Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 3/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Ministra /…/
przeciwko Funduszowi Wczasów Pracowniczych Spółce z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 7 lipca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra /…/ po ostatecznym
sprecyzowaniu powództwa domagał się zasądzenia od pozwanego Funduszu
Wczasów Pracowniczych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W.
kwoty 582.598,80 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu z
tytułu bezumownego korzystania ze stanowiącej własność pozwanego
nieruchomości o powierzchni 1488 m2
położonej w Z. przy ulicy W. [...]
zabudowanej budynkiem nazywanym „Z.”.
Wyrokiem z dnia 1 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo
częściowo a mianowicie do kwoty 477.540 złotych z odsetkami ustawowymi od dnia
13 marca 2006 r. do dnia zapłaty, umorzył postępowanie w zakresie cofniętego
pozwu o zapłatę 1.125.609,20 złotych oraz oddalił powództwo w pozostałym
zakresie.
Rozstrzygnięcie w pierwszej instancji zostało oparte na następujących
ustaleniach: Przedmiotową nieruchomość po 1
/8 części nabyło w 10 maja 1950 r.
osiem Izb Notarialnych. Po likwidacji Izb ich majątek przejął Skarb Państwa.
26 kwietnia 1950 r. Zarząd Miejski w Z. przydzielił te nieruchomość Funduszowi
Wczasów Pracowniczych (wymienianemu dalej jako FWP) w celu prowadzenia
ośrodka wczasowego. Dnia 27 stycznia 1986 r. Minister /…/ reprezentowany przez
Wicedyrektora Departamentu oraz Głównego Księgowego zawarł z FWP umowę,
mocą której złożył rezygnację z wszelkich roszczeń cywilno-administracyjnych do
nieruchomości. Naczelnik Miasta i Gminy Z. decyzją z dnia 19 października 1986 r.
ustalił opłatę roczną za prawo zarządu tej nieruchomości. Prawomocnym wyrokiem
z dnia 10 listopada 2004 r. Sąd Okręgowy nakazał aby pozwana spółka wydała
powodowi przedmiotową nieruchomość. Podstawą tego rozstrzygnięcia były
ustalenia, że spółce nigdy nie przysługiwało prawo użytkowania lub zarządu
przewidziane w ustawie z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości a w końcu, że umowa z dnia 27 stycznia 1986 r.
o rezygnacji Skarbu Państwa z wszelkich roszczeń do nieruchomości była
nieważna.
3
Sąd Okręgowy wskazał, że Fundusz Wczasów Pracowniczych działający do
1988 r. na podstawie ustawy z dnia 4 lutego 1949 r. jako „osoba prawna prawa
publicznego” mógł obejmować mienie państwowe w użytkowanie lub użytkowanie
wieczyste. W odniesieniu do przedmiotowej nieruchomości nie została jednak
wydana decyzja administracyjna, która dawałaby prawo zarządu lub użytkowania
nieruchomości. Dlatego pozwany – który powinien był wiedzieć, że korzystał
nieruchomości bez tytułu prawnego – został uznany za posiadacza w złej wierze.
Sąd Okręgowy uwzględnił roszczenie za cały dochodzony okres użytkowania
nieruchomości nie uwzględniając jedynie podwyższenia odpowiadającego
podatkowi VAT.
Na skutek apelacji pozwanej spółki Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 lipca
2009 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że obniżył zasądzoną kwotę
477.540 złotych do 53.760 złotych z odsetkami ustawowymi liczonymi od 13 marca
2006 r. i odpowiednio zmodyfikował rozstrzygnięcie o kosztach postępowania.
Zasadnicze znaczenie według Sądu Apelacyjnego miało rozstrzygnięcie, czy
posiadanie przez pozwanego nieruchomości w Z. przy ul. W. [...] było posiadaniem
w dobrej, czy złej wierze. Wiąże się to z treścią art. 224 § 2, 225 k.c., regulujących
tzw. roszczenia uzupełniające właściciela o wydanie rzeczy. Wynika z nich, że
roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługuje tylko przeciwko
posiadaczowi samoistnemu lub zależnemu w złej wierze, a przeciwko
posiadaczowi w dobrej wierze tylko za okres posiadania od chwili, gdy posiadacz
ten dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy.
Sąd Apelacyjny nie podzielił oceny dokonanej w tym zakresie przez sąd pierwszej
instancji ograniczonej w istocie do ustaleń poczynionych przez Sąd Apelacyjny w
sprawie o wydanie nieruchomości. Podkreślił obowiązywanie uniwersalnego
domniemania dobrej wiary z art. 7 k.c., a powód w ocenie sądu nie sprostał
obowiązkowi obalenia tego domniemania i to nie w odniesieniu do samoistnego ale
zależnego posiadania. Sąd Apelacyjny podzielił dotychczasowe stanowisko, że
pozwany nie wykazał uzyskania na swoją rzecz decyzji administracyjnej oddającej
przedmiotową nieruchomość w zarząd lub użytkowanie. Jednak nie oznacza to, że
jego posiadanie można było kwalifikować, jako posiadanie w złej wierze. Sąd
Apelacyjny podkreślił, że pozwana posiadała przedmiotową nieruchomość w
4
niezakłócony sposób aż do czasu wytoczenia powództwa windykacyjnego. Na
podstawie art. 20 i 21 dekretu z dnia 21 grudnia 1945 r. o publicznej gospodarce
lokalami i kontroli najmu (Dz. U. Nr 4, poz. 27 ze zm.) oraz z powołaniem się na
uchwałę Miejskiej Rady Narodowej w Z. podjętej na podstawie art. 19 tego dekretu,
Burmistrz Z. przydzielił budynek „Z.” Ośrodkowi Funduszu Wczasów
Pracowniczych w Z. na jego potrzeby. Na podstawie umowy z dnia 27 stycznia
1986 r. zawartej pomiędzy Ministrem /../ a Dyrekcją Naczelną FWP Minister /…/
zobowiązał się do rezygnacji z wszelkich roszczeń cywilno-administracyjnych w
sprawie przedmiotowej nieruchomości w zamian za zabezpieczenie potrzeb
Ministerstwa w zakresie skierowań wczasowych. O umowie Ministerstwo
zawiadomiło Naczelnika Miasta i Gminy T. w Z., któremu też przekazano
nieruchomość do dyspozycji. Okoliczność, że od 1986 r. uprawnienia właścicielskie
do nieruchomości wykonywał Miasto Z. nie była kwestionowana przez Skarb
Państwa. Umowa z 27 stycznia 1986 r. ze względu na wadliwość reprezentacji
Skarbu Państwa została zakwestionowana dopiero w sprawie windykacyjnej. Sąd
Apelacyjny podzielił stanowisko pozwanej spółki, że istnienie i wykonywanie tej
umowy było okolicznością uzasadniająca jej przekonanie o posiadaniu zgodnym
z wolą właściciela i ze stanem prawnym, a więc w dobrej wierze. Inną
okolicznością było wydanie przez Naczelnika Miasta i Gminy Z. na rzecz
poprzedniego posiadacza decyzji z dnia 19 października 1986 r. ustalającej opłatę
roczną za wykonywanie prawa zarządu nad nieruchomością przez okręg FWP.
Opłata ta została zmieniona decyzją administracyjną w 1990 r. Pozwana spółka
przez cały okres posiadania nieruchomości uiszczała te opłaty. Zdaniem sądu,
wymienione decyzje, jako dokumenty urzędowe zaświadczają pośrednio o prawie
pozwanej do posiadania nieruchomości zgodnego z wolą właściciela (Skarbu
Państwa), którego reprezentował Naczelnik Miasta i Gminy Z. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, do czasu wytoczenia powództwa o wydanie nieruchomości,
usprawiedliwione było przeświadczenie pozwanej spółki, że jej posiadanie było do
tego czasu zgodne z prawem i uzasadnione było przyjęcie posiadania w dobrej
wierze. Dlatego Sąd Apelacyjny, kierując się treścią art. 224 § 2 k.c. w związku
z art. 230 k.c., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo
5
o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości do wytoczenia powództwa
windykacyjnego.
Skarb Państwa – Minister /…/ wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu
Apelacyjnego w zakresie, w jakim zostało w nim oddalone powództwo. Zarzucił w
niej naruszenie:
1) art. 230 k.c. w związku z art. 7 i 224 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie
oraz przyjęcie, że pozwana spółka była posiadaczem zależnym spornej
nieruchomości w dobrej wierze do czasu wytoczenia powództwa
windykacyjnego przez Skarb Państwa;
2) art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 9 maja 1997 r. o zmianie ustawy o związkach
zawodowych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 82, poz. 518 ze zm.
wymienianej dalej jako ustawa o zmianie ustawy o związkach zawodowych)
przez jego niewłaściwe zastosowanie oraz przyjęcie, że pozwana spółka
przejęła przedsiębiorstwo oraz jest następcą prawnym jednostki organizacyjnej
Fundusz Wczasów Pracowniczych zlikwidowanej na mocy tej ustawy;
3) art. 190 ust. 1 Konstytucji RP przez niewłaściwe zastosowanie oraz dokonanie
oceny prawnej z uwzględnieniem art. 7 ust. 1 ustawy o zmianie ustawy
o związkach zawodowych, który został wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 3 czerwca 1998 r. (sygn. akt K 34/97 uznany za niezgodny z art. 2
Konstytucją RP i utracił moc z dniem 12 stycznia 1998 r.).
Powołując się na te zarzuty powód wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego
wyroku przez oddalenie apelacji pozwanej ewentualnie o uchylenie tego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej przypisuje się Sądowi Apelacyjnemu przyjęcie, że
pozwana swoją sytuację prawną wywodziła od Funduszu Wczasów Pracowniczych
na podstawie art. 7 ust. 1 o zmianie ustawy o związkach zawodowych, który
stanowił element konstrukcji ustawowego przekształcenia Funduszu Wczasów
Pracowniczych samodzielnej, wyposażonej w osobowość prawna jednostki
organizacyjnej ogólnokrajowych związków zawodowych utworzonej ustawą z dnia
4 lutego 1949 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 48) w spółkę utworzoną przez Ogólnopolskie
6
Porozumienie Związków Zawodowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
13 lutego 2009 r., II CSK 464/08, OSP 2010/2/17; z dnia 30 września 2009, V CSK
237/09, niepubl.). W tym zakresie jasne było, że pozwana spółka przeświadczenia
o przysługiwaniu prawa do korzystania z nieruchomości nie opierała na treści art. 7
ust. 1 ustawy o zmianie ustawy o związkach zawodowych, który wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca 1998 r. (w sprawie K 34/97, OTK ZN
1998, nr 4, poz. 49) został uznany za niezgodny z Konstytucją RP i w związku
z tym, podobnie jak art. 7 ust 2 i 4 tej ustawy, utracił moc z dniem 12 stycznia
1999 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 1, poz. 6). Pozwana miała świadomość
nieprzysługiwania jej na tej podstawie praw do nieruchomości. Ponieważ Sąd
Apelacyjny nie zastosował tego przepisu przy ocenie charakteru posiadania przez
pozwaną spółkę przedmiotowej nieruchomości nie doszło do jego naruszenia a tym
bardziej nie doszło do zarzucanego w skardze kasacyjnej naruszenia art. 190 ust. 1
Konstytucji RP.
Sąd Apelacyjny trafnie skoncentrował rozważania na tych okolicznościach,
które mogłyby usprawiedliwiać przekonanie pozwanej, że jej faktyczne władanie
nieruchomością odpowiada prawu, z którym łączy się określone władztwo nad
cudzą rzeczą zależne lub też mogłyby to przekonanie osłabić lub wykluczyć.
Podkreślił obowiązywanie domniemania dobrej wiary wynikającego z art. 7 k.c.
Domniemanie istnienia dobrej wiary wywołujące określone skutki w zakresie
roszczeń właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie
z rzeczy (art. 224 § 1, 228) odnosi się zarówno do posiadacza samoistnego jak
i zależnego (art. 230 k.c.). Domniemanie to jest wzruszalne, ale ciężar jego
obalenia spoczywa na dochodzącym roszczenia powodzie, który z przypisania złej
wiary pozwanej wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r., V CK 48/05, niepubl.; z dnia 16 grudnia
2009 r., I CSK 184/09, niepubl.). W ocenie Sądu Apelacyjnego w rozpoznawanej
sprawie, z jednej strony powód nie sprostał temu obowiązkowi, z drugiej zaś
pozwana spółka przedstawiła szereg okoliczności, które to domniemanie
wzmocniło. Istotnym z punktu widzenia istnienia dobrej wiary było zwłaszcza to, że
pozwana w dalszym ciągu, przez cały czas posiadania, uiszczała na rzecz Miasta
i Gminy Z. opłaty związane z korzystaniem z nieruchomości. Pomimo likwidacji
7
FWP, przyjmowanie tych opłat od pozwanej spółki przez Miasto i Gminę Z. – jako
podmiot wykonujący uprawnienia właścicielskie do nieruchomości – mogło
uzasadniać przekonanie posiadacza, że kontynuując posiadanie, czyni to zgodnie z
wolą właściciela, jako osoba realizująca swe podmiotowe prawo do korzystania z
nieruchomości inne niż własność. Władanie podporządkowane posiadaniu
samoistnemu innej osoby, jest posiadaniem zależnym. Do chwili wytoczenia
powództwa windykacyjnego wobec pozwanej nie były kierowane żadne roszczenia
związane z posiadaniem nieruchomości. Dopiero w toku postępowania o wydanie
nieruchomości, ze względu na niewłaściwą reprezentację Skarbu Państwa, powód
podniósł zarzut nieważności umowy z dnia 27 stycznia 1986 r., na której podstawie
Naczelnik Miasta i Gminy wykonywał uprawnienia właścicielskie w stosunku do
nieruchomości. Istnienie i wykonywanie tej umowy przez powoda było kolejną,
przyjętą przez Sąd Apelacyjny, okolicznością usprawiedliwiającą istnienie dobrej
wiary posiadacza zależnego.
Na gruncie tych ustaleń faktycznych uzasadnione było przyjęcie, że pozwana
spółka do czasu wytoczenia powództwa windykacyjnego była posiadaczem
zależnym przedmiotowej nieruchomości w dobrej wierze i w związku z treścią
art. 224 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 230 k.c. powodowi przysługiwało
wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości tylko za czas od wytoczenia
powództwa o wydanie nieruchomości.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną powoda rozstrzygając o kosztach postępowania zgodnie z art. 98 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.