Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 694/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSA Jan Kremer (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Małgorzaty Z.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń I. P. S.A. w W.
o uznanie postanowień wzorców umownych za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 maja 2009 r.,
I. oddala skargę kasacyjną;
II. zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 180
(sto osiemdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka Małgorzata Z. wniosła o uznanie za niedozwolone postanowień
zawartych w § 14 pkt 10 Ogólnych Warunków Ubezpieczenia I. L. pozwanego
Towarzystwa Ubezpieczeń I. P. S.A. w W., zatwierdzonych uchwałą zarządu
ubezpieczyciela z dnia 28 października 2005 r., nr 50/2005 i powtórzonych w
OWU zatwierdzonych w dniu 31 sierpnia 2007 r. nr 20/2007. Zaskarżone
klauzule stanowiły, że w przypadku ubezpieczenia mienia ruchomego na kwotę
powyżej 50 000 zł, co najmniej jeden z zamków drzwi zewnętrznych musi
posiadać certyfikat Instytutu Mechaniki Precyzyjnej.
Powódka zarzuciła, że ustawowo określono zasady akredytacji jednostek
certyfikujących wyroby i nie ma podstaw do przyznania żadnej z nich
kompetencji wyłącznej. Wyeliminowanie przez ubezpieczyciela możliwości
wyboru poprzez ustanowienie wymogu posiadania zamka z certyfikatem
określonego instytutu stanowi niedozwolone postanowienie umowne kształtujące
prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
rażąco naruszający jego interesy - w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c.
Sąd Okręgowy w W. - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
wyrokiem z dnia 31 marca 2008 r. oddalił powództwo, stwierdzając, że sporne
postanowienie dookreśla warunki realizacji świadczenia głównego jakim
jest wypłata odszkodowania. Określone w o.w.u. wymaganie pozwala ocenić,
czy odszkodowanie powinno zostać wypłacone co do samej zasady.
Niespełnienie wymagania zabezpieczenia mienia w określony sposób powoduje
zwolnienie ubezpieczyciela z odpowiedzialności, co wynika z § 16 pkt 1 o.w.u.
Sąd Okręgowy uznał, że zaskarżona klauzula stanowi składnik świadczenia
głównego strony i jako taka nie może być badana pod kątem jej abuzywności.
Ponadto, niezależnie od powyższego, strona pozwana miała prawo do
autonomicznego uznania, że tylko zamki, na które certyfikatu udzieliła konkretna
jednostka, zapewniają, w jego subiektywnej ocenie, należyte zabezpieczenie
mienia. Regulacja ta wprowadzona została zarówno dla dobra własnego
ubezpieczyciela, jak i powódki.
3
Ubezpieczyciel na konkurencyjnym rynku ubezpieczeń majątkowych nie
stawiałby wymogów skutecznie zniechęcających klienta do zawierania z nim
umów. Dlatego też brak było podstaw do podzielenia poglądu powódki
o sprzeczności przedmiotowego postanowienia z dobrymi obyczajami oraz
przyjęcia rażącego naruszenia interesu konsumenta.
W apelacji powódka zarzuciła naruszenie art. 385¹ § 1 k.c. przez
przyjęcie, że zakwestionowane przez nią zapisy ogólnych warunków
ubezpieczenia nie stanowią niedozwolonych postanowień umownych i wnosiła
o zmianę orzeczenia i uwzględnienia roszczenia.
Sąd Apelacyjny, oddalając apelację powódki, za uzasadniony uznał
jednak zarzut wadliwego rozumienia przez Sąd Okręgowy spornych
postanowień umowy jako określających świadczenie główne strony pozwanej.
Wskazał na różnicę zakresów pomiędzy pojęciami „postanowienie określające
świadczenie główne”, a „ postanowienie dotyczące świadczenia głównego”.
Sąd II instancji nie podzielił jednak zarzutu powódki, że wprowadzenie do
wzorca umownego klauzuli przewidującej wymóg zamontowania w drzwiach co
najmniej jednego zamka posiadającego certyfikat Instytutu Mechaniki
Precyzyjnej naruszało równowagę kontraktową stron i stanowiło postanowienie
niedozwolone w świetle art. 385¹ § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny wskazał, że powyższe unormowanie przewiduje
spełnienie łącznie dwóch przesłanek, tj. ukształtowanie praw i obowiązków
konsumentów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i powstanie sytuacji,
która rażąco narusza interesy takiej osoby; wówczas można uznać
postanowienie umowne za niedozwolone. Klauzula generalna dobrych
obyczajów nawiązuje do wyobrażenia o uczciwych, rzetelnych działaniach stron,
a w rozpoznawanej sprawie nie ma sytuacji, która naruszałaby takie zasady.
Sąd podkreślił, że z punktu widzenia ubezpieczyciela nie jest obojętne, która
z jednostek certyfikujących potwierdza zgodność danego produktu
z wymaganiami i parametrami norm. Obdarzenie przez ubezpieczyciela
konkretnego podmiotu szczególnym zaufaniem nie może być zakwalifikowane
jako działanie zmierzające do określenia obowiązku konsumenta w sposób
4
naruszający dobre obyczaje. Motywem działania jest zminimalizowanie ryzyka
wystąpienia zdarzenia ubezpieczeniowego, co leży w interesie obu stron.
Podkreślono, że kwestionowane postanowienie dotyczy jedynie przypadku
ubezpieczenia mienia na kwotę powyżej 50 000 zł, nie ma natomiast
zastosowania do ubezpieczenia mienia na niższe sumy. Kwestionowane
postanowienie sformułowane jest w sposób jasny i zrozumiały i nie przerasta
przy tym wiedzy bądź doświadczenia przeciętnego klienta.
Zakup zamka z takim certyfikatem nie łączy się z wydatkiem znacząco
różniącym się od zakupu innego zamka, bądź niewygodą organizacyjną.
Ponadto brak też przesłanki „rażącego” naruszenia uprawnień.
Powódka w skardze kasacyjnej opartej na podstawie z art. 398³ § 1 pkt 1
k.p.c. zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 385¹ § 1 i 385³
pkt 7 k.c. - poprzez przyjęcie, że postanowienia § 14 pkt 10 ogólnych warunków
ubezpieczenia I. L. zatwierdzonych uchwałą zarządu ubezpieczyciela z dnia 28
października 2005 r. nr 50/2005 i powtórzonych w OWU, zatwierdzonych w dniu
31 sierpnia 2007 r. nr 20/2007 nie stanowią niedozwolonych postanowień
umownych i wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy, zgodnie z żądaniem pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna oparta jest wyłącznie na zarzutach naruszenia prawa
materialnego - art. 385¹ § 1 k.c. i art. 385³ pkt 7 k.c., co skutkuje związaniem
Sądu Najwyższego ustaleniami stanowiącymi podstawę rozstrzygnięcia
zawartego w zaskarżonym wyroku.
W związku z tym w okolicznościach niniejszej sprawy należy przede
wszystkim rozważyć, czy Sądy orzekające trafnie oceniły kwestionowane
postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia o treści „w przypadku
ubezpieczenia mienia ruchomego na sumę powyżej 50 000 zł, co najmniej jeden
z zamków drzwi zewnętrznych musi posiadać certyfikat Instytutu Mechaniki
Precyzyjnej”.
Analiza obejmuje przesłanki z art. 385¹ § 1, a więc, czy umowa zawarta
została z konsumentem, czy postanowienia umowy „nie zostały uzgodnione
5
indywidualnie”, czy sporne postanowienie kształtuje prawa i obowiązki
konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego
interesy; czy postanowienie jest sformułowane w sposób jednoznaczny oraz czy
nie dotyczy „głównych świadczeń stron". Ponadto skarżący zarzucił naruszenie
art. 385³ pkt 7 k.c., stanowiącego, że w razie wątpliwości uważa się,
iż niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności
uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, nie
mającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie.
Przy zawieraniu umowy ubezpieczenia mienia bezspornym pomiędzy
stronami było, że umowa nawiązywana jest pomiędzy przedsiębiorcą
i konsumentem, a jej warunki nie były indywidualnie uzgadniane.
Sąd Apelacyjny trafnie wskazał, że postanowienie sporne w sprawie nie dotyczą
określenia świadczenia głównego. Przez świadczenie główne rozumiane są
postanowienia przedmiotowo istotne umowy, które co do zasady nie podlegają
kontroli przy badaniu niedozwolonych postanowień umownych. Istnieją
wypowiedzi komentatorów wskazujące na sytuacje stanowiące wyjątek od tej
zasady, ale występują one w rozpatrywanej sprawie. Warunki nie stanowiące
oznaczenia świadczenia głównego podlegają ocenie, czy nie stanowią
niedozwolonych klauzul umownych (art. 385¹ § 1 k.c.).
Istota sporu dotyczy natomiast pozostałych wymienionych przesłanek
a mianowicie kwestii, czy rozważane postanowienia kształtują prawa i obowiązki
konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając
jego interesy, oraz czy powodują potrzebę zawarcia innej umowy.
Konstrukcja przepisu wskazuje na konieczność łącznego wystąpienia
przesłanki sprzeczności z dobrymi obyczajami wraz z jednoczesnym rażącym
naruszeniem interesów konsumenta.
Z reguły rażące naruszenie interesu konsumenta jest naruszeniem
dobrych obyczajów, ale nie zawsze zachowanie sprzeczne z dobrymi
obyczajami rażąco narusza ten interes.
Klauzula generalna dobrych obyczajów nie jest rozumiana jednolicie.
Wedle części wypowiedzi jest to nakaz dokonania oceny poprzez normy
6
obyczajowe, moralne, zachowania powszechnie akceptowane, zwyczajowe
zasady uczciwego postępowania. Inne wypowiedzi odwołują się do
postępowania jednostki w określonej dziedzinie z nawiązaniem do tradycyjnych
elementów etyki, zasad lojalności, szacunku dla drugiego człowieka, a także do
zachowania eliminującego wykorzystanie dezinformacji, niewiedzy, naiwności,
czy niedoinformowania. Wpływ na określanie zakresu klauzuli ma także akt
prawny, w którym jest ona zamieszczona.
W rozpoznawanej sprawie postanowienie o.w.u. poddane ocenie jest
zrozumiałe, nie zawiera elementów dezinformacji, ukrytych treści czy
wykorzystywania nieświadomości, braku wiedzy konsumenta, a także nie ma
negatywnego odniesienia etycznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
stycznia 2007 r. IV CSK 307/06 nie publikowany oraz wyrok SN z dnia 13 lipca
2005 r., publ. Biul. SN 2005, nr 11, poz. 13).
Kolejnym elementem podlegającym analizie jest określenie „rażące
naruszenie interesu konsumenta” Synonimami przymiotnika „rażący” są słowa
drastyczny, krzyczący. Przymiotnik rażący oznacza w rozumieniu cechy ujemnej
wyraźny, bezsporny, oczywisty. Innymi słowy, naruszenie interesów konsumenta
musi cechować znaczna intensywność. Określenie „interesy konsumenta”
rozumiane jest szeroko, nie tylko jako interes ekonomiczny, lecz także jako
dyskomfort wynikający ze straty czasu, niewygody, czy satysfakcji z zawarcia
umowy, itp.
Tak szerokie rozumienie interesu konsumenta, ulega ograniczeniu w ten
sposób, że nie może jednak powodować naruszenia usprawiedliwionego
interesu przedsiębiorcy w prowadzonej działalności gospodarczej.
Wymienione kryteria z różnym nasileniem będą występowały
w zależności od rodzaju, czy wagi danej czynności. Przy ich stosowaniu
uwzględniać należy, że zawarcie umowy zwykle łączy się z zaangażowaniem
konsumenta wynikającym, choćby z potrzeby poznania i porównania ofert
ubezpieczycieli.
Oceniana klauzula nie narusza przedstawionych powyżej zasad,
wynikające z niej wymagania mieszczą się w granicach zwykłej współpracy
7
kontraktowej, a z pewnością nie występują przedstawione cechy rażącego
naruszenia interesu konsumenta.
Sąd Najwyższy w wyroku z 3 lutego 2006 r. I CK 297/05 (biuletyn SN
2006/5/12) stwierdził, że postanowienia wzorca umownego, naruszające art.
3853
k.c., który typizuje niedozwolone klauzule umowne, jednocześnie narusza
art. 3851
k.c., który pojęcie klauzuli niedozwolonej określa.
Skarga kasacyjna zarzuca naruszenie art. 385³ pkt 7 k.c., upatrując
realizacji tej normy poprzez narzucenie ubezpieczającemu potrzeby zawarcia
umowy kupna określonego rodzaju zamka z odpowiednim certyfikatem.
Badane w ramach kontroli indywidualnej postanowienie o.w.u. nawet
pośrednio obowiązku takiego jednak nie nakłada. Konsument dokonuje wyboru
ubezpieczyciela, kierując się szeregiem przesłanek, innymi słowy już na etapie
wyboru kontrahenta porównuje i ocenia m.in. wymaganie, jakie musi spełniać, by
zawrzeć konkretny typ umowy. Przykładowo, porównuje składkę, terminy
płatności, relację składki do posiadanych zabezpieczeń itp.
Wymaganie posiadania określonego zabezpieczenia przy umowie
ubezpieczenia, z czym może łączyć się konieczność jego nabycia, nie może być
rozumiany jako nakładający obowiązek zawarcia dodatkowej umowy,
niedozwolonej w rozumieniu art. 3853
pkt 7 k.c. Norma ta ma chronić
konsumenta przed wymuszaniem dodatkowych świadczeń, nie mających na celu
doprowadzenia przedmiotu umowy do określonego, wymaganego stanu.
Przy wykładni postanowienia o.w.u. nie można nie zauważyć, że dotyczy on
umów na znaczniejsze kwoty, co wymaga wyższego poziomu zabezpieczenia.
Ubezpieczyciel może mieć większe zaufanie do wybranej instytucji certyfikującej
z grupy posiadających stosowne certyfikaty i wskazać ją w o.w.u.,
w szczególności jeśli produkty przez nią certyfikowane są powszechnie
dostępne. Ograniczeń dostępności nie zarzucano. Dokonana ocena uwzględnia
percepcję przeciętnego konsumenta.
W konsekwencji umieszczenie we wzorcu umownym ogólnych warunków
ubezpieczenia dobrowolnego ubezpieczenia majątkowego postanowienia
8
wprowadzającego wymóg korzystania przez konsumenta z wyrobu certyfikowanego
przez wybrany podmiot uprawniony do certyfikacji nie narusza art. 385¹ k.c.
Podsumowując, zaskarżone postanowienia o.w.u. nie naruszają wymagań
określonych w art. 385¹ § 1 i 3 k.c., jak też art. 385³ pkt 7 k.c.
Z przedstawionych przyczyn skarga kasacyjna uległa oddaleniu na
podstawie art. 39814
k.p.c., zaś o kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono
na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.