Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 września 2010 r., III CSK 310/09
1. Artykuł 1821
§ 1 k.p.c. nie ma zastosowania do roszczeń, o których
stanowi art. 51 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 191, poz. 1484 ze
zm.).
2. W sprawach wszczętych przeciwko upadłemu, w stosunku do którego
ogłoszono upadłość likwidacyjną, o roszczenia niepodlegające zgłoszeniu do
masy upadłości postępowanie zawiesza się na podstawie art. 174 § 1 pkt 4
k.p.c., stosowanego przez analogię.
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marty F. i Krzysztofa F. przeciwko
"F.I.L." S.A. w K. o zawarcie umowy przyrzeczonej, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 września 2010 r. skargi kasacyjnej powodów
od postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 sierpnia 2009 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowie Marta F. i Krzysztof F. wnieśli o zobowiązanie pozwanej "F.I.L."
S.A. w K. do złożenia oświadczenia o ustanowieniu odrębnej własności lokalu
mieszkalnego nr 22, w budynku 1B, usytuowanym na działce nr 116/38 położonej w
K. przy ul. D., objętej księgą wieczystą nr (...) wraz z przynależnym do tego lokalu
udziałem wynoszącym 5094/1738531 w częściach wspólnych budynku i w takim
samym ułamku w prawie własności działki nr 116/38 oraz przeniesienia na nich, w
ramach wspólności majątkowej małżeńskiej, w stanie wolnym od wszelkich
obciążeń oraz roszczeń i praw osób trzecich, prawa własności do tego lokalu
mieszkalnego wraz z przynależnym do tego lokalu udziałem w częściach wspólnych
budynku i w takim samym ułamku w prawie własności działki, zgodnie z zawartą
przez strony umową przedwstępną z dnia 2 lutego 2006 r.
Wyrokiem z dnia 3 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy w Krakowie uwzględnił
powództwo. Ustalił, że w dniu 2 lutego 2008 r. powodowie zawarli ze stroną
pozwaną w formie aktu notarialnego przedwstępną umowę ustanowienia odrębnej
własności lokalu i sprzedaży. Strona pozwana zobowiązała się wybudować m.in.
budynek wielomieszkaniowy, a po zakończeniu budowy ustanowić w nim odrębną
własność lokalu mieszkalnego nr 22 i sprzedać z udziałem w częściach wspólnych
budynku oraz działki w stanie wolnym od obciążeń oraz roszczeń i praw osób
trzecich, za cenę w kwocie 258 825 zł, a powodowie zobowiązali się kupić ten lokal
z częściami wspólnymi budynku i gruntu za ustaloną cenę. Umowa przyrzeczona
miała być zawarta w terminie do dnia 31 grudnia 2007 r. Powodowie dokonali
zapłaty całej ustalonej w umowie przedwstępnej ceny. W dniu 28 maja 2008 r.
Prezydent Miasta K. wydał zaświadczenie o samodzielności przedmiotowego
lokalu, a budynkom nadano numery porządkowe. Pozwana w dniu 23 października
2008 r. dokonała faktycznego obmiaru lokalu. Zgodnie z zobowiązaniem zawartym
w umowie przedwstępnej, powodowie dopłacili brakującą kwotę z tytułu różnicy
powierzchni, po czym strona pozwana wydała powodom przedmiotowy lokal
mieszkalny w posiadanie. W związku z upływem terminu do zawarcia umowy
przyrzeczonej powodowie skierowali do strony pozwanej pisma wzywające do
zawarcia tej umowy oraz wyznaczyli jej zawarcie na dzień 26 września 2008 r.
Przedstawiciel strony pozwanej stawił się w tym dniu u notariusza, ale odmówił
podpisania umowy przyrzeczonej.
Wyrokiem z dnia 3 kwietnia 2009 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo na
podstawie art. 390 § 2 k.c., ale postanowieniem z dnia 5 maja 2009 r. Sąd
Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie ogłosił upadłość likwidacyjną
"F.I.L." S.A., w związku z czym postanowieniem z dnia 25 maja 2009 r. Sąd
Okręgowy uchylił wydany wyrok i umorzył postępowanie.
Postanowienie to zostało zaskarżone przez powodów zażaleniem, które Sąd
Apelacyjny w Krakowie oddalił postanowieniem z dnia 5 sierpnia 2009 r. W ocenie
tego Sądu, z chwilą ogłoszenia upadłości strony pozwanej, ex lege, na podstawie
art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., nastąpiło zawieszenie postępowania, skutkiem czego
doszło do wstrzymania biegu terminów procesowych, w tym terminu do zaskarżenia
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 kwietnia 2009 r. Roszczenie niepieniężne
dochodzone przez powodów ma charakter majątkowy i z chwilą ogłoszenia
upadłości likwidacyjnej pozwanej przekształciło się na podstawie art. 91 ust. 2
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 191, poz. 1484 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.") w zobowiązanie
pieniężne. Z tego względu postępowanie podlegało umorzeniu (art. 1821
§ 1 k.p.c.).
Skargę kasacyjną wnieśli powodowie, zarzucając naruszenie art. 174 § 1 pkt 4
k.p.c. przez błędną subsumcję i zastosowanie tego przepisu w sprawie mimo
ustalenia, że została ogłoszona upadłość strony pozwanej, art. 385 w związku z art.
397 § 2 i art. 378 § 1 k.p.c. przez nierozpoznanie podniesionego w zażaleniu
zarzutu naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 332 § 1 k.p.c. polegającego na
uchyleniu wyroku z dnia 3 kwietnia 2009 r., art. 332 § 1 w związku z art. 1821
§ 1
k.p.c. przez przyjęcie, że art. 1821
§ 1 k.p.c. wyłącza art. 332 § 1 k.p.c. i w związku
z tym Sąd pierwszej instancji może uchylić wydany przez siebie wyrok nawet w
razie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej strony pozwanej po wydaniu wyroku.
Powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny przyjął, że po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej pozwanej
miały zastosowanie art. 174 § 1 pkt 4 oraz art. 1821
§ 1 k.p.c., pomijając iż hipotezy
tych przepisów obejmują różne sytuacje procesowe będące następstwem
ogłoszenia upadłości jednej ze stron postępowania. Zastosowanie jednego z tych
przepisów zależy od tego, w jakiej roli procesowej – powoda czy pozwanego –
występowała strona, wobec której ogłoszono upadłość, oraz od rodzaju orzeczonej
upadłości – likwidacyjnej czy z możliwością zawarcia układu. Wspólnym elementem
obu przepisów jest to, że mają one zastosowanie, gdy postępowanie sądowe
dotyczy masy upadłości. Poza tym art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. dotyczy sytuacji, w której
ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, a strona pozbawiona została
prawa zarządu masą upadłości albo ogłoszono upadłość obejmującą likwidację
majątku powoda. Artykuł 1821
§ 1 k.p.c. dotyczy natomiast sytuacji, w której
ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku pozwanego. Ponadto różne są
skutki prawne wynikające z tych przepisów; gdy ma zastosowanie art. 174 § 1 pkt 4
k.p.c., następuje zawieszenie postępowania, natomiast gdy ma zastosowanie art.
1821
§ 1 k.p.c., postępowanie ulega umorzeniu w całości, bez uprzedniego jego
zawieszenia (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia
2009 r., II CSK 561/07, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 38).
Artykuł 1821
k.p.c. został dodany ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
235, poz. 1699), która weszła w życie z dniem 20 marca 2007 r. Przepis ten ma na
celu, aby z chwilą ogłoszenia upadłości likwidacyjnej strony pozwanej nie toczyły
się dalej postępowania sądowe o wierzytelności, które mogą być dochodzone w
trybie zgłoszenia wierzytelności do masy upadłości. Przed dodaniem tego przepisu
postępowania takie były zawieszane i – jak wynikało z praktyki sądowej –
zazwyczaj nie były już podejmowane, gdyż sporna wierzytelność była zaspokajana
w większym lub mniejszym stopniu w toku postępowania upadłościowego.
Wyjątkowo, w razie prawomocnej odmowy uznania takiej wierzytelności albo
umorzenia bądź zakończenia postępowania upadłościowego bez sporządzenia listy
wierzytelności, postępowania były podejmowane. Z tego powodu w art. 1821
§ 1
k.p.c. przewidziano, że w razie upadłości likwidacyjnej pozwanego postępowanie
podlega umorzeniu. Jak stanowi art. 1821
§ 2 k.p.c., wierzyciel może ponownie
wytoczyć powództwo w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania
wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu
postępowania upadłościowego; wówczas zachowane zostają skutki, jakie ustawa
wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem, a postępowanie dowodowe nie
wymaga powtórzenia. Artykuł 1821
§ 2 k.p.c. koresponduje z art. 145 ust. 1 Pr.u.n.,
według którego postępowanie w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed
dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność, która podlega zgłoszeniu do masy
upadłości, jeżeli odrębna ustawa nie stanowi inaczej, może być podjęte przeciwko
syndykowi tylko wtedy, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelność ta po
wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostanie umieszczona na liście
wierzytelności.
Zgodnie z art. 1821
§ 1 k.p.c., jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację
majątku pozwanego, a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania. W takim przypadku postępowanie
sądowe nie może się toczyć ani przeciwko upadłemu, ani przeciwko syndykowi
masy upadłości, zbędne jest więc zawieszanie takiego postępowania, które podlega
umorzeniu a limine, a art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. nie ma zastosowania (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2008 r., II CSK 561/07).
Właściwą drogą dochodzenia wierzytelności od upadłego jest zgłoszenie jej
sędziemu-komisarzowi w postępowaniu upadłościowym, które zmierza do
równomiernego zaspokojenia wszystkich wierzycieli upadłego z całego jego
majątku, w związku z czym realizacja tego celu wymaga przekształcenia
zobowiązań niepieniężnych upadłego w zobowiązania pieniężne (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego 2008 r., II CSK 463/07, nie publ.).
Dochodzenie tych wierzytelności poza postępowaniem upadłościowym może
nastąpić jedynie wówczas, gdy w tym postępowaniu wierzytelność ta została
prawomocnie oddalona.
Z art. 1821
§ 1 k.p.c. nie wynika, że każde postępowanie podlega umorzeniu
po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej pozwanego. W wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 16 października 2008 r., III CSK 120/08 (nie publ.) przyjęto, że hipotezą art.
1821
§ 1 k.p.c. objęte są tylko takie sprawy, których przedmiotem są wierzytelności
podlegające zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym. Przekonuje o tym treść
art. 1821
§ 2 k.p.c., w którym jest mowa o ponownym wytoczeniu powództwa w
terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności.
Oznacza to, że umorzenie postępowania na podstawie § 1 tego przepisu może
dotyczyć tylko takich spraw, w których dochodzone są wierzytelności podlegające
zgłoszeniu i uznawaniu w postępowaniu upadłościowym (wierzytelności
upadłościowe). Potwierdza to treść art. 145 ust. 1 Pr.u.n. dotycząca spraw
wszczętych przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości, które mogą
być podjęte przeciwko syndykowi; dotyczy to tylko spraw o wierzytelność, która
podlega zgłoszeniu do masy upadłości. W postanowieniu z dnia 14 maja 2009 r., I
CSK 427/08 (OSNC 2010, nr 3, poz. 43) Sąd Najwyższy przyjął, że art. 1821
§ 1
k.p.c. nie dotyczy postępowania, w którym dochodzone są roszczenia z tytułu
ochrony przysługującej w wypadku naruszenia praw podmiotowych bezwzględnych
(np. roszczenia windykacyjne), a w wyroku z dnia 16 października 2008 r., III CSK
120/08, stwierdził, że wymieniony przepis nie stosuje się w sprawie, w której powód
zgłosił żądanie o zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli, gdyż jej
przedmiotem jest roszczenie niepodlegające zgłoszeniu w postępowaniu
upadłościowym.
Przedmiotem postępowania w niniejszej sprawienie nie jest wierzytelność
podlegająca zgłoszeniu do masy upadłości, lecz roszczenie przewidziane w art. 390
§ 2 k.c., obejmujące żądanie zobowiązania pozwanej do złożenia określonego w
pozwie oświadczenia woli, już więc tylko ta okoliczność uzasadnia podniesiony w
skardze zarzut naruszenia art. 1821
§ 1 k.p.c. Ponadto, stanowisko Sądu
Apelacyjnego o zmianie ex lege zobowiązania niepieniężnego pozwanej w
zobowiązanie pieniężne na podstawie art. 91 ust. 2 Pr.u.n., które powinno być
dochodzone przez powodów w drodze zgłoszenia wierzytelności pieniężnej do
masy upadłości, było przedwczesne. Należy mieć na względzie art. 51 ust. 1 pkt 5
Pr.u.n., według którego, uwzględniając wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd wydaje
postanowienie o ogłoszeniu upadłości i wzywa osoby, którym przysługują prawa
oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomości należącej do upadłego,
jeżeli nie zostały ujawnione przez wpis w księdze wieczystej, do ich zgłoszenia w
wyznaczonym terminie nie krótszym niż miesiąc i nie dłuższym niż trzy miesiące,
pod rygorem utraty prawa powoływania się na nie w postępowaniu upadłościowym.
Te prawa i roszczenia nie podlegają więc zgłoszeniu wierzytelności, o którym
stanowi art. 51 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 236 Pr.u.n.; z chwilą ogłoszenia
upadłości nie gasną one i nie przekształcają się ex lege w wierzytelność pieniężną.
Dopiero – jak stanowi art. 313 ust. 2 Pr.u.n. – sprzedaż nieruchomości powoduje
wygaśnięcie praw oraz praw i roszczeń osobistych ujawnionych przez wpis w
księdze wieczystej lub nieujawnionych w ten sposób, lecz zgłoszonych sędziemu
komisarzowi w terminie określonym w art. 51 ust. 1 pkt 5 Pr.u.n. W ich miejsce
uprawniony nabywa prawo do zaspokojenia wartości wygasłych praw oraz skutków
ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości z ceny
uzyskanej ze sprzedaży obciążonej nieruchomości (art. 313 ust. 2 w związku z art.
345 i 346 Pr.u.n.). Jeżeli w toku postępowania upadłościowego nie dojdzie do
sprzedaży nieruchomości, prawa i roszczenia, o których mowa, nie wygasają i
mogą być dochodzone przeciwko upadłemu po ukończeniu lub umorzeniu
postępowania upadłościowego.
Przykładem roszczenia osobistego przewidzianego w art. 51 ust. 1 pkt 5
Pr.u.n. jest roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania
wieczystego, które – zgodnie z art. 16 ust. 1 i 2 pkt 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm.) – może być ujawnione w księdze wieczystej. Roszczenia takie mogą wynikać z
umowy deweloperskiej uregulowanej w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) lub z
umowy przedwstępnej. Wymaga więc przesądzenia, czy z umowy zawartej przez
strony wynika roszczenie, o którym stanowi art. 51 ust. 1 pkt 5 Pr.u.n., co
wyłączałoby możliwość zastosowania art. 91 ust. 2 Pr.u.n. W takim przypadku nie
miałby również zastosowanie art. 1821
§ 1 k.p.c. Stanowcza ocena tej kwestii nie
jest jednak możliwa bez dokonania dodatkowych ustaleń dotyczących treści umowy
zawartej przez strony.
W sprawach wszczętych przeciwko upadłemu, w stosunku do którego
ogłoszono upadłość likwidacyjną, o roszczenia niepodlegające zgłoszeniu
wierzytelności do masy upadłości, postępowanie powinno zostać zawieszone na
podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., stosowanego przez analogię. Żaden przepis
kodeksu postępowania cywilnego nie reguluje sytuacji, w której ogłoszono upadłość
likwidacyjną pozwanego w trakcie trwania postępowania sądowego dotyczącego
masy upadłości, nieobejmującego wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy
upadłości. Takiej sytuacji nie obejmuje hipoteza art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., nie
oznacza to jednak, że w takiej sytuacji może toczyć się postępowanie w
dotychczasowej konfiguracji procesowej z udziałem upadłego. Z ogólnych
przepisów dotyczących konsekwencji ogłoszenia upadłości wynika, że z chwilą
ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, upadły traci na
rzecz syndyka masy upadłości prawo zarządu, korzystania i rozporządzania swoim
majątkiem (art. 75 ust. 1 Pr.u.n.). Upadły nie może być także stroną żadnego
postępowania sądowego dotyczącego mienia wchodzącego w skład masy
upadłości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2009 r., II CNP
129/08, nie publ.). Według art. 144 ust. 1 Pr.u.n., jeżeli ogłoszono upadłość
obejmującą likwidację majątku upadłego, postępowania sądowe dotyczące masy
upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub
przeciwko niemu, który działa jako tzw. strona zastępcza, występując w imieniu
własnym, ale na rzecz upadłego (art. 144 ust. 2 Pr.u.n.). Wyjątki od tej zasady
zostały określone w art. 144 ust. 3 i dotyczą one postępowań w sprawach o należne
od upadłego alimenty oraz renty z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub
rozstrój zdrowia albo utratę żywiciela oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych
treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. Przepis art. 144 ust. 1 Pr.u.n. ma
zastosowanie do wszelkich postępowań dotyczących masy upadłości bez względu
na rolę procesową upadłego dłużnika.
Rozważania te potwierdzają zauważony w doktrynie oraz w orzecznictwie
(por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2008 r., II
CSK 561/07) brak właściwej korelacji pomiędzy przepisami prawa procesowego
(art. 174 § 1 pkt 4 oraz art. 1821
k.p.c.) i przepisami zawartymi w prawie
upadłościowym (art. 144 ust. 1 oraz art. 145 ust. 1 Pr.u.n.). Nie ulega jednak
wątpliwości, że ze względu na to, iż według przepisów prawa upadłościowego
upadły traci możliwość występowania w jakiejkolwiek sprawie dotyczącej masy
upadłości na rzecz syndyka masy upadłości, od chwili ogłoszenia upadłości nie
mogą biec terminy procesowe przeciwko syndykowi masy upadłości do czasu jego
wstąpienia do sprawy (art. 179 § 2 k.p.c.). Z tych względów w rozważanej sytuacji
procesowej uzasadnione było zastosowanie w drodze analogii art. 174 § 1 pkt 4
k.p.c. Sąd Apelacyjny naruszył jednak ten przepis, gdyż akceptując zasadność
umorzenia postępowania przez Sąd pierwszej instancji na podstawie art. 1821
§ 1
k.p.c., faktycznie wyłączył zastosowanie w sprawie konsekwencji prawnych
wynikających z art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. Zastosowanie przez analogię art. 174 § 1
pkt 4 k.p.c. wykluczało nie tylko umorzenie postępowania, ale również możliwość
uchylenia przez Sąd Okręgowy własnego wyroku. Sąd ten, zgodnie z art. 332 § 1
k.p.c., był związany wyrokiem od chwili ogłoszenia i nie miał podstaw do jego
uchylenia. (...)
Przedstawione uchybienia miały wpływ na treść zaskarżonego postanowienia,
gdyż w ich wyniku doszło do oddalenia zażalenia powodów. Z tego względu Sąd
Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.