Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 58/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Fabryki Samochodów Osobowych S.A. w W.
przeciwko Markowi Z.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej P. Spółki z o.o.
w likwidacji w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 maja 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Powód Fabryka Samochodów Osobowych S.A. wniósł o zasądzenie od
Marka Z. kwoty 601.412,25 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia
pozwu do dnia zapłaty. W sprawie została zgłoszona interwencja uboczna po
stronie powodowej przez P spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w likwidacji w
W.
Nakazem zapłaty z dnia 23 lutego 2006 r. wydanym w postępowaniu
upominawczym Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo. Od nakazu zapłaty pozwany
wniósł sprzeciw, w którym podniósł zarzut braku legitymacji czynnej powoda, jak
również zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia. Wyrokiem z dnia 5
sierpnia 2008 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę
601.412,25 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 10 października 2005 r. do dnia
zapłaty. Ustalił, że w dniu 29 maja 2002 r. została zawarta pomiędzy Daewoo FSO
Motor S.A., Markiem Z., prowadzącym działalność gospodarczą pod firmą Firma E.
w C., zwanym dalej sprzedającym, oraz D. K. S.A., umowa sprzedaży nr
02/P201/5. Na jej podstawie sprzedawca (M. Z.) zobowiązał się dostarczać
kupującemu (FSO) części samochodowe produkowane przez D. K. według
asortymentu, ilości i sposobu dostaw określonego na warunkach umowy, a
kupujący zobowiązał się do zapłaty ceny za zrealizowane dostawy. Sprzedaż miała
odbywać się periodycznie po każdorazowym wystosowaniu pisemnego zamówienia
przez kupującego. Zamówienia w okresach miesięcznych, z prognozą na kolejne
dwa miesiące, miały być składane bezpośrednio do spółki D.K. na co najmniej 14
dni przed terminem dostawy. Firma E. miała wystawiać fakturę VAT za zgodą
kupującego bez konieczności jej akceptacji, a termin płatności za części odebrane
wynosił 1 dzień przed ich dostarczeniem.
W dniu 10 października 2003 r. P. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
w W. przelała na konto pozwanego kwotę 569.168,36 zł, wskazując w poleceniu
przelewu, że płatność jest w imieniu Daewoo FSO Motor S.A. i dotyczy przedpłaty
na miesiąc październik 2003 r. Pozwany, potwierdzając wpływ tej kwoty na jego
konto, powiadomił powoda, że przeznacza tę kwotę na pokrycie jego należności
wynikającej z faktury 00376 na kwotę 131.515,08 USD. Poinformował jednocześnie
powoda, że nadpłata zostanie skompensowana dostawą towaru w dniu 14
3
października 2003 r. W odpowiedzi na to pismo, powód zawiadomił pozwanego o
otwarciu w dniu 30 września 2003 r. postępowania układowego, wskazał stan
swoich zobowiązań wobec pozwanego na kwotę 5.109,346,04 zł, zaoponował
przeciwko zaliczeniu wpłaconej kwoty na poczet z wierzytelności pozwanego,
wyjaśnił, że nie może dokonać kompensaty z wierzytelnością pozwanego, nabytą
przez niego na podstawie umowy cesji, ponieważ należności te nie miały terminu
wymagalności w dniu 29 września 2003 r. Powód zażądał realizacji dostawy
towaru, na poczet której dokonał przedpłaty. Powód wystosował do pozwanego
potwierdzenie salda na dzień 29 września 2003 r. w wysokości 5.109.346,04 zł, w
której to kwocie została ujęta wartość faktury 00376. Pozwany potwierdził zgodność
salda z zastrzeżeniem, że kwota 31.244 zł została rozliczona fakturami sprzedaży
w miesiącu październiku 2003 r.
Sąd Okręgowy ustalił także, iż pomiędzy P. spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. i Daewoo FSO Motor S.A. w W. została zawarta umowa
factoringu, na podstawie której dokonywano cesji wierzytelności przysługujących
Daewoo FSO Motor S.A. w stosunku do jej dealerów z wyłączeniem dostawców
części zamiennych. Spółka P. w § 2 pkt 5 umowy zobowiązała się każdorazowo na
uprzednie pisemne żądanie Daewoo FSO Motor S.A. w miejsce uiszczenia kwoty
określonej w § 2 ust. 3 (wynagrodzenia P.) do przejęcia części wskazanych przez
DFM jej zobowiązań pieniężnych wobec stron trzecich, za zgodą takich stron, oraz
do ich uiszczenia w terminie określonym przez DFM. W dniu 10 października 2003
r. strona powodowa zwróciła się z prośbą do Spółki P. o dokonanie w jej imieniu
płatności wskazanych w tym piśmie. W zleceniu tym została wskazana m.in. firma
strony pozwanej.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo podlegało uwzględnieniu na
podstawie art. 535 k.c. oraz art. 481 k.c. (w zakresie żądania odsetek ustawowych).
W wykonaniu poleceń powoda, na podstawie umowy factoringowej, spółka
P. dokonywała wpłat na rzecz pozwanego od października 2003 r. do stycznia 2004
r. Przelewy kierowane do firmy pozwanego zawierały adnotację „płatne w imieniu
Daewoo FSO Motor". Taką samą adnotację zawierał przelew wykonany w dniu 10
października 2003 r. z tym, że zawierał dopisek - przedpłata. Zgodnie z art. 451
k.c. dłużnik mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego
4
rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który dług chce zaspokoić. W
przelewie kwoty 569.168,36 zł określono, że jest to przedpłata dotycząca miesiąca
października. Przedpłaty były dokonywane na żądanie pozwanego pod rygorem
wstrzymania dostaw. Skoro na żądanie pozwanego, strona powodowa dokonywała
przedpłat na poczet realizacji jej zamówień, i w przelewach wpłata została
określona jako właśnie przedpłata, pozwany nie mógł zaliczyć tej kwoty na poczet
swoich wierzytelności wynikających z umowy cesji zawartej ze spółką D. z
Luksemburga. Pozwany nie udowodnił, że wykonał zobowiązanie dostawy części
zamiennych na kwotę określoną w przedpłacie.
Sąd Okręgowy uznał za niezasadny zarzut braku legitymacji czynnej
powoda. Powód zawarł bowiem ze spółką P. w dniu 14 grudnia 2001 r. umowę
factoringu. W zapisie tej umowy znajduje się postanowienie, że przelewy będą
dokonywane na rzecz osób trzecich za ich zgodą. W wykonaniu poleceń powoda
spółka P. dokonywała wpłat na rzecz pozwanego od października 2003 r. do
stycznia 2004 r. Przyjmowanie tych wpłat i nie kwestionowanie przed procesem ich
prawidłowości, należało uznać za domniemane wyrażenie zgody przez pozwanego
na dokonywanie wpłat przez spółkę P. Przelewy dokonywane przez spółkę P.
zawierały adnotację „płatne w imieniu Daewoo FSO Motor". Za nieuzasadniony
uznał Sąd Okręgowy także podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia.
Wyrokiem z dnia 26 maja 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 5 sierpnia 2008 r.
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji, które przyjął za własne. Za nieuzasadnione uznał zarzuty naruszenia
prawa procesowego, w tym art. 47912
§ 1 k.p.c., który pozwany uzasadniał
dopuszczeniem dowodu z umowy factoringu. W umowie factoringu, zawartej
między powodem a interwenientem ubocznym występującym w sprawie, strony
przewidziały tzw. świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Na tej podstawie osoba
trzecia uzyskuje tylko uprawnienie do odebrania świadczenia od dłużnika, a ten -
spełniwszy świadczenie do jej rąk - zwalnia się ze zobowiązania względem
wierzyciela. Spełnienie świadczenia na rzecz pozwanego przez spółkę P.
w imieniu powoda było skuteczne. Sąd Apelacyjny wytknął, że Sąd Okręgowy
błędnie zastosował art. 535 k.c., jako podstawę uwzględnienia żądania pozwu.
5
Z faktów przytoczonych przez powoda wynikało, że domaga się on zwrotu
świadczenia nienależnie uiszczonego pozwanemu w wykonaniu umowy z dnia
29 maja 2003 r. Zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, gdyż pozwany
nie dostarczył powodowi zamawianych części, za które powód dokonał przedpłaty
w dniu 10 października 2003 r. Uzasadniało to zastosowanie art. 410 k.c.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany, który
zaskarżył go w całości. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia
przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a
mianowicie art. 47912
§ 1 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i oparcie
rozstrzygnięcia na dowodach objętych prekluzją dowodową Spóźnione wnioski
dowodowe powoda powinny zostać oddalone, jako podlegające prekluzji
wynikającej z przepisu art. 47912
§ 1 k.p.c., a powództwo powinno zostać oddalone
wobec niewykazania przez powoda w pozwie jego legitymacji czynnej w sprawie.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut związany jest z dopuszczeniem
przez Sąd Okręgowy dowodu z dokumentu - umowy factoringowej z dnia
14 grudnia 2001 r. zawartej pomiędzy powodem i P. spółką z o.o. w W. Zgodnie z
art. 47912
§ 1 k.p.c., w brzmieniu obowiązującym w chwili wniesienia pozwu, powód
był obowiązany podać w pozwie wszystkie twierdzenia oraz dowody na ich
poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba
że wykaże, iż ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo że potrzeba powołania
wynikła później. Wbrew stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej z art. 47912
§ 1 k.p.c., według treści obowiązującej w chwili otrzymania przez powoda odpisu
sprzeciwu pozwanego od nakazu zapłaty (24 lipca 2006 r. - k. 172), nie wynikał
żaden termin do powołania przez powoda nowych twierdzeń i faktów, jeżeli ich
potrzeba pojawiła się później. Dopiero z dniem 20 marca 2007 r. znowelizowano
treść art. 47912
§ 1 k.p.c. - ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 235, poz.
1699) - w ten sposób, że powód dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie
6
powinien powołać w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie ich
stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.
Przepis zawarty w art. 47912
§ 1 k.p.c. w zakresie, w jakim określa
obowiązek powoda wskazania faktów i dowodów już w pozwie, jest adresowany do
powoda. Przepis ten wskazuje również skutek zaniechania tego obowiązku
polegający na utracie przez powoda prawa powoływania nowych faktów lub
dowodów w toku postępowania. W tym zakresie przepis ten jest adresowany także
do sądu. Konsekwencją bowiem naruszenia przez powoda obowiązku
wynikającego z art. 47912
§ 1 k.p.c., tj. zgłoszenia z opóźnieniem nowych faktów
i dowodów, jest konieczność pominięcia przez sąd w podstawie faktycznej
rozstrzygnięcia sprekludowanego faktu, a wcześniej, na etapie poprzedzającym
wydanie orzeczenia, pominięcia przeprowadzenia sprekludowanego dowodu.
Wbrew stanowisku zajętemu przez Sąd Apelacyjny możliwe jest podniesienie
zarzutu naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c. w razie naruszenie przez sąd obowiązków
wynikających z omawianego przepisu.
Art. 47912
§ 1 k.p.c. nie zawiera bezwzględnego zakazu zgłoszenia
przez powoda faktów i dowodów nie powołanych przez niego w pozwie.
Możliwe jest to m.in. wówczas, gdy potrzeba ich powołania wynikła później.
Ocena sądu, że zachodzą przesłanki określone w wymienionym wyżej
przepisie do dopuszczenia dowodu nie powołanego przez powoda w pozwie,
znajduje swój wyraz w postanowieniu dowodowym, dopuszczającym dowód nie
zgłoszony w pozwie, lecz później. Taka decyzja procesowa sądu nie oznacza,
że dowód ten jest przeprowadzany z urzędu. Dopuszczenie przez sąd
dowodu z urzędu dotyczy bowiem tylko dowodu, którego żadna ze stron nie
zgłosiła albo dowodu zgłoszonego przez jedną ze stron postępowania,
ale z przekroczeniem terminu prekluzyjnego do jego zgłoszenia przy
jednoczesnym braku okoliczności uzasadniających jego zgłoszenie przez
stronę w późniejszym terminie. Ani z postanowienia dowodowego, ani
z uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego, nie wynika, aby dowód z umowy
factoringowej, z którego dopuszczeniem pozwany wiąże zarzut naruszenia art.
47912
§ 1 k.p.c., został przeprowadzony przez Sąd pierwszej instancji z urzędu.
Wręcz przeciwnie w uzasadnieniu wyroku, Sąd Okręgowy stwierdził, że
7
przeprowadzenie tego dowodu, nie zgłoszonego przez powoda w pozwie, było
uzasadnione tym, że potrzeba przeprowadzenia tego dowodu wynikła dopiero
z zarzutu braku legitymacji czynnej powoda podniesionego przez pozwanego
w sprzeciwie od nakazu zapłaty. Taka argumentacja świadczy o tym, że Sąd
Okręgowy przyjął, że zachodziła przesłanka określona w art. 47912
§ 1 k.p.c.
usprawiedliwiająca powołanie przez powoda nowego dowodu, nie zgłoszonego
w pozwie. Ze względu na taką argumentację Sądu pierwszej instancji
postanowienia dowodowego bezprzedmiotowa była ocena Sądu Apelacyjnego
podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 47912
§ 1
k.p.c. poprzez uznanie, że jest on nieuzasadniony dlatego, że dowód z umowy
factoringowej został przeprowadzony z urzędu, co nie mogło skutkować
możliwością podniesienia skutecznego zarzutu naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c., lecz
najwyżej zarzutu naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu
obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45
ust. 1 Konstytucji). Trafne są natomiast pozostałe argumenty Sądu Apelacyjnego,
a mianowicie, że art. 47912
§ 1 k.p.c. nie może być interpelowany w ten sposób,
aby nakazywał on powodowi przedstawianie wszelkich możliwych faktów
i dowodów na wypadek podniesienia jakichkolwiek zarzutów pozwanego nawet
tych, których podniesienie nie uzasadniały relacje stron poprzedzające
zainicjowanie sporu sądowego. Zasadnie przyjął Sąd Apelacyjny, zgodnie ze
stanowiskiem Sądu Okręgowego, że w sprawie obowiązkiem powoda było
wskazanie w pozwie okoliczności i dowodów dotyczących stosunku prawnego,
z którego powód wywodził swoje roszczenie, a więc faktu zawarcia umowy
sprzedaży z dnia 29 maja 2002 r., dokonania zapłaty dochodzonej pozwem kwoty
na rzecz pozwanego tytułem realizacji obowiązku wynikającego z tej umowy oraz
braku realizacji obowiązku umownego (dostawy towarów) przez pozwanego.
Powód w pozwie podał te fakty i dowody uzasadniające jego roszczenie.
Z uzasadnienia pozwu wynika także okoliczność, z którą związany był podniesiony
przez pozwanego w sprzeciwie od nakazu zapłaty zarzut braku legitymacji czynnej
powoda, że zapłaty na rzecz pozwanego kwoty, której zwrotu dochodził powód,
dokonała w imieniu powoda P. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
Okoliczności tej pozwany przed wszczęciem procesu nie kwestionował, co wynika
8
także z dokumentów załączonych do pozwu, w szczególności z korespondencji
prowadzonej między stronami, z której wynikało, że pozwany przyznawał nie tylko
fakt otrzymania tej kwoty, ale również to, że kwotę tę zarachowywał na poczet
rozliczeń dokonywanych między nim i powodem. Ze względu na powyższe
okoliczności prawidłowe było stanowisko Sądu Apelacyjnego, że potrzeba
powołania nowego dowodu w postaci dokumentu - umowy factoringowej - pojawiła
się dopiero w związku z zarzutem podniesionym przez pozwanego braku
legitymacji czynnej powoda. Przy ocenie, dokonywanej na podstawie art. 47912
§ 1
k.p.c., czy potrzeba powołania określonego dowodu przez powoda powstała
dopiero po wniesieniu pozwu istotną okolicznością jest to czy fakt, który jest
przedmiotem nowego, pominiętego w pozwie dowodu, był między stronami sporny
przed wszczęciem postępowania sądowego i stanowił element sporu, który
spowodował wniesienie pozwu. Nie było tak w przypadku sporu sądowego
zainicjowanego przez powoda, który nie został wywołany tym, że pozwany
kwestionował fakt dokonania wpłaty kwoty 569.168,36 zł przez P. spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością w W. w imieniu i na rzecz powoda, lecz został
spowodowany tym, że powód kwestionował skuteczność potrącenia przez
pozwanego z uiszczonej przez P. kwoty wierzytelności, którą pozwany nabył w
drodze cesji w stosunku do powoda. Sama czynność pozwanego polegająca na
złożeniu oświadczenia o potrąceniu nabytej przez pozwanego wierzytelności wobec
powoda z kwoty, którą otrzymał pozwany od spółki P. tytułem przedpłaty na poczet
umowy sprzedaży, zawiera w sobie przyznanie, że kwota ta została zarachowana
przez pozwanego jako wpłata dokonana przez powoda. Mogło to mieć miejsce
jedynie przy akceptacji przez pozwanego faktu, że spółka P. działała w imieniu i na
rzecz powoda.
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut procesowy nie mógł być
uwzględniony także dlatego, że pozwany utracił prawo do podnoszenia w apelacji,
a w konsekwencji także w postępowaniu kasacyjnym, zarzutu naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c. na skutek dopuszczenia przez Sąd pierwszej instancji dowodu z umowy
factoringowej. Ewentualne uchybienie procesowe Sądu Okręgowego poprzez
bezzasadne dopuszczenie dowodu, który uległ sprekludowaniu, przybrało postać
postanowienia dowodowego. W takim przypadku obowiązkiem pozwanego, było
9
zgłoszenie do protokołu, zgodnie z art. 162 k.p.c., zastrzeżenia o uchybieniu przez
Sąd Okręgowy przepisom postępowania, pod rygorem utraty prawa powoływania
się w dalszym postępowaniu na to uchybienie (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 27 października 2005 r., III CZP 55/2005, OSNC z 2006 r. Nr 9, poz. 144,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2010 r., III CSK 248/2009, Lex
Polonica nr 2262879). Zastrzeżenie powinno obejmować zarzut prowadzenia
postępowania dowodowego na okoliczność, która uległa sprekludowaniu, jak
również dopuszczenia spóźnionego dowodu. Dowód z umowy factoringowej został
dopuszczony przez Sąd Okręgowy postanowieniem wydanym na rozprawie w dniu
7 listopada 2006 r. (k. 229). Pozwany, mimo obecności na rozprawie jego
pełnomocnika, nie zgłosił do protokołu zastrzeżenia w trybie art. 162 k.p.c. na
postanowienie dowodowe. W konsekwencji pozwany utracił możliwość
podniesienia skutecznego zarzutu naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c. w postępowaniu
apelacyjnym, co oznacza że zarzut ten nie powinien być w ogóle przedmiotem
merytorycznej oceny Sądu drugiej instancji. Nawet więc błędna ocena Sądu drugiej
instancji, co bezzasadności tego zarzutu - co w sprawie nie miało miejsca - nie
mogła mieć wpływu na wynik sprawy przed tym Sądem.
Uwzględniając powyższe skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na
podstawie art. 39814
k.p.c.