Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 1 września 2010 r.
II UK 97/10
Mechanizm waloryzowania świadczeń emerytalno-rentowych określony
w art. 6 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze
zm.) w brzmieniu nadanym przez art. 159 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) ma zastosowanie także do świadczeń,
do których prawo powstało przed 1 stycznia 1999 r.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 1 września
2010 r. sprawy z wniosku Antoniego K. przeciwko Wojskowemu Biuru Emerytalnemu
w P. o wysokość świadczenia, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 21 października 2009 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 26 maja 2009 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu oddalił odwołanie Antoniego K. od decyzji Wojskowego
Biura Emerytalnego w P. (zwanego dalej wojskowym organem emerytalnym) z dnia
29 stycznia 2009 r., w której odmówiono ponownego ustalenia wysokości świadcze-
nia emerytalnego wnioskodawcy. Podstawę rozstrzygnięcia stanowił następujący
stan faktyczny. Decyzją z dnia 3 czerwca 1998 r. wojskowy organ emerytalny przy-
znał wnioskodawcy emeryturę wojskową na podstawie przepisów ustawy z dnia 10
grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa
o zapatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych). Świadczenie to podlegało walo-
2
ryzacji na podstawie art. 6 tej ustawy, który z dniem 1 stycznia 1999 r. uzyskał nowe
brzmienie nadane mu przez art. 159 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i
rentach).
Wyrokiem z dnia 21 października 2009 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu oddalił
apelację wnioskodawcy od powyższego wyroku, wskazując, że art. 6 ustawy o za-
opatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych w brzmieniu obowiązującym przed 1
stycznia 1999 r. stanowił, iż emerytury podlegają waloryzacji w takim samym stopniu
i terminie, w jakim następuje wzrost uposażenia zasadniczego żołnierzy zawodowych
pozostających w służbie i zajmujących analogiczne stanowiska. Wskutek reformy
systemu ubezpieczeń społecznych z dniem 1 stycznia 1999 r. weszła w życie ustawa
o emeryturach i rentach. Przepis art. 159 tej ustawy nadał nowe brzmienie art. 6
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych, zgodnie z którym eme-
rytury podlegają waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych w przepisach
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W ocenie Sądu drugiej instancji, brak jest podstaw dla przyjęcia, że wobec
wnioskodawcy - jako osoby, której przyznano prawo do świadczenia emerytalnego
przed dniem 1 stycznia 1999 r. - powinny mieć zastosowanie przepisy ustawy o za-
opatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych, w szczególności art. 6 w nieobowią-
zującym brzmieniu. Wobec braku przepisów przejściowych, nowe brzmienie wskaza-
nej normy odnosi się do wszystkich podmiotów uprawnionych do świadczeń emery-
talnych przysługujących żołnierzom zawodowym.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił naru-
szenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie: 1) art. 6 ustawy z dnia 10 grud-
nia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych w brzmieniu nada-
nym przez art. 159 ust. 1 (prawidłowo: pkt 1) ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. „o
rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych”, przez jego błędną
wykładnię, co skutkowało tym, że wynik logiczny orzeczenia Sądu drugiej instancji
jest błędny, a zarzuty apelacyjne nie zostały rozpoznane; 2) art. 2 Konstytucji oraz
„art. 1 Protokołu 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka”, przez ich całkowite po-
minięcie.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że przyjęta interpretacja art.
159 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach prowadzi do pokrzywdzenia wnioskodawcy
3
względem osób przechodzących na emeryturę po 1 stycznia 1999 r., ponieważ po
tym dniu nastąpiły istotne zmiany w wysokości uposażenia żołnierzy zawodowych,
od których zależy wartość świadczeń emerytalnych. W ocenie skarżącego, interpre-
tacja i praktyka stosowana przez orzekające sądy jest niewystarczająca i sprzeczna
z wynikającymi z art. 2 Konstytucji RP zasadami niedziałania prawa wstecz (lex retro
non agit) i demokratycznego państwa prawnego oraz pomija zasadę poszanowania
praw nabytych. Zdaniem skarżącego, Sąd drugiej instancji nie był w stanie wskazać
przepisów, na podstawie których wobec wnioskodawcy miałyby mieć zastosowanie
mniej korzystne niż poprzednio zasady waloryzacji świadczeń, poprzestając na
stwierdzeniu, że „takie brzmienie art. 6 ustawy bezsprzecznie utraciło moc". Tymcza-
sem żaden z przepisów nie daje prawa wyboru pomiędzy jedną i drugą normą, żaden
nie informuje, która z nich ma pierwszeństwo, oraz że poprzednie przepisy tracą moc
obowiązującą (derogacja). Zmiany w powołanych ustawach nie przewidują przepisów
intertemporalnych i derogacyjnych, mają charakter materialnoprawny i dotyczą spo-
sobu i zakresu nabywania lub kształtowania uprawnień, gdyż „prawo do świadczenia
to także prawo do konkretnego sposobu jego obliczania/waloryzacji”. Tym samym w
świetle utrwalonego orzecznictwem Sądu Najwyższego nie dotyczą one wniosko-
dawcy (tak w wyroku z dnia 24 lutego 1998 r., I CKN 504/97, zgodnie z którym we-
dług reguł prawa międzyczasowego do stosowania prawa materialnego do czynności
prawnych i innych zdarzeń stosuje się prawo obowiązujące w chwili dokonania czyn-
ności lub powstania zdarzeń prowadzących do określonych stosunków prawnych).
Nadto pozbawienie wnioskodawcy prawa do waloryzacji świadczeń emerytalnych
stanowi naruszenie art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
W tym zakresie skarżący wskazał na wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowie-
ka w Strasburgu z dnia 11 kwietnia 2008 r., nr 74168/01 w sprawie Wilkowicz prze-
ciwko Polsce.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej są niezasadne. Przepis art. 6 ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych w brzmieniu nadanym przez art. 159 pkt 1
ustawy o emeryturach i rentach stanowi, że emerytury i renty podlegają waloryzacji
na zasadach i w terminach przewidzianych w przepisach o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W obowiązującej poprzednio wersji świadcze-
4
nia te podlegały waloryzacji w takim samym stopniu i terminie, w jakim następował
wzrost uposażenia zasadniczego żołnierzy zawodowych pozostających w służbie i
zajmujących analogiczne stanowiska (art. 6 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu żołnierzy
zawodowych w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 1998 r.). Równocześnie w
art. 179 ustawy o emeryturach i rentach zmodyfikowano z dniem 1 stycznia 1999 r.
wysokość emerytur i rent przyznanych od uposażeń osiągniętych przed tą datą mię-
dzy innymi na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodo-
wych poprzez ich poddanie dodatkowej waloryzacji wskaźnikiem 104,3%. Z mocy art.
196 powołanej ustawy, weszła ona w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. (poza art.
182), nie budzi więc wątpliwości, że z tym dniem weszło także w życie nowe brzmie-
nie art. 6 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych, co jest równo-
znaczne z utratą ze wskazaną datą mocy obowiązującej jego dotychczasowej treści.
Oznacza to, że ustawa o emeryturach i rentach zmodyfikowała ze wskazaną datą
zarówno wysokość świadczeń emerytalnych żołnierzy zawodowych przyznanych
przed dniem 1 stycznia 1999 r., poprzez ich podwyższenie wskaźnikiem dodatkowej
waloryzacji, jak i zasady waloryzacji tych świadczeń na przyszłość. Brak przepisu
intertemporalnego, który stanowiłby o zachowaniu dotychczasowego mechanizmu
waloryzacji emerytur wojskowych do świadczeń, do których prawo zostało nabyte
przed 1 stycznia 1999 r., wskazuje, że art. 6 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żoł-
nierzy zawodowych w nowej wersji ma zastosowanie także do świadczeń, do których
prawo powstało przed tą datą.
Zdaniem skarżącego, takiej interpretacji sprzeciwia się wyrażona w art. 2 Kon-
stytucji RP zasada demokratycznego państwa prawnego, z którą łączą się między
innymi zasady ochrony praw nabytych oraz niedziałania prawa wstecz. W istocie
skarżącemu nie chodzi więc o błędną wykładnię art. 6 ustawy o zaopatrzeniu eme-
rytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin w brzmieniu nadanym przez art. 159 pkt
1 ustawy o emeryturach i rentach, ale o jego błędne zastosowanie.
Kwestia zgodności art. 6 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawo-
dowych w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1999 r. z zasadą ochrony praw
nabytych została rozstrzygnięta w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20
grudnia 1999 r., K 4/99 (OTK 1999 nr 7, poz. 65), w którym stwierdzono, że nie sta-
nowi jej naruszenia zrównanie zasady waloryzacji świadczeń wojskowych z zasa-
dami waloryzacji przewidzianymi w ustawie o emeryturach i rentach, również w od-
niesieniu do osób, którym przed 1 stycznia 1999 r. przysługiwało prawo podmiotowe
5
do świadczenia z zaopatrzenia wojskowego. W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał
podkreślił między innymi, że przedmiotem ochrony przewidzianej w zasadzie ochrony
praw słusznie nabytych jest przysługujące już określonej osobie prawo podmiotowe.
Z zasady tej nie wynika natomiast zakaz zmiany przepisów określających sytuację
prawną osoby w zakresie, w którym sytuacja ta nie wyraża się w przysługującym da-
nej osobie prawie podmiotowym. Prawo do waloryzacji emerytur i rent - rozumiane
jako uprawnienie do zachowania stałej wartości ekonomicznej przyznanych świad-
czeń emerytalno-rentowych - jest istotnym elementem prawa do zabezpieczenia
społecznego w zakresie i formie, które określa ustawa (art. 67 ust. 1 Konstytucji RP),
jednakże sama metoda podwyższania nominalnej wartości przysługujących świad-
czeń przyjęta w normujących waloryzację przepisach nie stanowi istoty prawa do
waloryzacji. Poprzez zmianę sposobu waloryzacji przysługujących świadczeń (ich
podwyższania), zachowującą instytucję przystosowania ich wartości do siły nabyw-
czej pieniądza, nie dochodzi ani do pozbawienia prawa do świadczeń emerytalno-
rentowych, ani wyłączenia ich waloryzacji, a jedynie do zmodyfikowania na przy-
szłość mechanizmu ich waloryzowania. Natomiast naruszenie oczekiwań określonej
grupy świadczeniobiorców co do przewidywanego poziomu przyszłych świadczeń nie
stanowi samo przez się naruszenia prawa do waloryzacji, a w konsekwencji - nie-
zgodnego z ustawą zasadniczą arbitralnego ograniczenia zasady ochrony praw na-
bytych.
Treścią zasady lex retro non agit jest zakaz stanowienia prawa, które nakazy-
wałoby stosowanie nowo ustanowionych norm prawnych do sytuacji zaistniałych
przed ich wejściem w życie. Prawo powinno co do zasady działać na przyszłość i
wobec tego nie należy stanowić przepisów, które miałyby być stosowane do zdarzeń
zaszłych i zakończonych przed ich wejściem w życie, jeżeli nowe ukształtowanie
praw i obowiązków obywateli prowadziłoby lub mogło prowadzić do pogorszenia ich
sytuacji prawnej w stosunku do stanu poprzedniego, co pozostaje w ścisłym związku
z nakazem poszanowania praw słusznie nabytych (por. między innymi wyroki Trybu-
nału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2009 r., P 66/07, OTK-A 2009 nr 5, poz. 65
oraz z dnia 15 lipca 2009 r., K 64/07, OTK-A 2009 nr 7, poz. 110 i orzeczenia w nich
powołane).
Nie budzi wątpliwości, że ustawa o emeryturach i rentach nie zmodyfikowała
sposobu waloryzacji wojskowych świadczeń emerytalno-rentowych z mocą
wsteczną, ale na przyszłość, a sam mechanizm (metoda) podwyższania ustalonych
6
już świadczeń nie jest równoznaczny z prawem do waloryzacji i nie jest jego istotą, o
czym wyżej była mowa. Nie jest do końca trafny pogląd skarżącego, że prawo do
świadczenia emerytalno-rentowego obejmuje prawo do konkretnego sposobu zarów-
no jego obliczania jak i waloryzowania. Czym innym jest bowiem ukształtowane
prawo podmiotowe do świadczenia emerytalno-rentowego i sposobu ustalenia pod-
stawy wymiaru jego wysokości, a czym innym sposób waloryzowania (podwyższania)
na przyszłość ustalonego już świadczenia. Zmiana metody podwyższania świadcze-
nia w przyszłości nie pozbawiła wnioskodawcy prawa do jego waloryzacji, a w kon-
sekwencji sytuacja prawna skarżącego w zakresie istotnych elementów już ukształ-
towanego i przysługującego mu prawa do świadczenia nie uległa pogorszeniu. Za-
rzut niezgodności art. 6 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych
w brzmieniu nadanym przez art. 159 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z wyra-
żoną w art. 2 Konstytucji RP zasadą niedziałania prawa wstecz okazał się zatem nie-
usprawiedliwiony, podobnie jak bliżej niesprecyzowany zarzut obrazy art. 1 Protokołu
Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, poprzez pozbawienie skarżącego
prawa do waloryzacji świadczenia emerytalnego. Powołanie się w tym zakresie na
wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 11 kwietnia 2008 r., nr
74168/01 w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce jest bezprzedmiotowe, gdyż wska-
zane orzeczenie zapadło w zupełnie innym stanie faktycznym i prawnym niż wynika-
jący ze sprawy, w której wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna.
Należy wreszcie zwrócić uwagę, że w powołanym wyżej wyroku z dnia 20
grudnia 1999 r., K 4/99 Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, iż - w odniesieniu do
emerytów służb mundurowych - „przy wprowadzonej kompleksowej i gruntownej
zmianie systemu ubezpieczeń społecznych zasada równości uzasadnia modyfikację
sfery dotychczasowych uprawnień, chyba że miałyby one uzasadnienie w treści ob-
owiązujących przepisów konstytucyjnych, co jednak nie ma miejsca w rozpatrywanej
sprawie”. W ocenie Trybunału, „istotna podmiotowo różnica (podstawa zróżnicowania
statusu prawnego) ma tu miejsce do czasu pozostawania w służbie (…), natomiast
później osoba taka staje się przede wszystkim emerytem i winna zasadniczo podle-
gać ogólnym regulacjom dotyczącym tej grupy osób”. Należy więc przyjąć, że dosto-
sowanie po dniu 1 stycznia 1999 r. mechanizmów waloryzacji emerytur wojskowych
do powszechnych, jednolitych i równych dla wszystkich ubezpieczonych reguł walo-
ryzowania świadczeń emerytalno-rentowych nastąpiło w drodze uprawnionej inge-
rencji ustawodawcy, który nie naruszył tzw. ekspektatyw maksymalnie ukształtowa-
7
nych, do jakich nie zalicza się stosowania na przyszłość mechanizmów waloryzowa-
nia tych świadczeń. Tego typu mechanizmy mogą być zatem legislacyjnie modyfiko-
wane z mocą ex nunc. Ustawodawca nie tylko był legitymowany, ale nawet zobowią-
zany do realizacji zawartej w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP zasady równości wobec
prawa wszystkich obywateli znajdujących się w podobnej sytuacji prawnej (tu: posia-
dających status emeryta), a w szczególności do zapewnienia zasady równości
wszystkich ubezpieczonych niezależnie od systemu ubezpieczeń społecznych (za-
opatrzeniowego lub powszechnego), któremu podlegają. W takim postrzeganiu nor-
matywnym, określona data zakończenia służby wojskowej i uzyskanie uprawnień z
wojskowego zaopatrzenia emerytalnego nie jest usprawiedliwionym kryterium zróżni-
cowania wojskowych uprawnień zaopatrzeniowych dla utrzymania korzystniejszego
mechanizmu waloryzacji „starszych” emerytur wojskowych w porównaniu do tego
samego typu świadczeń, które uprawnieni nabywają po dniu 1 stycznia 1999 r. i które
następnie miałyby podlegać mniej korzystnym sposobom waloryzacji (por. postano-
wienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2009 r., I UK 294/09, niepublikowane).
Z tych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu z mocy art. 39814
k.p.c.
========================================