Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 201/10
POSTANOWIENIE
Dnia 26 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
Oddziału w G.
przeciwko K. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 listopada 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 1.800
(tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód - Zakład Ubezpieczeń Społecznych w W. Oddział w G. wniósł o
zasądzenie od K. M. kwoty 119.562,08 zł, jako odszkodowania równego kwocie
świadczeń rentowych nienależnie wypłaconych pozwanemu w okresie od 12 lutego
1993 r. do 12 stycznia 2006 r. ze środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(FUS) w związku z tym, że pozwany w postępowaniu zmierzającym do ustalenia
prawa do świadczeń przedłożył powodowi fałszywe świadectwa pracy. Za czyn ten
pozwany został skazany prawomocnym wyrokiem. Decyzją z 29 czerwca 2006 r.
wydaną na podstawie art. 138 ust. 4 i art. 144 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) organ rentowy orzekł o obowiązku zwrotu przez
pozwanego świadczeń rentowych, które ten pobrał za okres od 1 kwietnia 2003 r.
do 31 grudnia 2005 r. w łącznej kwocie 54.953,80 zł z odsetkami za zwłokę. Powód
twierdził, że świadczenia rentowe pobrane przez pozwanego za okres od 12 lutego
1993 r. do 13 stycznia 2003 r. nie podlegają zwrotowi na podstawie ustawy
emerytalnej, natomiast uszczerbek majątkowy spowodowany ich wypłatą stanowi
szkodę, której naprawienia dochodzi w procesie cywilnym na podstawie art. 415
k.c.
Pozwany K. M. wniósł o odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1
k.p.c.
Postanowieniem z 18 sierpnia 2009 r. Sąd Okręgowy odrzucił pozew oraz
zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.600 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego. Sąd Okręgowy stwierdził, że stosunek prawny
zachodzący między stronami wynika z ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
a uprawnienie pozwanego do pobierania świadczenia rentowego miało podstawę
w decyzji administracyjnej wydanej przez organ rentowy. Organ ten wydal też
decyzję zobowiązującą pozwanego do zwrotu nienależnego świadczenia na
podstawie art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a przepis ten reguluje
w sposób wyczerpujący zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń
rentowych. Niedopuszczalna jest zatem droga postępowania cywilnego dla
3
dochodzenia od ubezpieczonego zwrotu nienależnie pobranej renty.
Podstawą rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego był art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.
Postanowieniem z dnia 26 listopada 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił
zażalenie powoda na to postanowienie i zasądził od powoda na rzecz pozwanego
1.800 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania. Sąd Apelacyjny wskazał, że
pozostawanie przez strony w stosunku prawnym o charakterze administracyjnym
nie wyklucza możliwości powstania pomiędzy nimi stosunków o charakterze
cywilnoprawnym. W postępowaniu przed sądem powszechnym strony mogą
dochodzić roszczeń ze stosunków cywilnych, bowiem dopuszczalność drogi
sądowej należy oceniać w nawiązaniu do treści pozwu oraz okoliczności
faktycznych powołanych dla jego uzasadnienia (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z 11 kwietnia 2003 r., III CZP 15/2003). O dopuszczalności wszczęcia
postępowania cywilnego decyduje treść roszczenia procesowego zgłoszonego
przez powoda, a merytoryczna zasadność takiego roszczenia może być
weryfikowana tylko w toku postępowania (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z 10 lipca 2000 r. SK 12/99). Roszczenie zgłoszone przez powoda
opiera się na twierdzeniu, iż pozwany swym zawinionym działaniem polegającym
na przedstawieniu w organie rentowym sfałszowanych dokumentów doprowadził do
wypłacenia mu nienależnego świadczenia, czym wyrządził powodowi szkodę.
Roszczenie zgłoszone przez powoda ma w znaczeniu procesowym charakter
cywilnoprawny. Droga sądowa w takiej sprawie może być jednak wyłączona, jeśli
na podstawie szczególnego przepisu sprawa przekazana zostanie do rozpoznania
przez inny organ niż sąd powszechny (art. 2 § 3 k.p.c.). Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, istnieją przepisy przewidujące rozpoznanie cywilnego w sensie
procesowym roszczenia powoda na drodze postępowania administracyjnego.
Nie jest to jednak art. 138 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, bowiem
przepis ten ma charakter materialnoprawny. O niedopuszczalności drogi sądowej
dla dochodzenia roszczeń zgłoszonych w niniejszej sprawie decydują natomiast
regulacje wskazujące na kompetencję organów rentowych do rozstrzygania
o kwestii zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Zgodnie z art. 144 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS, od osób nieuprawnionych do pobierania świadczeń
określonych w ustawie, kwoty nienależnie pobranych świadczeń, o których mowa
4
w art. 138 ust. 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podlegają ściągnięciu
w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, na podstawie
prawomocnej decyzji organu rentowego. Podmiotem właściwym dla rozstrzygania
o obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń jest zatem organ rentowy,
a czyni to w formie decyzji administracyjnej (art. 83 ust. 1 ustawy z 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jedn. tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm., dalej - ustawa systemie ubezp. społ.). Przekazanie organowi
rentowemu kompetencji do orzekania o zwrocie nienależnych świadczeń znajduje
potwierdzenie również w art. 84 ust. 4 ustawy systemie ubezp. społ., w którego
treści wyraźnie jest mowa o sposobie postępowania z „kwotami nienależnie
pobranych świadczeń ustalonych prawomocną decyzją”. Rozumowanie powoda,
iż kompetencja organu rentowego jest ograniczona do orzekania w sprawach
o zwrot nienależnie pobranych świadczeń rentowych za ostatnie 3 lata przed
wydaniem decyzji o obowiązku zwrotu, a roszczeń za pozostały okres pobierania
takich świadczeń można dochodzić tylko przed sądem powszechnym, opiera się na
niedostatecznym rozgraniczeniu kwestii materialnoprawnych (wygaśnięcia
możliwości żądania zwrotu świadczeń ze względu na upływ czasu) od kwestii
procesowych (właściwej drogi dochodzenia roszczeń). Trzyletni termin określony
w art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS odnosi się wyłącznie do
materialnoprawnej kwestii możliwości żądania zwrotu nienależnego świadczenia
i nie ma żadnego znaczenia dla dopuszczalności drogi sądowej.
Jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach Sąd powołał art. 98 § 1 k.p.c. oraz
§ 2, 6 pkt 6 i 12 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września
2002 r. w sprawie opat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu.
Postanowienie Sądu Apelacyjnego z 26 listopada 2009 r. zaskarżył w całości
powód. W skardze kasacyjnej zarzucił, że orzeczenie to zostało wydane
z naruszeniem prawa materialnego oraz procesowego poprzez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 138 ust. 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS w zw. z art. 144 ust. 1 tej ustawy oraz w zw. z art. 415 k.c. przez przyjęcie,
że zagadnienie trybu dochodzenia zwrotu nienależnie pobranych świadczeń
5
emerytalno-rentowych zostało w całości przekazane do właściwości organów
rentowych i droga postępowania cywilnego jest w tych sprawach niedopuszczalna
zgodnie z art. 2 § 3 k.p.c. Powód utrzymywał, że stanowisko Sądu może być
zaakceptowane wyłącznie w odniesieniu do świadczenia nienależnie pobranego, do
którego odnosi się art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a powód
orzekł decyzją o obowiązku zwrotu przez pozwanego świadczeń nienależnie
pobranych za okres 3 lat wstecz od wydania decyzji, to jest od 1 kwietnia 2003 r. do
31 grudnia 2005 r. W postępowaniu cywilnym powód dochodzi od pozwanego
kwoty nie objętej definicją świadczenia nienależnie pobranego, zawartej w art. 138
ust. 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a dochodzona kwota stanowi
naprawienie szkody wyrządzonej w mieniu powoda poprzez zawinione działanie
pozwanego w okresie od 12 lutego 1993 r. do 13 stycznia 2003 r.
Odpowiedzialność pozwanego za szkodę wyrządzoną w mieniu FUS w tym okresie
i w wysokości 119.562,08 zł została przesądzona prawomocnym wyrokiem
skazującym pozwanego w postępowaniu karnym, a art. 138 ust. 2 i 3 oraz art. 144
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie zakazują powodowi dochodzenia
naprawienia szkody wyrządzonej w mieniu FUS na podstawie art. 415 k.c. od
osoby, która tę szkodę wyrządziła.
Powód zarzucił nadto, że Sąd Apelacyjny rozstrzygnął o kosztach
postępowania z naruszeniem § 6 pkt 6, § 12 ust. 2 i § 13 ust. 3 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie (…) przez
błędne określenie stawki opłaty minimalnej należnej pozwanemu tytułem zwrotu
kosztów procesu.
Z powołaniem się na zarzuty streszczone wyżej, powód wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania,
a ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i rozstrzygnięcie co do
istoty sprawy oraz zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania
kasacyjnego.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Trafnie Sąd Apelacyjny wskazał, że o dopuszczalności drogi
postępowania cywilnego w konkretnym przypadku musi zadecydować przedmiot
procesu. W doktrynie i judykaturze aktualnie powszechnie przyjmuje się,
że przedmiotem procesu nie jest roszczenie w ujęciu materialnym lecz roszczenie
procesowe, a zatem takie roszczenie ze stosunku cywilnego, o istnieniu którego
powód twierdzi w piśmie wszczynającym postępowanie, a przy tym zgłasza żądanie
uzasadnione treścią roszczenia i wskazuje okoliczności faktyczne, z których
roszczenie wynika. Te dwa elementy, konkretyzując stosunek prawny zachodzący
między stronami, kształtują charakter sprawy i tym samym nadają jej lub odejmują
przymiot sprawy cywilnej (por. postanowienie SN z 10 marca 1999 r., II CKN
340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161). Powyższe oznacza, że o dopuszczalności
drogi sądowej nie decyduje obiektywne istnienie prawa podmiotowego lecz
twierdzenie strony o jego istnieniu. Jeśli zatem powód twierdzi, że pomiędzy nim
i pozwanym istnieje stosunek cywilnoprawny i zgłasza żądanie wydania orzeczenia
o roszczeniu, które z tego stosunku ma wynikać, to w każdym wypadku konieczna
jest autorytatywna merytoryczna wypowiedź bezstronnego i niezawisłego sądu
na temat zgłoszonego żądania, również wtedy, gdy jego nieuwzględnienie wydaje
się z góry oczywiste (por. postanowienia SN z 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03,
OSNC 2005, nr 2, poz. 31 i z 4 grudnia 2009 r., III CSK 75/09, niepubl.).
Trzeba podkreślić, że powód w niniejszej sprawie nie wskazał jasno, jaki jest
charakter roszczenia, którego dochodzi. Kwota, której zasądzenia powód się
domaga stanowi sumę wszystkich świadczeń rentowych wypłaconych pozwanemu
ze środków FUS w okresie od 12 lutego 1993 r. do 12 stycznia 2006 r., ale
w świetle twierdzeń powoda nie jest jasne, czy powód wskazuje tę kwotę jako
wyrażającą wysokość szkody w majątku FUS wyrządzonej przez pozwanego,
czy też jako wyrażającą wartość nienależnie pobranego przez pozwanego
świadczenia. W pozwie, ale następnie także w zażaleniu i skardze kasacyjnej
podał, że na podstawie art. 415 k.c. domaga się naprawienia szkody wyrządzonej
w majątku FUS przez pozwanego, a jednocześnie twierdził, że kwota, której
zasądzenia żąda odpowiada wysokości świadczenia nienależnie pobranego przez
pozwanego. Roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem
7
niedozwolonym (art. 415 k.c.) oraz o zwrot nienależnego świadczenia (art. 410 k.c.)
mają charakter cywilnoprawny, ale nie są tożsame, o czym decydują różne
przesłanki ich powstania i dochodzenia. Tymczasem powód we wszystkich pismach
procesowych mówi zamiennie o tym, że pozwany ma obowiązek naprawienia
szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym w majątku FUS albo o tym,
że pozwany ma obowiązek zwrócenia mu nienależnie pobranego świadczenia
rentowego. Skoro powód utrzymuje, że dochodzi roszczenia na podstawie
przepisów prawa cywilnego, to można od niego oczekiwać jednoznacznego
zidentyfikowania okoliczności faktycznych, które mają uzasadniać zgłoszone
żądanie, a przy tym ukierunkować czynności procesowe sądu. W sprawie
o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym powód powinien
twierdzić i wykazać, że pozwany dopuścił się działania (zaniechania) bezprawnego
i zawinionego, które to działanie (zaniechanie) spowodowało szkodę w majątku
powoda definiowaną zgodnie z art. 361 § 2 k.c. i pozostającą w adekwatnym
związku przyczynowym z działaniem (zaniechaniem) pozwanego (art. 361 § 1 k.c.).
W sprawie o zwrot świadczenia nienależnego powód powinien twierdzić i wykazać,
że pozwany uzyskał kosztem powoda świadczenie o cechach zdefiniowanych w art.
410 § 2 k.c., które ma obowiązek powodowi zwrócić.
2. Utożsamianie przez powoda roszczeń o zwrot nienależnego świadczenia
i o odszkodowanie za szkodę wynikłą z czynu niedozwolonego polegającego na
posłużeniu się w postępowaniu administracyjnym sfałszowanym dowodem wynika
zapewne z tego, że ustawodawca w art. 84 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz w art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oba te
roszczenia reguluje łącznie. Przepisy te stanowią, że za nienależnie pobrane
świadczenia uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia
była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub
wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych
przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą
świadczenia. Za nienależnie pobrane świadczenia - zgodnie z art. 138 ust. 3
ustawy o emeryturach i rentach z FUS - uważa się również świadczenia wypłacone
8
z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji
tego organu.
Z art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wynika,
że ustawodawca objął dyspozycją tego przepisu także świadczenia rentowe
pobrane w związku z popełnieniem w postępowaniu prowadzącym do ich
przyznania czynu niedozwolonego polegającego na posłużeniu się fałszywymi
dokumentami przez ubiegającego się o ustalenie prawa do renty. Świadczenia
pobrane na podstawie decyzji organu rentowego wydanej w postępowaniu
administracyjnym, w którym strona posłużyła się fałszywymi dokumentami mają
zatem status „świadczeń nienależnych” w rozumieniu art. 138 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS. Na gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych i o emeryturach i rentach z FUS, zdarzenie polegające na posłużeniu
się fałszywymi dokumentami w postępowaniu zmierzającym do ustalenia prawa do
świadczeń rodzi obowiązek zwrotu pobranych świadczeń, jako nienależnych.
Zdarzenie to, będące niewątpliwie czynem niedozwolonym, jest zatem traktowane
przez ustawodawcę na gruncie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jako źródło
obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia.
Trafnie Sąd Apelacyjny wskazuje, że możliwość dochodzenia roszczenia
o charakterze cywilnym w postępowaniu przed sądem powszechnym nie istnieje
wówczas, gdy ustawodawca zdecyduje o tym, iż o konkretnym roszczeniu winien
rozstrzygnąć organ administracji w postępowaniu administracyjnym (art. 2 § 3
k.p.c.). Orzeczenie o obowiązku zwrotu świadczenia przyznanego w postępowaniu,
w którym ubezpieczony posłużył się sfałszowanymi dokumentami ma być wydane
na drodze administracyjnej, przez organ rentowy, a podstawą dla wskazania na tę
drogę rozstrzygania o roszczeniu jest 84 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Żądanie powoda zmierza do zasądzenia na jego rzecz równowartości kwot
wypłaconych pozwanemu w okresie od 12 lutego 1993 r. do 12 stycznia 2006 r.
w związku z tym, że pozwany posłużył się fałszywymi dokumentami
w postępowaniu o przyznanie świadczeń. Roszczenie zgłoszone przez powoda
odpowiada zatem zakresowi regulacji z art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach
9
i rentach z FUS, niezależnie od tego, że powód formułując to roszczenie odwołuje
się do podstawy z art. 415 k.c. Z woli ustawodawcy, rozstrzygniecie o takim
roszczeniu jest dopuszczalne, ale na drodze postępowania administracyjnego,
prowadzonego przed organem rentowym. Powód nie neguje tego, że orzekanie
o obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2
ustawy o emeryturach i rentach z FUS przekazane zostało na drogę postępowania
administracyjnego, ale pogląd o dopuszczalności rozstrzygania o tym roszczeniu na
drodze administracyjnej ogranicza tylko do roszczeń za okres 3 lat wstecz
od wydania decyzji o zwrocie. Trafnie Sąd Apelacyjny ocenił, że pogląd forsowany
przez powoda wynika z pomieszania dwóch płaszczyzn regulacji zawartej w art. 84
ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS oraz w art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, a mianowicie płaszczyzny procesowej, wskazującej na właściwą
drogę rozpoznawania spraw o zwrot świadczeń wypłaconych w warunkach
oznaczonych w art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a przez
ustawodawcę uznanych za nienależne oraz płaszczyzny materialnoprawnej,
związanej z wyznaczeniem przez ustawodawcę zakresu nienależnych świadczeń,
których zwrotu powód może żądać.
Nie sposób zgodzić się z zarzutem, że odrzucenie pozwu pozbawia powoda
możliwości obrony interesów FUS przy wykorzystaniu przepisów ogólnie
i powszechnie obowiązujących. To z woli ustawodawcy w art. 138 ust. 4 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS znalazło się zastrzeżenie, że organ rentowy nie
może żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12
miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy
o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie jej prawa do
świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to
świadczenia były jej nadal wypłacane; w pozostałych zaś wypadkach - za okres
dłuższy niż 3 lata. Ustawodawca mógł zastrzec, że organ rentowy może żądać
zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za dowolny okres, w tym na przykład
także za okres dziesięciu lat wstecz, gdyby przyczyną wypłaty nienależnych
świadczeń było posłużenie się w postępowaniu o ich przyznanie fałszywymi
zeznaniami lub dokumentami albo wydanie decyzji przyznającej świadczenia
10
wskutek świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę
pobierającą świadczenia.
3. Wypada wreszcie zauważyć, że przekazanie przez ustawodawcę
orzekania o obowiązku zwrotu świadczeń pobranych w warunkach oznaczonych
w art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS na drogę
postępowania administracyjnego przed organem rentowym jest uzasadnione także
ze względów systemowych.
Podstawą wypłacania świadczeń rentowych jest w każdym wypadku decyzja
administracyjna, wydawana w postępowaniu administracyjnym, pod kontrolą sądu
ubezpieczeń społecznych. Powód nie twierdzi, żeby doszło do wzruszenia decyzji
rentowej, na podstawie której wypłacał świadczenia pozwanemu. Jak wynika
z przyjętej w orzecznictwie wykładni art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, wydanie decyzji o obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie
pobranego w warunkach oznaczonych w tym przepisie, jest możliwe bez
konieczności wzruszenia decyzji rentowej, która była podstawą wypłaty świadczeń.
Tworzy ku temu podstawę powołany wyżej przepis ustawy o emeryturach i rentach
z FUS (por. uzasadnienie wyroku SN z 16 grudnia 2008 r., I UK 154/08, OSNP
2010, nr 11-12, poz. 148). Powód sugeruje, że przepis ten nie ma zastosowania do
świadczeń wypłaconych pozwanemu dawniej niż 3 lata przed wydaniem decyzji
o obowiązku zwrotu świadczeń, ale gdyby go pominąć przy ocenie roszczenia
powoda, to nie sposób byłoby w systemie prawa cywilnego wskazać normy
pozwalającej zakwalifikować świadczenia wypłacone pozwanemu przez powoda na
podstawie decyzji administracyjnej, która nie została wzruszona, jako wypłacone
bezpodstawnie. W pismach procesowych powód nazywa dochodzoną pozwem
kwotę odszkodowaniem za szkodę polegającą na wypłaceniu pozwanemu
nienależnego świadczenia. Powód nie próbował nawet wyjaśnić, z jakiej przyczyny
utożsamił wysokość szkody, która miała powstać w majątku FUS z sumą
świadczeń rentowych wypłaconych pozwanemu w okresie od 12 lutego 1993 r. do
12 stycznia 2006 r. W motywach wyroku z 16 grudnia 2008 r., I UK 154/08, OSNP
2010, nr 11-12, poz. 148, Sąd Najwyższy wskazał, że ocena „straty”, jaką Fundusz
poniósł wskutek wypłaty nieprzysługującego świadczenia musi odpowiadać
wysokości kwoty, o którą bezpodstawnie został uszczuplony jego majątek i nie
11
powinna prowadzić do swoistego wzbogacenia Funduszu. Zwrot nienależnie
pobranego świadczenia nie może więc pogarszać sytuacji prawnej ubezpieczonego
w tym sensie, że jeśli ubezpieczony byłby uprawniony do świadczenia w niższej
wysokości, a wskutek przedłożenia fałszywych dokumentów uzyskał wyższe
świadczenie, to na podstawie art. 138 ustawy o emeryturach i rentach byłby
zobowiązany do zwrotu całego wypłaconego mu świadczenia. W istocie nakazanie
ubezpieczonemu zwrotu świadczenia w pełnej wysokości (a nie tylko w kwocie
nienależnie pobranej nadwyżki) byłoby dla ubezpieczonego dodatkową sankcją,
nieznaną ustawie, w warunkach, gdy prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy
powstaje wskutek spełnienia przez ubezpieczonego wszystkich przesłanek
wymaganych ustawą. Trzeba podkreślić, że gdyby w niniejszej sprawie
zaakceptować stanowisko powoda i przyjąć, że sąd powszechny władny jest
orzekać o obowiązku naprawienia szkody w majątku FUS wywołanej wypłaceniem
świadczeń rentowych na podstawie decyzji wydanej w postępowaniu, w którym
ubiegający się o świadczenia przedstawił fałszywe dokumenty, to w postępowaniu
o odszkodowanie prowadzonym przed sądem cywilnym należałoby zbadać, jakiej
treści decyzja zostałaby wydana przez organ rentowy, gdyby nie doszło do
przedstawienia mu sfałszowanych dokumentów, w celu określenia różnicy
pomiędzy świadczeniami wypłaconymi a tymi, które powinny być ubezpieczonemu
wypłacone. Tylko ta różnica mogłaby wskazywać na wysokość szkody w majątku
FUS wynikłej z przedstawienia przez ubezpieczonego fałszywych dokumentów
w postępowaniu administracyjnym o ustalenie prawa do renty. Nie sposób jest
zaakceptować sytuacji, w której zakres rozpoznania sądu w sprawie cywilnej miałby
obejmować tego rodzaju okoliczności.
4. Nietrafne są zarzuty skarżącego skierowane przeciwko rozstrzygnięciu
o kosztach postępowania. Sąd Apelacyjny orzekł o tych kosztach stosownie do § 6
pkt 6 i § 13 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. 2002 r.
Nr 163, poz. 1348), adekwatnie do wartości przedmiotu sporu i twierdzeń powoda
na temat charakteru roszczenia, którego dochodził w postępowaniu cywilnym.
Nie mógł zatem powód oczekiwać, że rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
12
zostanie wydane na podstawie przepisów stosowanych w sprawach o świadczenia
pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia emerytalnego.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz - co
do kosztów postępowania - na podstawie art. 98 § 1 i 3, art. 108 § 1 k.p.c. i § 6 pkt
6 i § 13 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie (..) Sąd Najwyższy orzekł,
jak w sentencji.