Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 20 października 2010 r., III CZP 72/10
Zakończenie postępowania w rozumieniu art. 5982
§ 2 k.p.c. dotyczy jego
fazy rozstrzygającej.
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Małgorzaty J. przeciwko Arkadiuszowi
J. o rozwód, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 20 października 2010 r., na
skutek zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Białymstoku postanowieniem z dnia 13 maja 2010 r.:
"1. Czy w trakcie postępowania o odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej toczącego się w trybie konwencji dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę (Dz.U. z 1995 r. Nr 108 poz. 528) i wydania w tym
postępowaniu prawomocnego orzeczenia nakazującego wydanie dziecka, które to
orzeczenie nie zostało dotychczas wykonane oraz postępowania w sprawie o
rozwód, sąd wydając wyrok w sprawie rozwodowej powinien pominąć
rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem (art.
58 § 1 k.r.o., art. 5982
§ 1 k.p.c.);
2. W przypadku negatywnej odpowiedzi na powyższe zagadnienie, czy
postępowanie w sprawie o rozwód podlega zawieszeniu stosownie do art. 5982
§ 1
zdanie drugie k.p.c. do czasu zakończenia postępowania o odebranie osoby
podlegającej władzy rodzicielskiej?"
odmówił podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przez Sąd Apelacyjny
w Białymstoku zagadnienia prawne powstały przy rozpoznawaniu apelacji
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 30 grudnia 2009 r.,
orzekającego rozwód małżeństwa stron, w którym wykonywanie władzy
rodzicielskiej nad ich małoletnim synem Sąd powierzył matce, ograniczając władzę
rodzicielską ojca do określonych uprawnień.
W apelacji pozwany zarzucił m.in. naruszenie art. 5982
§ 1 k.p.c. przez
rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej w czasie trwania postępowania o odebranie
osoby podlegającej władzy rodzicielskiej toczącego się w trybie konwencji
dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę sporządzonej w
Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 i z 1999 r. Nr
93, poz. 93 – dalej: „konwencja”). W związku z tym Sąd Apelacyjny powziął
wątpliwości dotyczące treści i znaczenia art. 5982
§ 1 k.p.c., które sformułował w
postaci zagadnień prawnych przytoczonych na wstępie. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podjęcie uchwały rozstrzygającej zagadnienie prawne przedstawione przez
sąd odwoławczy, ze względu na jej wiążący charakter (art. 390 § 2 k.p.c.), stanowi
wyjątek od zasady samodzielnego rozstrzygania sprawy przez właściwy sąd.
Przemawia to za ścisłą wykładnią przesłanek stosowania art. 390 k.p.c., nakazującą
przyjęcie, że poważne wątpliwości, o których jest mowa w jego § 1, nie występują,
gdy sformułowane przez sąd przedstawiający zagadnienie prawne – jak w sprawie
niniejszej – może być rozwiązane za pomocą reguł wykładni, przy uwzględnieniu
poglądów sformułowanych już w orzecznictwie i piśmiennictwie.
Istota przedstawionych zagadnień sprowadza się do wykładni art. 5982
§ 1 i 2
k.p.c. Wątpliwość Sądu Apelacyjnego dotyczy w pierwszej kolejności tego, czy w
trakcie postępowania o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej,
toczącego się na podstawie konwencji, sąd może rozstrzygać w wyroku
rozwodowym w przedmiocie władzy rodzicielskiej nad tą osobą. Właściwy sposób
jej rozstrzygnięcia wynika wprost z brzmienia art. 5982
§ 1 zdanie pierwsze,
ustanawiającego zakaz rozstrzygania w przedmiocie władzy rodzicielskiej w czasie
trwania sprawy o odebranie dziecka, toczącej się na podstawie konwencji haskiej.
Sprawa o rozwód niewątpliwie mieści się w kategorii spraw wymienionych w tym
przepisie. Rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodzicielskiej należy do
obligatoryjnej kognicji sądu rozwodowego, zgodnie więc z art. 5982
zdanie drugie
k.p.c., jeżeli – jak w sprawie niniejszej – w czasie sprawy rozwodowej zostało
wszczęte postępowanie o wydanie dziecka, które toczy się na podstawie konwencji,
sąd rozwodowy z urzędu zawiesza postępowanie. Nakaz zawieszenia wynika także
z art. 16 konwencji, której przepisy stanowią część krajowego porządku prawnego i
są stosowane w Polsce bezpośrednio. Przepis ten wyłącza możliwość decydowania
merytorycznego przez sąd, po otrzymaniu zawiadomienia o bezprawnym
uprowadzeniu lub zatrzymaniu dziecka, o prawie do opieki dopóty, dopóki nie
zostanie ustalone, iż wymagania określone przez konwencję co do zwrotu dziecka
nie zostały spełnione lub jeżeli w odpowiednim czasie po tym zawiadomieniu nie
wpłynął stosowny wniosek sporządzony na podstawie konwencji.
Wydaniu w takiej sytuacji wyroku orzekającego rozwód, z pominięciem w nim
orzeczenia o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnim dzieckiem stron,
sprzeciwia się obowiązkowy charakter tego orzeczenia (art. 58 § 1 k.r.o.) oraz
zasada integralności wyroku rozwodowego, nakazująca orzeczenie w nim o całości
spraw rodziny.
Również rozstrzygnięcie drugiego zagadnienia wynika wprost z art. 5982
§ 2
k.p.c., którego brzmienie nie pozostawia wątpliwości, że postępowanie w sprawie o
rozwód zawieszone w warunkach określonych w art. 5982
§ 1 k.p.c. sąd podejmuje
po zakończeniu postępowania o odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej. Odrębną kwestią, wykraczającą jednak poza sformułowanie tego
zagadnienia przez Sąd Apelacyjny, jest natomiast określenie, z jaką chwila kończy
się postępowanie o odebranie dziecka prowadzone na podstawie konwencji.
Jak wskazuje się w doktrynie, postępowanie to toczy się w dwóch fazach, tj.
rozstrzygającej i realizacyjnej (wykonawczej), przy czym obie mają charakter
postępowania rozpoznawczego. Zdaniem Sądu Najwyższego, zakończenie
postępowania w rozumieniu art. 5982
§ 2 k.p.c. nie wymaga zakończenia jego fazy
wykonawczej.
Postanowienia konwencji powinny być wykładane i stosowane z
uwzględnieniem wiążącej Polskę postanowień konwencji o prawach dziecka,
przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada
1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526), tj. przy uwzględnieniu przede wszystkim
tych jej postanowień, które wskazują na to, że wartością pierwotną i nadrzędną w
każdym postępowaniu dotyczącym dziecka jest interes dziecka (art. 3),
odpowiadający występującemu w polskim prawie pojęciu „dobra dziecka”
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1998 r., II CKN 855/97,
OSNC 1998, nr 9, poz. 42 i uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 12 czerwca 1992 r., III CZP 48/92, OSNCP 1992, nr 10, poz. 179).
Dokonując wykładni art. 5982
k.p.c., sąd powinien mieć więc na względzie
zasadę ochrony dobra (interesu dziecka). Uzależnienie rozstrzygnięcia o władzy
rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem od odebrania dziecka na podstawie
konwencji prowadziłoby do naruszenia tej zasady, zważywszy że jego faza
realizacyjna może trwać długo, a w pewnej liczbie spraw nie dochodzi w ogóle do
wykonania orzeczenia o odebraniu dziecka. W tych przypadkach znacznie
opóźnione lub wyłączone byłoby rozstrzyganie o władzy rodzicielskiej nad nim.
Trzeba też wskazać, że zgodnie art. 16 konwencji, władze państwa, do
którego dziecko zostało uprowadzone, po otrzymaniu zawiadomienia o jego
uprowadzeniu nie mogą decydować merytorycznie o prawie do opieki dopóty,
dopóki nie zostanie ustalone, że określone w konwencji wymagania co do zwrotu
dziecka nie zostały spełnione. Konwencja nie określa jednak wymagań dotyczących
trybu wykonawczego. W art. 15 jest mowa o zarządzeniu powrotu dziecka, które
wydają władze sądowe lub administracyjne. Należy więc przyjąć, że odwołanie się
w art. 16 konwencji do „wymogów określonych przez niniejszą konwencję” odnosi
się do wymogów, które dotyczą postępowania rozpoznawczego, tj. przesłanek
(pozytywnych i negatywnych) gwarantujących wydanie zarządzenia o wydaniu
dziecka przez organ sądowy lub administracyjny umawiającego się państwa (art. 12
konwencji).
Nie można również pominąć znaczenia dla omawianej kwestii argumentów
odwołujących się do celu art. 16 konwencji i art. 5982
§ 1 k.p.c., nakazujących
zawieszenie postępowania w sprawach dotyczących opieki (władzy rodzicielskiej).
Ocena istniejących między tymi przepisami relacji, przy założeniu, że w pierwszej
kolejności należy doprowadzić do powrotu bezprawnie uprowadzonego dziecka, a
dopiero wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej, prowadzi do
sytuacji, w której wydane na podstawie konwencji orzeczenie niewątpliwie wpływać
będzie na orzeczenie o władzy rodzicielskiej, podczas gdy konwencja nie daje
podstaw do merytorycznego orzekania o opiece, a jej celem jest jedynie
doprowadzenie do stanu sprzed uprowadzenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
czerwca 2000 r., V CKN 1237/00, nie publ.).
Zgodnie z tym celem, przepisy konwencji nie mogą ingerować we władzę
rodzicielską, ale także orzeczenie o władzy rodzicielskiej nie może uniemożliwiać
stosowania konwencji, a tak byłoby, gdyby orzeczenie o władzy rodzicielskiej
zapadło po wszczęciu na podstawie konwencji postępowania o odebranie dziecka.
Zgodnie z art. 3 konwencji, bezprawność uprowadzenia ma miejsce wówczas, gdy
nastąpiło naruszenie prawa do opieki (władzy rodzicielskiej). Konwencja nie
rozstrzyga, czy prawo do opieki ma przysługiwać w chwili uprowadzenia, czy także
w chwili złożenia wniosku o wydanie dziecka. Osoba żądająca ochrony na
podstawie konwencji żąda ochrony własnego prawa musi więc w chwili złożenia
wniosku legitymować się prawem do opieki nad dzieckiem, obejmującym również
władzę rodzicielską w chwili złożenia wniosku. Ponadto do postępowania w sprawie
o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką
(art. 5981
i nast. k.p.c.) ma odpowiednie zastosowanie art. 316 § 1 w związku z art.
13 § 2 k.p.c.
O odmowie podjęcia uchwały Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. w związku z art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r., o Sądzie
Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).