Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 119/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania W. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o umorzenie należności z
funduszu alimentacyjnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 listopada 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 19
listopada 2009 r. zmienił zaskarżony apelacją wnioskodawcy W. J. wyrok Sądu
Okręgowego – Wydziału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 czerwca 2009 r. i
poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 grudnia
2008 r. odmawiającą wnioskodawcy umorzenia należności likwidowanego funduszu
alimentacyjnego z tytułu wypłaty świadczeń z tego funduszu oraz 5% opłaty na
pokrycie kosztów związanych z jego działalnością za okres od listopada 1999 r. do
kwietnia 2004 r. w kwocie 16.480,74 zł, w ten sposób, że umorzył wnioskodawcy
wymienione należności.
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawca, ur. 22 czerwca 1952 r., na mocy
wyroku Sądu Rejonowego z dnia 16 listopada 1999 r., III RC …/99 zobowiązany był
do zapłaty alimentów na rzecz małoletniego syna – A. K. w kwocie 300 zł
miesięcznie. Świadczenia te pokrywał Zakład Ubezpieczeń Społecznych ze
środków funduszu alimentacyjnego, skutkiem czego wnioskodawca stał się
dłużnikiem tego funduszu na łączną kwotę 16.480,74 zł. Wnioskodawca prowadzi
wspólne gospodarstwo domowe z żoną i trójką dzieci, pokrywa wspólnie koszty
utrzymania mieszkania spółdzielczego o pow. 41,32 m2
. Czynsz za mieszkanie
wynosi 309,01 zł, a opłaty za energię elektryczną i gaz około 119,76 zł
miesięcznie. Dodatkowo wnioskodawca płaci miesięcznie alimenty w wysokości
429,62 zł. Żona wnioskodawcy otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 2.189,87 zł
miesięcznie, a pełnoletnie córki podejmują prace dorywcze. Wnioskodawca
otrzymuje emeryturę w wysokości 876,67 zł, która po potrąceniu należnych
alimentów jest mu wypłacana w kwocie 318,15 zł. Ponadto jest właścicielem
samochodu marki Peugeot 205 (rok produkcji 1990), a także nieruchomości
położonej w C. o pow. 1,4857 ha. Syn wnioskodawcy A. J. jest osobą
niepełnosprawną o ustalonym znacznym stopniu niepełnosprawności (autyzm), w
związku z czym decyzją z dnia 13 marca 2007 r. został mu przyznany zasiłek
pielęgnacyjny z tytułu niepełnosprawności w kwocie 153 zł. Decyzją z dnia 9
grudnia 2008 r. organ rentowy odmówił wnioskodawcy umorzenia należności
likwidowanego funduszu alimentacyjnego oraz 5% opłaty na pokrycie kosztów
związanych z działalnością funduszu w kwocie 16 480,74 zł.
3
Sąd Okręgowy oddalił odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji, uznając, że
jego sytuacja zdrowotna i rodzinna nie uzasadnia umorzenia zaległych należności
na podstawie art. 68 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o
świadczeniach rodzinnych (jednolity tekst:. Dz.U. z 2006 r. nr 139, poz. 992 ze zm.,
powoływanej dalej jako ustawa o świadczeniach rodzinnych). Wnioskodawca
prowadzi gospodarstwo domowe wraz z żoną, mają stałe dochody. Wnioskodawca
posiada też konkretny majątek w postaci ruchomości (np. samochód, telewizor,
lodówka) oraz nieruchomości (spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego i prawo
własności nieruchomości położonej w C.). Mimo opieki nad niepełnosprawnym
dzieckiem, przy uwzględnieniu majątku wnioskodawcy oraz jego sytuacji rodzinnej,
jak również jego wieku, kwalifikacji zawodowych oraz rokowań zdrowotnych nie
można twierdzić, że nie ma on środków na pokrycie zaległych należności
alimentacyjnych, ani że nie będzie w stanie spłacać tych należności również w
przyszłości bez narażania siebie i swojej rodziny na brak możliwości zaspokajania
podstawowych potrzeb życiowych. W ocenie Sądu pierwszej instancji,
wnioskodawca może wydzierżawić bądź sprzedać posiadaną nieruchomość, podjąć
dodatkową pracę. Również jego pełnoletnie córki mogą pracować. Dlatego nie jest
celowe ani zasadne umorzenie ciążących na wnioskodawcy zaległości względem
funduszu alimentacyjnego w likwidacji.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sadu
pierwszej instancji i poprzedzającą go decyzję organu rentowego, uznając, że ze
względu na stan rodzinny i majątkowy wnioskodawcy w sprawie zachodzi
szczególnie uzasadniony przypadek, o którym mowa w art. 68 ust. 1 ustawy o
świadczeniach rodzinnych, umożliwiający umorzenie zaległości alimentacyjnych.
Stan zdrowia syna wnioskodawcy (niepełnosprawność w stopniu znacznym)
wymaga sprawowania ciągłej opieki i uniemożliwia wnioskodawcy podjęcie
dodatkowego zatrudnienia. Wnioskodawca pobiera wcześniejszą emeryturę, z
której po potrąceniach zostaje mu 300 zł. Pozostaje we wspólnym gospodarstwie
domowym z żoną, która osiągają miesięczny dochód w wysokości 2.189,87 zł. Na
utrzymaniu małżonków pozostaje niepełnosprawny syn, który pobiera rentę
socjalną i zasiłek pielęgnacyjny oraz dwie córki tylko dorywczo pracujące. Osiągany
przez małżonków dochód musi starczyć także na regulacje płatności związanych z
4
mieszkaniem. Dlatego Sąd Apelacyjny uznał, że wnioskodawca nie jest w stanie ani
aktualnie, ani w przyszłości spłacać rat zadłużenia alimentacyjnego. Działka w C.
należy do wnioskodawcy jedynie w części (współwłasność z siostrą i bratem), a
poza tym trudno wymagać od wnioskodawcy, aby wyzbywał się „jedynego nikłego
majątku stanowiącego jakiekolwiek zabezpieczenie nie tyle dla niego, co dla
autystycznego dziecka, nad którym sprawowanie opieki uniemożliwia podjęcie
pracy i co za tym idzie spłacenie zaległości”.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych
przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że szczególnie uzasadniony przypadek
związany z sytuacją zdrowotną lub rodzinną osoby, przeciwko której prowadzona
jest egzekucja alimentów, zachodzi także wtedy, gdy w gospodarstwie domowym
zobowiązanego nie zaistniał żaden nieprzewidziany losowy wypadek lub nagła
choroba, a sytuacja zdrowotna i rodzinna jest stabilna, a zobowiązany i niektórzy
członkowie jego rodziny z przyczyn zależnych od nich nie podejmują zatrudnienia.
Ponadto rodzina zobowiązanego posiada dochód umożliwiający utrzymanie nawet
po podjęciu spłaty zadłużenia w ratach, a zobowiązany jest także właścicielem
majątku nieruchomego.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest potrzeba
wykładni art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych wywołującego
rozbieżności w orzecznictwie sądów, ponieważ w analogicznym stanie faktycznym
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 września 2009 r., oddalił apelację tego
samego wnioskodawcy w sprawie o umorzenie należności z funduszu
alimentacyjnego wypłaconych na rzecz innego dziecka wnioskodawcy.
W ocenie skarżącego, „szczególny przypadek" z art. 68 ust. 1 ustawy o
świadczeniach rodzinnych należy interpretować jako przypadek wyjątkowy,
nieprzewidziany, losowy i nagły, a ponadto „bardzo trudny do rozwiązania,
dotykający bardzo poważnych spraw” oraz „odbiegający od reguł, naruszający
regularny tok spraw”. Tak rozumiany szczególny przypadek związany z sytuacją
zdrowotną lub rodzinną nie zachodzi w sprawie wnioskodawcy. Jego sytuacja
finansowa jest stabilna. Ponadto w innym wyroku z dnia 29 września 2009 r., Sąd
Apelacyjny uznał, że brak jest jakichkolwiek przeszkód, aby wnioskodawca podjął
5
zatrudnienie w sytuacji, gdy jego niepełnosprawny syn uczęszcza codziennie do
szkoły, gdzie przebywa około 10 godzin. Pracować i partycypować w utrzymaniu
rodziny mogłyby dorosłe córki wnioskodawcy. Dochód rodziny i jej stałe wydatki
uzasadniają twierdzenie, że spłata zadłużenia w ratach nie obciążyłaby budżetu w
sposób zagrażający egzystencji rodziny wnioskodawcy. Także jego majątek
nieruchomy powinien przynosić okresowe dochody związane z uprawianiem lub
dzierżawą gruntów lub dochód jednorazowy z ich sprzedaży. Zdaniem skarżącego,
wykładnia art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych nie może abstrahować
od konieczności uwzględnienia interesu społecznego, podczas gdy wykładnia
dokonana przez Sąd Apelacyjny uwzględnia tylko interes indywidualny
wnioskodawcy.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i jego zmianę przez oddalenie apelacji, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Wykładnia możliwości
skorzystania z umorzenia należności zlikwidowanego funduszu alimentacyjnego w
przypadkach szczególnie uzasadnionych związanych z sytuacją zdrowotna lub
rodzinną osoby, przeciwko której jest prowadzona egzekucja alimentów (art. 68 ust.
1 ustawy o świadczeniach rodzinnych), dotyczy nadzwyczajnego zwolnienia
zobowiązanego z długu alimentacyjnego, co następuje kosztem uszczuplenia
środków funduszu ubezpieczeń społecznych, i już z tej przyczyny powinna być
ścisła, a nie rozszerzająca. Wprawdzie, co do zasady uznanie za szczególnie
uzasadniony przypadek związany z nadzwyczajna sytuacją zdrowotną lub rodzinną
zobowiązanego poddaje się suwerennej weryfikacji przez sądy ubezpieczeń
społecznych, jednakże dokonana ocena nie może być dowolna lub nadmiernie
poszerzająca możliwości korzystania z umorzenia należności zlikwidowanego
funduszu alimentacyjnego kosztem stron lub innych uczestników systemu
ubezpieczeń społecznych oraz uszczuplenia środków funduszu ubezpieczeń
społecznych. Dlatego za przypadki szczególnie uzasadnione związane z sytuacją
zdrowotną lub rodzinną zobowiązanego, które umożliwiają poddane kontroli
6
sądowej umorzenie należności zlikwidowanego funduszu alimentacyjnego należy
uznać niezależne od zobowiązanego alimentacyjnie sytuacje losowe lub
nadzwyczajne, które sprawiają, że nie jest on w stanie na bieżąco ani w dającej się
przewidzieć perspektywie regulować obarczających go zaległości alimentacyjnych
bez uszczerbku dla jego zdrowia lub zdrowia oraz naruszenia innych istotnych dóbr
najbliższych członków jego rodziny.
Przenosząc powyższe uwagi na grunt rozpoznawanej sprawy, w której organ
ubezpieczeń społecznych wskazywał, że przy uwzględnieniu wieku i zachowanej
sprawności zdrowotno-zawodowej zobowiązany alimentacyjnie, który posiada
konkretny majątek ruchomy i nieruchomy (w tym spółdzielcze prawo do lokalu oraz
udział we współwłasności nieużytkowanych gruntów rolnych), Sąd drugiej instancji
bezpodstawnie i bezzasadnie uznał, że opisana sytuacja wyczerpuje przesłankę
szczególnie uzasadnionego przypadku związanego z sytuacją zdrowotna lub
rodziną zobowiązanego. Taka nieuprawniona wykładnia została dokonana z
pominięciem istotnych okoliczności sprawy, a między innymi tego, że zobowiązany
alimentacyjnie korzysta już z prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
niepełnosprawnym z powodu autyzmu synem, który aktualnie pobiera rentę
socjalną oraz dodatek pielęgnacyjny, a który - wedle ustaleń z innego
postępowania o umorzenie należności z funduszu alimentacyjnego (w sprawie III
AUa 1039/09, prowadzonej przez ten sam Sąd Apelacyjny) - codziennie około
dziesięciu godzin uczęszcza do szkoły specjalnej. W tym czasie „wolnym” od
obowiązku sprawowania opieki nad niepełnosprawnym synem wnioskodawca nie
doznaje przeszkód w podjęciu starań o znalezienie dodatkowych lub innych źródeł
dochodów, co chociażby odnosi się do możliwości uprawiania aktualnie
nieużytkowanej prawie 1,5 ha działki rolnej, której jest współwłaścicielem. Oznacza
to, że osoba, na której ciąży obowiązek lub zaległości alimentacyjne nie powinna
być w całości zwolniona z tych zobowiązań, jeżeli ma jakiekolwiek realne
możliwości choćby częściowej lub rozłożonej w czasie spłaty długów
alimentacyjnych. Prowadzi to do konstatacji, że alimentacyjnie zobowiązany, który
posiada realne możliwości choćby częściowej lub rozłożonej w czasie spłaty
długów alimentacyjnych nie powinien być premiowany umorzeniem należności
zlikwidowanego funduszu alimentacyjnego z tytułu biernej postawy lub
7
bezzasadnego oczekiwania, że jego długi alimentacyjne zostaną umorzone
kosztem stron lub innych uczestników systemu ubezpieczeń społecznych z
uszczupleniem funduszów tego systemu. Powyższe wymaga ponownego
rozeznania sprawy przez Sąd drugiej instancji także dlatego, aby w tym samym
Sądzie Apelacyjnym w różnych sprawach o umorzenie należności z funduszu
alimentacyjnego na dzieci tego samego zobowiązanego alimentacyjnie nie
funkcjonowały w obrocie judykacyjnym diametralnie przeciwstawne (rozbieżne)
orzeczenia o umorzeniu bądź braku podstaw do umorzenia tej samej osobie
(wnioskodawcy) należności alimentacyjnych zlikwidowanego funduszu
alimentacyjnego. Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w
sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.