c. w związku z art. 84 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
8
Zgodnie z art. 84 ust. 1 powołanej ustawy, osoba, która pobrała nienależne
świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z
odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.
Odesłanie do „prawa cywilnego" dotyczy wyłącznie zasad zapłaty i wysokości
odsetek, a nie zasad zwrotu nienależnego świadczenia. W niniejszej sprawie
świadczenie nie stało się nienależne z chwilą wydania decyzji organu rentowego w
dniu 4 lutego 2008 r. tylko z chwilą wystąpienia okoliczności powodujących
odpadniecie prawa do świadczenia przedemerytalnego, które zostało stwierdzone
decyzjami właściwych organów o utracie przez skarżącego statusu osoby
bezrobotnej i prawa do zasiłku dla bezrobotnych.
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.