Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 77/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z odwołania Z. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o odpowiedzialność członka
zarządu za zaległe składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 28 października 2009 r. Sąd Apelacyjny na podstawie art.
385 k.p.c. oddalił apelację odwołującego się Z. J. od wyroku Sądu Okręgowego –
Sądu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 kwietnia 2008 r. oddalającego odwołanie
Z. J. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16 kwietnia 2007 r.
2
wydanej na podstawie art. 116, art. 108 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) w związku z art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), którą organ rentowy ustalił odpowiedzialność Z. J.
– jako prezesa zarządu „T. – F.” Spółki z o.o.– za zobowiązania tej Spółki z tytułu
nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne (114.518,67 zł), ubezpieczenie
zdrowotne (24.726,28 zł), Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych (9.332,86 zł) powstałe w okresie pełnienia przez niego funkcji
prezesa zarządu Spółki – od grudnia 2001 do kwietnia 2002 r.
Bezsporne było w sprawie, że odwołujący się pełnił funkcję prezesa
(dyrektora) zarządu Spółki w okresie od marca 1999 r. do maja 2002 r. Zaległości
składkowe Spółki powstały w okresie od grudnia 2001 r. do kwietnia 2002 r. Sąd
drugiej instancji podzielił podstawę faktyczną oraz podstawę prawną zaskarżonego
wyroku Sądu pierwszej instancji, w szczególności podzielił stanowisko, że
odwołujący się ponosi jako członek zarządu Spółki odpowiedzialność za zaległości
składkowe Spółki na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Co do bezskuteczności egzekucji –
jako przesłanki odpowiedzialności na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej –
Sąd drugiej instancji wskazał, że występuje ona nie tylko w sytuacji umorzenia
postępowania egzekucyjnego, ale również w razie umorzenia postępowania
upadłościowego, a także odmowy jego wszczęcia. „Upadłość” bowiem jest
egzekucją uniwersalną, która w odróżnieniu od egzekucji singularnej, ma na celu
równomierne, choćby częściowe zaspokojenie wszystkich wierzycieli wobec całego
majątku niewypłacalnego dłużnika, w trybie i na zasadach uregulowanych w prawie
upadłościowym. Brak możliwości realizacji tego celu z uwagi na to, że majątek
dłużnika nie wystarczy nawet na zaspokojenie kosztów postępowania, jest
równoznaczny z bezskutecznością egzekucji uniwersalnej, co odnosi się do
wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich jego wierzycieli.
Dopiero w przypadku, gdy wierzyciel nie dysponuje takim postanowieniem,
rozważenia wymagają sytuacje, gdy w ogóle nie wszczęto postępowania
egzekucyjnego w związku z nieściągalnością wierzytelności od samej spółki, to jest
stanem, w którym z okoliczności sprawy wynika, że spółka nie ma majątku, z
3
którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie swojej należności oraz, gdy
egzekucja prowadzona przez innego wierzyciela w stosunku do tego samego
dłużnika okazała się bezskuteczna z powodu braku majątku. Sąd drugiej instancji
powołał się na pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 maja
2009 r., I UZP 4/09 – OSNP 2009/23-24/319. Odnośnie postępowania
egzekucyjnego prowadzonego tylko do rachunku bankowego Spółki, Sąd drugiej
instancji zauważył, że brak w związku z tym postanowienia o bezskuteczności
egzekucji z całego majątku dłużnika, nie oznacza niespełnienia przesłanki
odpowiedzialności członka zarządu Spółki, skoro egzekucja uniwersalna z majątku
Spółki okazała się bezskuteczna. Ponadto nie ma wątpliwości, że nie zachodzi
żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z jakichkolwiek części
majątku Spółki. Świadczy o tym między innymi to, że prawomocnym
postanowieniem z dnia 25 czerwca 2001 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek Z. J. o
otwarcie postępowania układowego, stwierdzając brak przesłanki ustawowej
polegającej na zaistnieniu wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności,
jako przyczyny jego trudności finansowych. Wniosek z dnia 18 marca 2002 r. o
ogłoszenie upadłości, nie został rozpoznany z powodu nieuzupełnienia braków
formalnych. Następny wniosek złożony przez nowego prezesa zarządu S. B. w dniu
17 lipca 2002 r. został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 27
sierpnia 2002 r., ponieważ majątek spółki nie wystarczał nawet na pokrycie kosztów
postępowania upadłościowego. W takiej sytuacji, jeżeli organ rentowy dysponował
powołanymi wyżej postanowieniami Sądu Rejonowego, nie miał on obowiązku
prowadzenia egzekucji singularnej, ponieważ całokształt okoliczności sprawy
wskazywał, w sposób nie budzący wątpliwości, że Spółka nie dysponuje
wystarczającym majątkiem na pokrycie zaległości z tytułu składek na
ubezpieczenia społeczne, co wykazała egzekucja uniwersalna. Ponadto analiza
sprawozdań finansowych Spółki za lata 1998 – 2001 pokazała, że na dzień 31
grudnia 1998 r. ujemna wartość kapitałów własnych Spółki wynosiła 46.180,50 zł i
do 31 grudnia 1999 r. zwiększyła się do kwoty 542.727,45 zł. W 2002 r. komornik
skarbowy zajął rachunki bankowe Spółki. Od 1 sierpnia 2002 r. Spółka nie
prowadziła żadnej aktywności gospodarczej, a od 2003 r. nie posiadała siedziby.
Postanowieniem z 22 czerwca 2006 r. organ egzekucyjny umorzył postępowanie
4
egzekucyjne, ponieważ Spółka nie posiadała żadnego majątku nieruchomego jak i
ruchomego, ani praw majątkowych. Postępowanie egzekucyjne prowadzone wobec
Spółki okazało się zatem bezskuteczne (wyrok Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z 17 czerwca 2008 r.). Sąd drugiej instancji w oparciu o
powyższe okoliczności uznał, że egzekucja wobec Spółki byłaby bezskuteczna, nie
ma bowiem jakichkolwiek wątpliwości, że nie zachodzi żadna możliwość
zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z jakichkolwiek części majątku Spółki.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego odwołujący się zaskarżył w całości
skargą kasacyjną na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), zarzucając błędną wykładnię art. 116 § 1 i § 2 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W
uzasadnieniu skarżący stwierdził, że Sąd przyjął, że bezskuteczność egzekucji –
jako jedna z przesłanek odpowiedzialności na podstawie art. 116 Ordynacji
podatkowej – może być stwierdzona w jakikolwiek sposób np. w oparciu o analizę
sprawozdań finansowych spółki. Natomiast – według skarżącego – konieczne jest
ażeby bezskuteczność egzekucji została stwierdzona odpowiednim
postanowieniem organu egzekucyjnego, po przeprowadzeniu postępowania
egzekucyjnego. Konieczność formalnego stwierdzenia bezskuteczności egzekucji
postanowieniem organu egzekucyjnego stanowi dla osoby trzeciej (członka
zarządu) gwarancję prawidłowego, pozbawionego uznaniowości, ustalenia
bezskuteczności egzekucji. Dokonywanie wykładni rozszerzającej – przy ocenie
przesłanki bezskuteczności egzekucji z art. 116 Ordynacji podatkowej – jest
sprzeczne z wolą ustawodawcy, chroniącego osobę trzecią przed nieuzasadnionym
obciążeniem jej odpowiedzialnością za zaległości składkowe spółki. Ponadto
stwierdzenie przesłanki bezskuteczności egzekucji z art. 116 Ordynacji podatkowej
nie może nastąpić w sytuacji, kiedy egzekucja była prowadzona jedynie co do
części majątku Spółki. Organ rentowy dokonał jedynie zajęcia rachunku bankowego
Spółki.
Skarga zawiera wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
przez uwzględnienie apelacji skarżącego i zwolnienie go od odpowiedzialności za
zobowiązania wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i
5
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, powstałych w okresie, gdy
pełnił on funkcję członka zarządu Spółki, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz o uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy
Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy – stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. – rozpoznał sprawę w
granicach podstawy skargi sprecyzowanej zarzutem błędnej wykładni wskazanego
przepisu prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Skarżący zarzut błędnej
wykładni art. 116 § 1 i § 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych opierał na twierdzeniu, że Sąd uznał, iż
bezskuteczność egzekucji – jako jedna z przesłanek odpowiedzialności na
podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej – może być stwierdzona w jakikolwiek
sposób, np. w oparciu o analizę sprawozdań finansowych spółki.
Zarzut ten jest wyraźnie sprzeczny z podstawami wyroku przedstawionymi w
jego uzasadnieniu. Wbrew twierdzeniu skarżącego ustalenie bezskuteczności
egzekucji przedmiotowych zobowiązań Spółki wynika z wielu przedstawionych w
uzasadnieniu wyroku faktów, wśród których istotne znaczenie miały wyniki
postępowania upadłościowego. Jak zostało ustalone wniosek o ogłoszenie
upadłości złożony przez nowego prezesa zarządu Spółki w dniu 17 lipca 2002 r.
został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 27 sierpnia 2002 r.,
ponieważ ustalony majątek spółki nie wystarczał nawet na pokrycie kosztów
postępowania upadłościowego. Ponadto w 2002 r. komornik skarbowy zajął
rachunki bankowe Spółki. Od 1 sierpnia 2002 r. Spółka nie prowadziła żadnej
aktywności gospodarczej, a od 2003 r. nie posiadała nawet siedziby.
Postanowieniem z 22 czerwca 2006 r. organ egzekucyjny umorzył postępowanie
egzekucyjne, ponieważ Spółka nie posiadała żadnego majątku nieruchomego jak i
ruchomego, ani praw majątkowych (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
w Gliwicach z 17 czerwca 2008 r., III S.A. /Gl 1471/07). Na podstawie wskazanych
ustaleń faktycznych, które wiążą Sąd Najwyższy stosownie do art. 39813
§ 2 k.p.c.
opiera się kwestionowane bezpodstawnie w skardze ustalenie o bezskuteczności
6
egzekucji całego majątku Spółki. Bezskuteczność egzekucji – jako przesłanka
odpowiedzialności na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej – występuje nie
tylko w sytuacji umorzenia postępowania egzekucyjnego, ale również w razie
umorzenia postępowania upadłościowego, a także odmowy jego wszczęcia.
„Upadłość” bowiem jako egzekucja uniwersalna, ma na celu ograniczone
zaspokojenie wszystkich wierzycieli wobec całego majątku niewypłacalnego
dłużnika. Brak możliwości realizacji tego celu z uwagi na to, że majątek dłużnika
nie wystarczy nawet na zaspokojenie kosztów postępowania, odnosi się do
wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich jego wierzycieli. W
uchwale z dnia 13 maja 2009 r. (I UZP 4/09, OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319) Sąd
Najwyższy dokonał szerokiej analizy odpowiedzialności przewidzianej w art. 116
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Termin „egzekucja” zawarty w art. 116 Ordynacji podatkowej posiada
tę samą treść normatywną, jaką określeniu temu nadają przepisy regulujące
cywilne i administracyjne postępowanie egzekucyjne. Oznacza zagwarantowaną
przez państwo możliwość przymusowej realizacji przewidzianych obowiązującymi
przepisami prawa określonych rodzajów odpowiedzialności. Nie należy go
natomiast pojmować w znaczeniu potocznym, odnoszącym się do okoliczności
niezaspokojenia wierzyciela przez spółkę bez nawiązania do gwarantowanego
przymusem państwowym sposobu, w jaki zobowiązanie może być poddane
realizacji. Bezskuteczność egzekucji rozumiana jako brak możliwości
przymusowego zaspokojenia wierzyciela występuje wówczas, gdy wierzyciel
dysponuje postanowieniem o umorzeniu postępowania egzekucyjnego ze względu
na jego bezskuteczność, ale także w razie umorzenia postępowania
upadłościowego (art. 361 pkt 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe
i naprawcze – Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), oraz oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości (art. 13 ust. 1 i ust. 2 Prawa upadłościowego i naprawczego). Upadłość
określana w nauce prawa jako egzekucja uniwersalna, w odróżnieniu od egzekucji
singularnej (prowadzonej przez poszczególnych wierzycieli na podstawie przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego albo ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 229,
poz. 1954 ze zm.), ma na celu równomierne, choćby częściowe zaspokojenie
7
wszystkich wierzycieli z całego majątku niewypłacalnego dłużnika, w trybie i na
zasadach uregulowanych w Prawie upadłościowym. Niemożliwość realizacji tego
celu z uwagi na to, że majątek dłużnika nie wystarczy nawet na zaspokojenie
kosztów postępowania, jest równoznaczna z bezskutecznością egzekucji
uniwersalnej, co odnosi się do wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i
wszystkich jego wierzycieli.
Zaskarżony niniejszą skargą wyrok Sądu drugiej instancji uwzględnia
powyższe stanowisko.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę podzielając
wyjaśnienia interpretacyjne wyrażone w uchwale z dnia 13 maja 2009 r. I UZP 4/09,
uznał za prawidłową wykładnię art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dokonaną przez Sąd Apelacyjny w
zaskarżonym wyroku.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy – uznając bezzasadność
podstawy skargi kasacyjnej, orzekł stosownie do art. 39814
k.p.c.