Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 listopada 2010 r.
I UK 129/10
Warunek z art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) spełnia ubezpieczony, który ostatnio przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę pobierał zasiłek dla bezrobotnych z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy bez względu na to, że później uzyskał
wymagany wiek emerytalny, byleby ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o zasi-
łek dla bezrobotnych i następnie wniosku o emeryturę był pracownikiem oraz w
okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu albo
ubezpieczeniom emerytalnemu lub rentowym pozostawał w stosunku pracy
przez co najmniej 6 miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę
był uprawniony do pracowniczej renty z tytułu niezdolności do pracy.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 listopa-
da 2010 r. sprawy z odwołania Jerzego M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w Ł. z siedzibą w Z.W. o prawo do emerytury, na skutek skargi
kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 grudnia
2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Ło-
dzi do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi oddalił apelację wnioskodawcy Jerzego M. od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim z
dnia 3 marca 2009 r., oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu
2
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Ł. z siedzibą w Z.W. z dnia 1 września 2008
r., odmawiającej mu przyznania prawa do wcześniejszej emerytury.
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawca (ur. 19 sierpnia 1948 r.) złożył w
dniu 23 lipca 2008 r. wniosek o przyznanie prawa do emerytury. Od 31 grudnia 1998
r. wnioskodawca był uprawniony do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, a
od dnia 1 marca 2003 r. świadczenie to zostało przyznane mu na stałe. Wniosko-
dawca wykazał 24 lata, 11 miesięcy, 8 dni okresów składkowych i 4 miesiące nie-
składkowych (łącznie 25 lat, 3 miesiące i 8 dni). Staż pracowniczy wynosi 15 lat i 20
dni. Poza wykonywaniem pracy w ramach stosunku pracy, wnioskodawca prowadził
także działalność gospodarczą od 1 maja 1979 r. do 1 stycznia 1991 r., odprowadza-
jąc z tego tytułu składki na ubezpieczenie społeczne w okresach od 1 kwietnia 1983
r. do 31 grudnia 1984 r., od 1 marca 1987 r. do 31 marca 1988 r. i od 1 maja 1988 r.
do 31 grudnia 1990 r. W okresach od 1 listopada 1994 r. do 4 lipca 1995 r. i od 16
listopada 1995 r. do 30 listopada 1995 r. był osobą współpracującą ze swoją córką
Moniką M., która prowadziła działalność gospodarczą i opłacała za wnioskodawcę
składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu współpracy. W firmie Moniki M. była za-
trudniona także Jadwiga W., która miała opłacane składki z tytułu stosunku pracy.
Decyzją z dnia 1 września 2008 r. ZUS odmówił wnioskodawcy prawa do
wcześniejszej emerytury z względu na niespełnienie warunków z art. 29 i art. 32
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, zwanej dalej ustawą
o emeryturach i rentach lub ustawą). Ostatnim tytułem ubezpieczenia wnioskodawcy
była współpraca w prowadzeniu działalności gospodarczej córki, zatem aby otrzymać
emeryturę wnioskodawca musiałby mieć 25 lat stażu pracowniczego (art. 29 ust. 3
ustawy o rentach i emeryturach), podczas gdy udokumentował jedynie 15 lat i 20 dni.
Nie wykazał również 15 lat pracy w warunkach szczególnych.
Sąd Okręgowy oddalił odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji, ponieważ
wnioskodawca mimo posiadania 25-letniego okresu składkowego i nieskładkowego
oraz stanu całkowitej niezdolności do pracy, aby uzyskać prawo do emerytury powi-
nien spełnić także przesłanki z art. 29 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach,
a zatem jego ostatnim tytułem ubezpieczenia powinien być stosunek pracy. Tymcza-
sem z art. 26 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
3
r. Nr 46, poz. 250 ze zm., zwanej dalej ustawą z 1976 r.) wynikało w sposób jedno-
znaczny, że wnioskodawca jako rodzic osoby prowadzącej działalność gospodarczą
podlegał ubezpieczeniu społecznemu jako osoba współpracująca bez względu na to,
czy pozostawał z prowadzącą tę działalność córką we wspólnym gospodarstwie do-
mowym. O tym, że wnioskodawca pozostawał osobą współpracującą, świadczą do-
wody w postaci deklaracji rozliczeniowej sporządzonej przez jego córkę, z której wy-
nika, że był zatrudniony u swojej córki jako osoba współpracująca, a nie pracownik.
Pośredni dowód wynikał z faktu ubezpieczenia pracowniczego Jadwigi W. Córka
wnioskodawcy zdawała sobie sprawę z różnic między ubezpieczeniem pracowni-
czym i ubezpieczeniem osoby współpracującej. Potwierdza to także zgłoszenie do
ubezpieczenia wnioskodawcy jako osoby współpracującej sporządzone i podpisane
przez Monikę M. oraz samego wnioskodawcę. Ponadto wnioskodawca nie złożył do
akt sprawy umowy o pracę, a jedynie świadectwo pracy.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawcy podzielając stanowisko Sądu
Okręgowego. Sąd Apelacyjny na podstawie art. 381 k.p.c. pominął nowe dowody w
postaci kserokopii umowy o pracę oraz PIT-11, ponieważ wnioskodawca nie wskazał,
dlaczego dowodów tych nie przedstawił przed Sądem pierwszej instancji. Nie mają
one istotnej wartości dowodowej, gdyż ich kserokopie nie zostały potwierdzone „za
zgodność z oryginałem”. Brak także jakiegokolwiek dowodu na to, że PIT-11 został
przedstawiony w Urzędzie Skarbowym. Oznaczało to, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
że dowody te powstały na użytek toczącej się sprawy. Ponadto z załączonej umowy
o pracę wynika, że została ona zawarta w dniu 1 października 1994 r. i w tym dniu
nastąpiło rozpoczęcie pracy, a z wcześniej złożonego do akt rentowych świadectwa
pracy wynika, że wnioskodawca miał świadczyć pracę od 1 listopada 1994 r. Z żad-
nych dokumentów sprawy nie wynika, aby świadczył on pracę od 1 października
1994 r. Przeciwnie, w kwestionariuszu z dnia 31 grudnia 1998 r. wnioskodawca po-
dał, że od 4 lipca 1993 r. do 30 października 1994 r. pozostawał bez pracy.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności: 1) art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986
r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989
r. Nr 25, poz. 137), przez jego niezastosowanie, prowadzące do błędnej oceny, że
zachodzi sprzeczność pomiędzy podleganiem skarżącego ubezpieczeniu społecz-
nemu osób współpracujących a pozostawaniem w tym samym czasie w stosunku
4
pracy, mimo że należał on do grupy zatrudnionych na podstawie stosunku pracy,
którzy nie podlegali i nie mogli podlegać ubezpieczeniu pracowniczemu, 2) art. 22 § 1
k.p. i art. 26 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 1976 r., przez ich niezastosowanie i zaniechanie
zbadania, czy charakter pracy skarżącego i zakres wykonywanych obowiązków
odpowiadał stosunkowi zatrudnienia pracowniczego, czy też współpracy przy prowa-
dzeniu działalności gospodarczej, 3) art. 29 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach, przez ich niezastosowanie i uznanie, że skarżącemu nie przy-
sługuje prawo do wcześniejszej emerytury, mimo spełniania przez niego warunków
do jej przyznania.
Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów postępowania, w szczególno-
ści: 1) art. 227 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c., polegające
na oparciu rozstrzygnięcia o dowód niemający w sprawie istotnego znaczenia, tj.
druk zgłoszenia do ubezpieczenia osób współpracujących i pominięciu dokumentów
znajdujących się w aktach rentowych sprawy wskazujących na pracowniczy charak-
ter ubezpieczenia społecznego skarżącego w spornym okresie, 2) art. 233 § 1 k.p.c. i
art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., polegające na wydaniu rozstrzy-
gnięcia z pominięciem materiału dowodowego zgromadzonego w aktach rentowych i
dowolnym przyjęciu, że ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę (w rozu-
mieniu art. 29 ust. 2 pkt 1 o emeryturach i rentach) skarżący był osobą współpracu-
jącą przy prowadzeniu działalności gospodarczej, podczas gdy pozostawał on wów-
czas osobą bezrobotną z prawem do zasiłku, oraz niewyjaśnieniu w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku dlaczego dokumentowi w postaci decyzji o nabyciu statusu
osoby bezrobotnej Sąd odmówił waloru wiarygodności.
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano na
jej oczywiste uzasadnienie w zakresie zarzutów naruszenia prawa procesowego oraz
oczywiste naruszenie art. 22 k.p. i art. 26 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy ubezpieczeniowej z
1976 r., przez ich niezastosowanie w celu ustalenia charakteru zatrudnienia skarżą-
cego w spornym okresie. Ponadto w sprawie występują istotne zagadnienia prawne,
sprowadzające się do odpowiedzi na pytania: 1) czy osobom, które ostatnio przed
złożeniem wniosku o emeryturę były zatrudnione w okolicznościach określonych w
art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych i z
mocy art. 4 ust. 2 tej ustawy były wyłączone z ubezpieczania pracowniczego, przy-
sługuje prawo do emerytury w wieku obniżonym określonym w art. 29 ust. 1 i 2
5
ustawy o emeryturach i rentach, jeżeli bezpośrednio przed złożeniem wniosku o
emeryturę pobierały rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy?, 2) czy osoba,
która ostatnio przed złożeniem wniosku o emeryturę i uzyskaniem renty z tytułu cał-
kowitej niezdolności do pracy była osobą bezrobotną z prawem do zasiłku, podlega-
jącą z tego tytułu pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu na podstawie art. 11
ust. 2 pkt 14 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267), traktowanemu jako okres równorzędny z
zatrudnieniem, spełnia wymogi uzyskania prawa określonego w art. 29 ust. 2 pkt 1
ustawy emerytalnej w postaci bycia pracownikiem?
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, ponieważ zaskarżony wyrok zapadł
przedwcześnie, bez wyjaśnienia okoliczności istotnych dla wydania prawidłowego
orzeczenia. W sprawie okolicznością sporną był ostatni tytuł ubezpieczenia społecz-
nego, któremu podlegał skarżący. Sąd Apelacyjny przyjął, że było to ubezpieczenie
skarżącego jako osoby współpracującej przy prowadzeniu działalności gospodarczej
jego córki, argumentując, iż z art. 26 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpiecze-
niu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz i ich rodzin wyni-
kało, że „rodzic osoby prowadzącej działalność gospodarczą, podlegał ubezpiecze-
niu jako osoba współpracująca niezależnie od tego, czy pozostawał z prowadzącą tę
działalność córką, we wspólnym gospodarstwie domowym”. Stanowisko to jest kon-
trowersyjne, gdyż wprawdzie mogło ono prima facie mieć oparcie w treści art. 26 ust.
1 pkt 1 i ust. 2 wymienionej ustawy, w połączeniu z wnioskowaniem a contrario z pkt
2 tego przepisu, jednakże dawna regulacja niepodlegania pracowniczemu ubezpie-
czeniu społecznemu zatrudnionej osoby bliskiej prowadzącemu działalność gospo-
darczą (art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finanso-
waniu ubezpieczeń społecznych), będącej osobą współpracującą przy prowadzeniu
działalności gospodarczej oraz aktualna definicja legalna osoby współpracującej z
osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność wymaga ustalenia pozostawania
tych osób we wspólnym gospodarstwie domowym. Negatywne ustalenie tej prze-
słanki, tj. niepozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym, uprawnia stano-
wisko, że o rodzaju (tytule) ubezpieczenia społecznego osoby bliskiej zatrudnionej
6
przez prowadzącego pozarolniczą działalność decyduje „wybór formy prawnej
świadczenia pracy przez najbliższego krewnego na rzecz osoby prowadzącej dzia-
łalność gospodarczą” (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 1993 r., II
UZP 19/93, LEX nr 14706).
Rację może mieć skarżący, gdy twierdzi, że Sąd Apelacyjny bezpodstawnie
pominął ustalenie ubezpieczeniowego tytułu prawnego nabycia uprawnień rentowych
przez skarżącego, któremu organ rentowy przyznał prawo do renty na podstawie
„ustawy z 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 267 ze zm.)”. Mogło to oznaczać, że w dacie wydania decyzji rentowej z
dnia 29 stycznia 1999 r. nie był sporny pracowniczy tytuł podlegania ubezpieczeniom
społecznym. Tymczasem pobieranie renty z tytułu pracowniczego ubezpieczenia
społecznego w dniu zgłoszenia wniosku o wcześniejszą emeryturę pracowniczą
umożliwia nabycie uprawnień emerytalnych na podstawie art. 29 ust. 1 i ust. 2 pkt 2
in fine ustawy o emeryturach i rentach (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca
2008 r., II UK 326/07, OSNP 2009 nr 21-22, poz. 301). Istotne i pomocne przy prawi-
dłowym orzekaniu może być także ustalenie tytułu pobierania przez skarżącego za-
siłku dla bezrobotnych, ponieważ - w ocenie składu orzekającego - warunek z art. 29
ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach spełnia ubezpieczony, który ostatnio
przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę pobierał zasiłek dla bezrobotnych z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy, zważywszy że pobierający zasiłek dla bezro-
botnych podlega obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu (art. 6 ust. 1 pkt 9
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), bez względu na to, że później uzyskał
wymagany wiek emerytalny, byleby ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o zasiłek dla
bezrobotnych i wniosku o emeryturę był pracownikiem oraz w okresie ostatnich 24
miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu
lub rentowym pozostawał w stosunku pracy przez co najmniej 6 miesięcy, chyba że
w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę był uprawniony do pracowniczej renty z tytułu
niezdolności do pracy. Natomiast warunku z art. 29 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach nie spełnia i prawo do wcześniejszej emerytury z art. 29 ustawy o emerytu-
rach i rentach nie przysługuje ubezpieczonemu, który ostatnio przed złożeniem wnio-
sku emerytalnego podlegał innemu niż pracowniczy tytułowi ubezpieczenia społecz-
nego lub pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy z pozapracowniczego ubezpie-
czenia społecznego, chyba że przez cały okres wymagany do przyznania emerytury,
7
o której mowa w art. 29 ust. 1 i 2 tej ustawy, podlegał ubezpieczeniu społecznemu
lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku
pracy (art. 29 ust. 3). Prawo do wcześniejszej emerytury z art. 29 ustawy o emerytu-
rach i rentach przysługuje zatem, gdy ubezpieczony ostatnio przed złożeniem wnio-
sku emerytalnego pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy z pracowniczego
ubezpieczenia społecznego.
Negatywne zweryfikowanie uprawnień emerytalnych skarżącego byłoby moż-
liwe tylko w razie ustalenia i przekonującego uzasadnienia, że sporny okres zatrud-
nienia skarżącego przez jego córkę prowadzącą pozarolniczą działalność był okre-
sem podlegania pozapracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, który nie rodzi
prawa do pracowniczej emerytury z art. 29 ustawy o emeryturach i rentach, albo bez
porównania trudniejszego wykazania, że w spornym okresie strony pozostawały w
pozornym stosunku zatrudnienia, który był jedynie deklarowany dla nabycia prawa do
zasiłku dla bezrobotnych i prawa do pracowniczej renty z tytułu niezdolności do
pracy. Powyższe okoliczności doprowadziły Sąd Najwyższy do orzeczenia jak w
sentencji (art. 39815
k.p.c.).
========================================