Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 listopada 2010 r.
I UK 167/10
Stanowisko sądu administracyjnego wyrażone w uzasadnieniu wyroku
nie wiąże w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych należącej do właści-
wości sądu powszechnego (art. 1 i art. 2 § 1 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 listopa-
da 2010 r. sprawy z odwołania Ewy S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. o zapłatę składek, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26 listopada 2009 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 26 listopada 2009 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Krakowie oddalił apelację wnioskodawczyni Ewy S. od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 25
maja 2009 r. oddalającego odwołanie wnioskodawczyni od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziału w K. z dnia 12 grudnia 2008 r., zobowiązującej ją do za-
płaty składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy, z odset-
kami za okres od lutego 1999 r. do marca 2003 r. w łącznej kwocie 40.527,01 zł.
W sprawie tej ustalono, że po zweryfikowaniu zgłaszanych przez wnioskodaw-
czynię przerw w prowadzeniu działalności gospodarczej organ rentowy decyzją z
dnia 23 października 2004 r. objął ją ubezpieczeniem z tytułu prowadzenia pozarolni-
czej działalności gospodarczej od 1 stycznia 1999 r. do 18 marca 2003 r. i równocze-
śnie skierował do niej zawiadomienie informujące ją o obowiązku zapłaty składek za
okresy, w których została objęta ustalonym ubezpieczeniem. Sąd Okręgowy w Kra-
kowie wyrokiem z dnia 1 września 2004 r. [...] oddalił odwołanie wnioskodawczyni od
2
tej decyzji, a Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 14 lutego 2006 r. [...] od-
dalił jej apelację. Ponadto postępowanie przed organem rentowym o umorzenie na-
leżności zostało zakończone decyzją z dnia 20 listopada 2006 r. odmawiającą ich
umorzenia. W tej sprawie Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 23 stycznia
2008 r. [...] oddalił skargę kasacyjną wnioskodawczyni.
Kolejną decyzją z 12 grudnia 2008 r. organ rentowy zobowiązał wnioskodaw-
czynię do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz
Pracy, z odsetkami za okres od lutego 1999 r. do marca 2003 r., w łącznej kwocie
40.527,01 zł. W piśmie procesowym z 12 maja 2009 r. wnioskodawczyni wniosła o
zmianę tej decyzji oraz umorzenie postępowania, podnosząc zarzut powagi rzeczy
osądzonej z uwagi na rozstrzygnięcie tej sprawy wcześniejszą decyzją z dnia 23
października 2003 r.
Sąd Apelacyjny w pełni podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że brak było
podstaw do stwierdzenia nieważności postępowania z uwagi na zarzut powagi rzeczy
osądzonej, ponieważ nie występuje ani tożsamość przedmiotu sprawy, ani tożsa-
mość jej podstaw faktycznych i prawnych. Przedmiot decyzji z dnia 23 października
2003 r. oraz postępowania sądowego w sprawie [...] i [...] stanowiła wyłącznie kwe-
stia objęcia wnioskodawczyni ubezpieczeniem społecznym w sytuacji zgłaszania
przez nią od stycznia 2000 r. przerw w prowadzeniu działalności gospodarczej. Na-
tomiast przedmiotem zaskarżonej decyzji z 12 grudnia 2008 r. był wymiar należnych
do zapłaty składek. Ponadto pierwszą z wymienionych decyzji organ rentowy wydał
w oparciu o art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej, odnoszący się do spraw dotyczą-
cych przebiegu ubezpieczeń, drugą zaś na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 3 tej ustawy,
który dotyczy ustalania wymiaru składek i ich poboru. Odrębności obu tych kategorii
spraw i decyzji potwierdza art. 68 ust. 1 tej ustawy, który wymienia w odrębnych jed-
nostkach redakcyjnych: stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych
(lit. a) oraz wymierzanie i pobieranie składek (lit. c). Sąd Apelacyjny uznał, że
uwzględniając podstawę prawną decyzji z dnia 23 października 2003 r., ograniczają-
cą się wyłącznie do kwestii przebiegu ubezpieczeń, nie można było uznać, że w tej
decyzji ustalono również wymiar należnych z tego tytułu składek. Wprawdzie załącz-
nik do tej decyzji (zawiadomienie z dnia 23 października 2003 r.) zawierał wyliczenie
należnych składek za okres od stycznia 2000 r. do marca 2003 r., ale to miało ono
wynikający z objęcia wnioskodawczyni ubezpieczeniem jedynie charakter informa-
3
cyjny dotyczący obowiązku zapłaty należnych składek wraz z odsetkami. Ten „skład-
kowy” zakres decyzji nie był objęty kontrolą sądową w sprawie [...] oraz [...]. Sąd
Apelacyjny nie podzielił w tym zakresie odmiennego zapatrywania Naczelnego Sądu
Administracyjnego (co do „decyzyjnego” charakteru tego załącznika), który rozpoznał
sprawę wnioskodawczyni o umorzenie zaległości z tytułu składek[...], uznając, że
kwestia zasadności i prawidłowości decyzji ustalającej wysokość należnych składek i
zasad ich poboru podlega wyłącznej kognicji sądu powszechnego, a nie sądu admi-
nistracyjnego.
Sąd Apelacyjny zwrócił też uwagę, że w zaskarżonej decyzji organ rentowy
dokonał rozliczenia należności z tytułu składek za luty 1999 r. oraz od grudnia 1999 r.
do marca 2003 r. Natomiast w załączniku informacyjnym do decyzji z dnia 23 paź-
dziernika 2003 r. uwzględniono jedynie okresy od stycznia do marca 2003 r. Nie było
też przesłanek do umorzenia postępowania na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy z dnia
10 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 141, poz. 888, zwanej dalej ustawą zmie-
niającą), ponieważ przepis ten nie ma zastosowania do przypadków, gdy przedsię-
biorca, który zgłosił czasowe zaprzestanie wykonywania działalności gospodarczej,
faktycznie wykonywał taką działalność (art. 13 ust. 2 tej ustawy), zaś Sąd Apelacyjny
w prawomocnym wyroku z dnia 14 lutego 2006 r. [...] potwierdził zasadność decyzji z
dnia 23 października 2003 r., obejmującej wnioskodawczynię obowiązkowym ubez-
pieczeniem społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, co przesą-
dzało o wykonywaniu przez nią działalności w spornych okresach.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności: 1) art. 83a ust. 3 pkt 2 w związku z ust. 1 w związku z
art. 83a ust. 4 ustawy o systemowej, „poprzez powołanie się na ‘walor szczególny’
powagi rzeczy osądzonej i poparcie stanowiska orzeczeniami Sądu Najwyższego
dotyczącymi ustalania uprawnień do emerytur i rent oraz ich wysokości czyli szcze-
gólnego zakresu ubezpieczeń społecznych uregulowanego odrębnie w Ustawie o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w sytuacji gdy Ustawa
o systemie ubezpieczeń reguluje te kwestie odmiennie, co znajduje potwierdzenie w
Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 roku sygn. akt II UZP 15/05”, 2)
art. 22 w związku z art. 20 w związku z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, przez jego nieza-
stosowanie polegające „na bezpodstawnym nie wynikającym z upoważnienia usta-
4
wowego w sytuacji wnioskodawczyni ograniczaniu wolności działalności gospodar-
czej poprzez między innymi wprowadzenia pojęcia ‘formalnego prowadzenia działal-
ności gospodarczej’ w odniesieniu do okresów podlegania ubezpieczeniom społecz-
nym w okresach objętych decyzją organu, w sytuacji gdy z ustalonego stanu faktycz-
nego wynika bezsprzecznie, iż wnioskodawczyni faktycznie nie wykonywała działal-
ności w okresach jej zawieszenia, a postępowanie wobec niej nie zostało zakończo-
ne i dlatego powinien znaleźć zastosowanie” art. 13 ust. 1 ustawy zmieniającej.
Skarżąca podniosła też zarzuty naruszenia przepisów postępowania, w
szczególności: 1) art. 379 pkt 3 w związku z art. 366 w związku z art. 244 k.p.c.,
przez nieuwzględnienie zarzutu nieważności postępowania ze względu na zaistnie-
nie podstaw do stwierdzenia powagi rzeczy osądzonej, 2) art. 366 k.p.c., przez wy-
wodzenie tożsamości przedmiotu sporu „pomiędzy tymi samymi stronami, jako
opartego na identycznej podstawie faktycznej i prawnej, z odmiennych podstaw
prawnych wskazanych w decyzji z dnia 23 października 2003 roku oraz w decyzji z
dnia 12 grudnia 2008 roku przez samą stronę (organ rentowy) przy braku zaistnienia
jakiejkolwiek zmiany okoliczności faktycznych w okresie od dnia 23 października
2003 r. do dnia wydania wyroku przez Sąd drugiej instancji”.
Jako okoliczności uzasadniające przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano:
nieważność postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.) oraz jej oczywiste uzasadnienie ze
względu na naruszenie powołanych w podstawach skargi przepisów Konstytucji RP
oraz art. 13 ust. 1 ustawy zmieniającej. Zdaniem skarżącej, w sprawie zachodziła
powaga rzeczy osądzonej ze względu na identyczną podstawę faktyczną i prawną
decyzji organu rentowego z dnia 23 października 2003 r. oraz decyzji z dnia 12 grud-
nia 2008 r. Decyzja z dnia 23 października 2003 r., mimo braku powołania właści-
wych podstaw prawnych, dotyczyła zarówno objęcia ubezpieczeniami społecznymi,
jak i ustalenia wymiaru składek i ich poboru, a jej podstawę prawną stanowił, poza
powołanym w niej art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej, także niepowołany w niej
wprost art. 83 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, o czym świadczą załącznik do tej decyzji oraz
zawiadomienie z dnia 23 października 2003 r. ustalające wymiar składek i pobór
składek w terminie do dnia 7 listopada 2003 r. Załącznik ten, jak stwierdził Naczelny
Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 23 stycznia 2008 r. [...], stanowił integralną
część decyzji, bowiem ustalał wymiar składek, którymi objęto skarżącą. Niezrozu-
miałe dla skarżącej jest przy tym „dlaczego pogląd sądu administracyjnego, co do
5
charakteru załącznika do decyzji, jest mniej wartościowy niż pogląd sądu powszech-
nego, zwłaszcza że w tym zakresie Sąd II instancji podzielił niczym nieuzasadnione
twierdzenie strony postępowania czyli ZUS o jego informacyjnym charakterze”. Po-
nadto obie decyzje dotyczą także tego samego okresu od stycznia 1999 r. do marca
2003 r.
W ocenie skarżącej, wobec braku przepisów rangi ustawowej regulujących
okresowe bądź czasowe zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej, nie-
dopuszczalne było stosowanie przez organ rentowy interpretacji przepisów ograni-
czających wolność działalności gospodarczej do dnia uchwalenia ustawy zmieniają-
cej. „Sytuacja zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej przez przedsię-
biorcę poprzez dokonanie wyrejestrowania z ubezpieczeń, nie mogła być traktowana
jako dalsze prowadzenie działalności, do chwili jej likwidacji, jako naruszającej prze-
pis art. 22 Konstytucji RP statuujący prawo do czasowego jej nieprowadzenia wobec
braku jakichkolwiek ograniczeń ustawowych w tym zakresie”.
W konsekwencji skarżąca wniosła o zniesienie w całości postępowania przed
Sądami obu instancji jako dotkniętego nieważnością i przekazanie sprawy w całości
do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji wraz z rozstrzygnięciem o
kosztach postępowania za wszystkie instancje w sprawie według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się bezzasadna. Chybiony był zarzut nieważności
postępowania z art. 379 pkt 3 k.p.c., zważywszy że skarżąca odwołała się do pra-
womocnego wyroku w innej sprawie dotyczącej podlegania ubezpieczeniu społecz-
nemu, która zakończyła się niekorzystnym dla niej prawomocnym wyrokiem Sądu
Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 lutego 2006 r. [...] oddalającym jej apelację od
wyroku oddalającego jej odwołanie od decyzji o podleganiu ubezpieczonej ubezpie-
czeniom społecznym i zdrowotnym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności. Z
uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 1 września 2004 r. [...] w
tamtej (innej) sprawie o podleganie ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu, Sąd
ten rozstrzygał wyłącznie kwestię podlegania ubezpieczonej określonemu tytułowi
ubezpieczeń (z prowadzonej pozarolniczej działalności), uznając, że ubezpieczona
„nie wykazała jednak aby oprócz zgłaszania zawieszenia działalności podjęła jakie-
6
kolwiek czynności mogące, zdaniem sądu świadczyć, że w okresach gdy faktycznie
nie wykonywała działalności, a objętych zaskarżoną decyzją, dążyła do zakończenia
działalności gospodarczej”. Prawomocne ustalenie podlegania ubezpieczeniom z
tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności potwierdził Sąd drugiej instancji odda-
lając wyrokiem z dnia 14 lutego 2006 r. apelację ubezpieczonej. W takich okoliczno-
ściach sprawy dopuszczalne i uzasadnione było stanowisko, że wyliczenie zaległości
składkowych ze stwierdzonego decyzją z dnia 23 października 2003 r. tytułu podle-
gania ubezpieczonej ubezpieczeniu społecznemu z racji prowadzonej pozarolniczej
działalności, które było zawarte w załączniku do tej decyzji, miało charakter informa-
cyjny, a co istotne nie zostało objęte kontrolą sądową w sprawie „o podleganie ubez-
pieczeniu społecznemu”. Przesądzające było jednak to, że w poprzednim prawo-
mocnie zakończonym postępowaniu o ustalenie podlegania ubezpieczeniom spo-
łecznym na podstawie art. 68 ust. 1 ustawy systemowej Sądy obu instancji uznały, że
w okresach wielokrotnie deklarowanego czasowego zaprzestania wykonywania po-
zarolniczej działalności ubezpieczona „faktycznie” nie zaprzestała wykonywania tej
działalności i z tego tytułu podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym i
zdrowotnym. Równocześnie przedmiotem badania ani rozstrzygnięcia wymienionych
orzeczeń nie były wymiar i wyliczenie wysokości należnych składek na ubezpiecze-
nia społeczne z potwierdzonego tytułu podlegania ubezpieczeniu skarżącej jako
osoby prowadzącej pozarolniczą działalność, choć wymiar i wyliczenie zaległych
składek z tego tytułu były zawarte w załączniku do decyzji stwierdzającej podleganie
temu (potwierdzonemu) tytułowi ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 366 k.p.c.
wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z
podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia. Wykluczone było zatem stwier-
dzenie powagi rzeczy osądzonej w sprawie o zapłatę składek na ubezpieczenie
społeczne na podstawie wcześniej ustalonego w prawomocnie zakończonym postę-
powaniu tytułu i obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu ubezpieczonej
jako osoby prowadzącej pozarolniczą działalność, w którym przedmiotem sporu i
rozstrzygnięcia nie były składki (ich wymiar i wysokość wraz z odsetkami) za okresy
podlegania ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących pozarolniczą działal-
ność, w których ubezpieczona deklarowała jedynie zawieszenie prowadzenia tej
działalności. Takiej oceny nie zmienia powołanie się w skardze kasacyjnej na frag-
ment uzasadnienia wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 stycznia
7
2008 r. [...], w którym Sąd ten orzekł w sprawie administracyjnej ze skargi na inną
decyzję - odmawiającą umorzenia skarżącej należności z tytułu składek na ubezpie-
czenie społeczne. Wprawdzie w uzasadnieniu tego wyroku Naczelny Sąd Admini-
stracyjny umieścił przywołaną w skardze kasacyjnej frazę dotyczącą zaległych skła-
dek wraz z ustawowymi odsetkami, przyjmując, że „szczegółowe wskazanie wysoko-
ści znajduje się w załączniku, który stanowi integralną część decyzji”, ale jednocze-
śnie w tym samym uzasadnieniu podkreślał, że „zasadność i prawidłowość decyzji
ustalającej wysokość należnych składek i zasady ich poboru” podlegają kognicji sądu
powszechnego. Nie może być zatem sporu, a wręcz powinno być oczywiste, że
ustalenie sądu administracyjnego w sprawie administracyjnej nie ma doniosłości
prawnej (nie jest wiążące) w sprawie cywilnej z zakresu ubezpieczeń społecznych
należącej do właściwości sądu powszechnego (art. 1 i 2 § 1 k.p.c.).
Sąd Najwyższy dla porządku zwrócił ponadto uwagę na to, że w omówionym
wyżej poprzednio prawomocnie zakończonym postępowaniu o podleganie ubezpie-
czeniu społecznemu ubezpieczona odwołała się wyłącznie od decyzji z dnia 23 paź-
dziernika 2003 r. „znak [...]” o objęciu jej ubezpieczeniami: emerytalnym, rentowymi i
wypadkowym z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej w okresie od 1 stycz-
nia 1999 r. do 18 marca 2003 r. [...]. Natomiast nie wniosła odwołania od zawiado-
mienia z dnia 23 października 2003 r., nr sprawy [...] zobowiązującego ją do zapłaty
składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy za okres „od
01/2000 r. do 03/2003 r.”, którego załącznikiem było szczegółowe wyliczenie składek
należnych organowi ubezpieczeń społecznych wraz z odsetkami [...], nawet gdyby
przyjąć, że to zawiadomienie nosiło cechy decyzji. Te okoliczności potwierdzają sta-
nowisko, że w poprzednio prawomocnie zakończonym postępowaniu „o podleganie
ubezpieczeniu społecznemu” składki nie były przedmiotem odwołania ani rozpozna-
nia przez Sądy obu instancji.
W rozpoznawanej sprawie nie mogło być mowy o „ograniczaniu wolności
działalności gospodarczej” zważywszy, że w prawomocnie zakończonym postępo-
waniu w sprawie o podleganie ubezpieczeniu społecznemu Sądy obu instancji
uznały, że w okresach deklarowanego czasowego zaprzestania wykonywania poza-
rolniczej działalności ubezpieczona „faktycznie” tę działalność prowadziła i dlatego
podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnym jako osoba pro-
wadząca tę działalność. W tym prawomocnie i prejudycjalnie osądzonym zakresie
8
podlegania ubezpieczonej obowiązkowi ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego z
tytułu prowadzonej działalności pozarolniczej niedopuszczalne byłoby ponowne we-
ryfikowanie tego prawomocnie osądzonego przedmiotu rozstrzygnięcia (art. 366
k.p.c.), do czego w istocie rzeczy zmierzała skarżąca, która swoje zastrzeżenia prze-
ciwko podleganiu wymienionemu tytułowi ubezpieczeń mogła zgłaszać w skardze
kasacyjnej od prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 lute-
go 2006 r., ale nie skorzystała z tego środka zaskarżenia.
Powoływanie się skarżącej na nowe regulacje prawne uprawniające do okre-
sowego zawieszania prowadzonej pozarolniczej działalności oraz podtrzymywane
zaprzeczenia, że nie wykonywała ona tej działalności w okresach objętych nieko-
rzystnym dla niej wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 lutego 2006 r.
[...], nie ma podstaw ani uzasadnienia prawnego także ze względu na powagę rzeczy
osądzonej owego wyroku prawomocnie potwierdzającego jej podleganie wymienio-
nym ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu. Wprawdzie obarczające z tych
tytułów skarżącą zaległości składkowe mogły i powinny stanowić przedmiot nowej i
odrębnej decyzji tylko w zakresie nieobjętym prawomocną, bo niezaskarżoną przez
ubezpieczoną decyzją wydaną w formie zawiadomienia z dnia 23 października 2003
r. [...], zobowiązującą ją do zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne
oraz Fundusz Pracy za okres „od 01/2000 r. do 03/2003 r.”, której załącznikiem było
szczegółowe wyliczenie składek należnych organowi ubezpieczeń społecznych wraz
z odsetkami [...], tyle że takie potencjalne uchybienie nie zostało objęte przedmiotem
kasacyjnego zaskarżenia, skoro skarżąca nie zarzuciła naruszenia przepisów doty-
czących wymiaru i poboru składek. I do tego typu żądana ingerencja w aktualnym
postępowaniu byłaby bezpodstawna i niedopuszczalna (art. 366 k.p.c.) wskutek kwe-
stionowania wcześniej prawomocnie osądzonego (ustalonego) tytułu podlegania
spornym ubezpieczeniom w okresach wielokrotnie deklarowanego zawieszenia pro-
wadzonej pozarolniczej działalności, który nie może być ponownie weryfikowany w
postępowaniu o składki z prawomocnie potwierdzonego tytułu ubezpieczenia spo-
łecznego. Nowe przepisy aktualnie umożliwiające okresowe zawieszanie prowadze-
nia pozarolniczej działalności nie dają możliwości prawnych ani nie umożliwiają zwe-
ryfikowania prawomocnie ustalonego tytułu podlegania tym ubezpieczeniom w spor-
nych okresach według regulacji poprzednio obowiązującego stanu prawnego, co w
ustalonym stanie sprawy, a zwłaszcza wobec przesądzenia, że zawieszała ona tylko
9
pozornie prowadzenie pozarolniczej działalności, nie narusza ani art. 13 ust. 1
ustawy zmieniającej, ani art. 22 Konstytucji RP.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji w zgo-
dzie z art. 39814
k.p.c.
========================================